Życie i działalność św. Pawła

Paweł z Tarsu (Saul lub Szaweł) urodził się ok. 10. roku po Chrystusie i legitymował się obywatelstwem rzymskim. Działalność rozpoczął ok. 33 roku naszej ery i trwała ona do momentu jego stracenia w Rzymie (pomiędzy 63 i 67 r.). Paweł sprzeciwiał się ograniczaniu misji głoszenia Ewangelii do narodu żydowskiego, przez co przylgnął do niego przydomek ‘apostoła narodów’. Głównym obszarem jego aktywności misyjnej była Azja Mniejsza i Grecja, gdzie założył wiele gmin chrześcijańskich. Bazę jego podróży stanowiła Antiochia, gdzie uczniowie Chrystusa po raz pierwszy nazwali się chrześcijanami (dotychczas wyznawców Chrystusa nazywali chrześcijanami poganie; sami chrześcijanie nazywali siebie uczniami, braćmi, świętymi).
Przez długi czas Paweł bezwzględnie prześladował chrześcijan, o czym niejednokrotnie sam wspominał: „Słyszeliście przecież o moim postępowaniu ongiś, gdy jeszcze wyznawałem judaizm, jak z niezwykłą gorliwością zwalczałem Kościół Boży i usiłowałem go zniszczyć, jak w żarliwości o judaizm przewyższałem wielu moich rówieśników z mego narodu, jak byłem szczególnie wielkim zapaleńcem w zachowywaniu tradycji moich przodków.”.
Podczas jednej z akcji prześladowczych ok. 36 roku zdarzył się wypadek, który stał się punktem zwrotnym w dotychczasowym życiu Szawła. W trakcie wyprawy do Damaszku, której celem było uwięzienie wyznawców Jezusa, ukazał mu się zmartwychwstały Chrystus, w skutek czego Szaweł nawrócił się i przyjął chrzest.
W Damaszku Szaweł zaczyna głoszenie Ewangelii, po czym z Barnabą wyrusza do Jerozolimy, aby nawiązać kontakt z apostołami, zwłaszcza z Piotrem. Po pobycie Szawła w rodzinnym Tarsie obaj pracują wspólnie w Antiochii.
Bez wątpienia dużą rolę we wczesnym okresie rozwoju chrześcijaństwa odegrały podróże misyjne Pawła i to nie tylko z powodu swojego zasięgu terytorialnego. Najważniejszą bowiem kwestią poruszaną przez misje Pawła był stosunek przyjmujących chrześcijaństwo nie-Żydów do Prawa Mojżeszowego.
Pierwsza podróż misyjna (lata 45 – 49) obejmuje swym zasięgiem Cypr i środkową część Azji Mniejszej; Szawłowi towarzyszą w niej Barnaba i Jan Marek. W trakcie tej wyprawy Szaweł nawrócił, mimo sprzeciwów, czarownika Elimasa (w Pamfos na Cyprze) i od tego momentu występuje w Dziejach Apostolskich już nie jako Szaweł, lecz jako Paweł. Z Cypru udali się do Azji Mniejszej i zatrzymali się w Antiochii Pizydyjskiej. W swoim nauczaniu Paweł ukazywał odrębność chrześcijaństwa od judaizmu. Spowodowało to wzburzenie wśród Żydów, którzy wyrzucili go ze swoich granic. Na przykładzie działalności w Antiochii Pizydyjskiej można poznać sposób postępowania Pawła. Przybywszy do miasta udawał się do dzielnicy żydowskiej, tam szukał pracy, a w szabat zjawiał się w synagodze, aby wyjaśnić czytane tam słowo Boże, wskazując na wypełnienie się oczekiwań Izraela w osobie Jezusa Chrystusa. Wśród Żydów ilość nawróceń była zazwyczaj niewielka. Wtedy zwracał się on do pogan, którzy chętniej słuchali głoszonej przez niego Ewangelii. Z nawróconych Żydów i pogan tworzył Paweł lokalny Kościół. Wzbudzało to oburzenie Żydów niechętnych naukom Pawła. Podburzali oni przeciw niemu lud i władze, zmuszając go w ten sposób do opuszczenia miasta. Opuściwszy Antiochię dotarli do miasta Ikonium, gdzie nauczali w synagodze. Tu udało im się nawrócić wielu pogan i Żydów. W drodze powrotnej ustanawiali kolejno w każdym niedawno założonym kościele kapłanów, zwanych starszymi. Działalność kapłanów nadzorował prawdopodobnie sam Paweł. W ten sposób zaczęła się tworzyć hierarchia kościelna.
Około roku 49 Paweł udał się do Jerozolimy na tzw. ‘sobór apostolski’ (na prośbę kościoła antiocheńskiego). Relację z przebiegu soboru podaje św. Łukasz w piętnastym rozdziale Dziejów Apostolskich. W spotkaniu w Jerozolimie wzięli udział niektórzy z grona dwunastu apostołów: Piotr, Jakub Młodszy i Jan. Rozważali oni problem, czy ochrzczeni poganie muszą się oddawać obrzezaniu. Chrześcijanie pochodzenia żydowskiego twierdzili bowiem, że nawróceni poganie muszą poddać się temu rytuałowi. Paweł i Barnaba sprzeciwili się takiemu orzeczeniu judeo-chrześcijan. Piotr poparł stanowisko Pawła, ponieważ twierdził, iż zbawienie osiąga się przez wiarę i łaskę Jezusa: „My zaś z pomocą Ducha, na zasadzie wiary wyczekujemy spodziewanej sprawiedliwości. Albowiem w Chrystusie Jezusie ani obrzezanie, ani jego brak nie mają żadnego znaczenia, tylko wiara, która działa przez miłość”. Również Jakub opowiedział się za tym, aby nie czynić trudności chcącym się nawrócić poganom. Powinni oni jednak, zdaniem Jakuba, wstrzymać się od: składania ofiar bogom, nierządu oraz spożywania pokarmów z mięsa zwierząt uduszonych i krwi. Dekret soborowy uwzględnił wypowiedź Piotra z dodatkiem, że nawrócenie z pogaństwa powinni zachować ‘klauzule Jakubowe’. Zdanie z dekretu: „Postanowiliśmy bowiem, Duch Święty i my …” stało się później w Kościele pewnikiem teologicznym, iż każdy prawowicie zebrany sobór, działa pod natchnieniem Ducha Świętego – zatem jego orzeczenia doktrynalne są nieomylne (dogmaty).
Druga podróż misyjna Pawła z Tarsu, która sięgała poza granice dzisiejszej Azji Mniejszej, przypada na lata 50 – 52. Podczas drugiej wyprawy Paweł odwiedza wcześniej założone kościoły. Przyłączają się do niego Tymoteusz i Łukasz. Wszyscy udają się do Macedonii, gdzie prowadzą intensywną ewangelizację. Następnie docierają do Filipii i Tesalonik, dając początek tamtejszym kościołom. Paweł udaje się później do Aten, gdzie na prośbę Ateńczyków wykłada swoją naukę na Areopagu. Kolejnym etapem drugiej podróży Pawła jest Korynt. Mimo, że udało mu się nawrócić wiele osób, napotykał on tu jednak duży opór. Żydzi, oburzeni treścią nauk Pawła, postanowili oddać go pod sąd Galliona – prokonsula Achai. Ten jednak odrzucił ich oskarżenia, ponieważ był to jego zdaniem spór o słowa i religie, a nie przestępstwo.
Najdłużej trwała trzecia podróż Pawła (53 – 58), która miała zasięg podobny do poprzedniej wyprawy. Przez dłuższy czas Paweł prowadził działalność misyjną w Efezie, a następnie wyruszył do Grecji, gdzie przebywał kilka miesięcy. Gdy miał wyjeżdżać, Żydzi uknuli przeciwko niemu spisek, co zmusiło go do zmiany trasy powrotnej do Antiochii Syryjskiej z morskiej na lądową przez Macedonię.
Po powrocie z tej podróży Paweł udaje się do Jerozolimy, aby dostarczyć zbiórki na ubogich w Jerozolimie i spotkać się z Jakubem i starszymi tamtejszych kościołów. Żydzi zarzucili mu, iż zbezcześcił świątynię wprowadzając do niej Greków. Wiosną 58 roku zostaje aresztowany i po przesłuchaniu przez arcykapłana Ananiasza i Sanhedryn przewieziony do Cezarei i na około dwa lata wtrącony do więzienia. Po wyjściu na wolność opuszcza Cezareę i udaje się do Rzymu. Jako obywatel rzymski ma prawo do tego, aby jego sprawa została rozpatrzona przed Cezarem. Po trzech latach spędzonych w rzymskim więzieniu (gdzie dalej prowadzi aktywną działalność misyjną) i po procesie Paweł zostaje ok. 63 r. uniewinniony. Następnie odwiedza m.in. Efez, Kretę i Macedonię. Około roku 67 Paweł znów przebywa w rzymskim więzieniu i prawdopodobnie jeszcze w tym samym roku zostaje ścięty w Rzymie.
O roli, jaką odgrywał Paweł w kształtowaniu się chrześcijaństwa, świadczą opisy jego działalności w Dziejach Apostolskich, a także jego listy. Intensywna działalność Pawła uczyniła z niego postać niezwykle ważną dla chrześcijaństwa.
Z 14 listów przypisywanych Pawłowi, tylko siedem przyjmuje się bez zastrzeżeń. Pozostałe mogły być pisane przez uczniów Pawła, którzy znali jego nauki i pisma. Prawdopodobnie powoływali się oni na jego autorytet, aby listy te przyjmowane były tak, jak przyjmowano listy samego ‘apostoła pogan’, co świadczy o wielkim autorytecie i ogromnym wpływie Pawła na kształtowanie i rozwój świadomości wśród pierwszych chrześcijan. W wątpliwość poddaje się Pawłowe autorstwo m.in. listów: do Efezjan, Tymoteusza, Tytusa i Hebrajczyków. Niewątpliwie jednak przyjmuje się, że jest on autorem pierwszego pisma Nowego Testamentu. Chodzi tu o Pierwszy List do Tesaloniczan, który stanowi najstarszy pomnik literacki twórczości św. Pawła.
Droga duchowa Pawła różni się znacząco od drogi dwunastu apostołów. Tamci poznali najpierw ziemskiego Jezusa, przeżyli dramat Jego śmierci i tak doszli do spotkania ze Zmartwychwstałym. Paweł na początku spotkał Zmartwychwstałego, a potem został pouczony o Jego życiu. Ta odmienna perspektywa wycisnęła piętno na teologii Pawłowych listów.
Jego listy mają charakter osobisty, ale nie prywatny. Można w nich dostrzec próbę usystematyzowania koncepcji doktrynalnych, etycznych i moralnych. Paweł porusza w nich problemy i sprawy związane z konkretną zauważoną przez siebie potrzebą. Nie chciał podawać norm i zasad postępowania dla chrześcijan wszystkich czasów. Tak więc znaleźć można w listach odpowiedzi na pytania dziś już nieaktualne, np. czy kobiety mają brać udział w nabożeństwach bez zasłonięcia twarzy, czy wolno im na tych nabożeństwach przemawiać. Jednak większość Pawłowych wypowiedzi ma charakter trwały i uniwersalny. Dlatego stały się one podbudową etyki chrześcijańskiej. Główne problemy poruszane w listach przez ‘apostoła narodów’ to: paruzja, czyli ponowne przyjście Zbawiciela; zmartwychwstanie Chrystusa; los zmarłych; zachęta do świętości życia (modlitwa, czystość, uczciwość, miłość braterska, ustawiczna praca); prawdziwość i jedyność Ewangelii; małżeństwo i rodzina; charyzmaty; zbawienie poprzez wiarę i jego pewność; napomnienia i ostrzeżenia przed grzechem, rozłamem, zawiścią i błędnymi naukami; jedność chrześcijan; sprawy porządku kościelnego.
W listach przedstawia Paweł nowy obraz Boga. Nie jest to już tylko Bóg Izraela, lecz „Ojciec całej ludzkości”. Ma to ogromny wpływ na rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa wśród pogan. Pawłowe postrzeganie Boga pozwoliło chrześcijaństwu rozprzestrzenić się poza obszar zamieszkany przez Żydów.
Postacią centralną nauk Pawła jest Jezus Chrystus, przez którego i w którym działa Bóg. ‘Apostoł pogan’ ukazuje Jezusa, który umarł na krzyżu za grzechy wszystkich ludzi. Poprzez zmartwychwstanie został ustanowiony Synem Bożym i wkrótce powróci na ziemię jako Syn Człowieczy, a jego pokutna śmierć i zmartwychwstanie stanowi zbawienie i odkupienie całej ludzkości. Ewangelia głoszona przez Pawła mówiła o roli i statusie Jezusa z Nazaretu oraz o zbawieniu poprzez wiarę i łaskę. Zawierała najważniejsze elementy nauki chrześcijaństwa. Nauki Pawła zrywały z tradycją żydowską poprzez odrzucenie Prawa jako drogi do zbawienia. Zostało ono zastąpione przez wiarę (uczynki i przestrzeganie przykazań są wyrazem wiary) i łaskę daną wszystkim ludziom przez męczeńską śmierć Jezusa. W ten sposób nauki Pawła nabierają charakteru uniwersalnego. Paweł „zhellenizował” swoją Ewangelię, ponieważ w trakcie podróży misyjnych wyjaśniał istotę nauk Jezusa ludziom, którzy wyrośli i wychowywali się w świecie pojęć i symboliki grecko-rzymskiej. Musiał więc posługiwać się terminami i symbolami dla nich zrozumiałymi. Te helleńskie pierwiastki pozwoliły udostępnić głoszoną przez Pawła Ewangelię światu rzymskiemu.

‘Apostoł pogan’ „nie zetknął się z Jezusem osobiście; wiedział o nim zapewne jeszcze mniej niż my. Może dlatego całą energię skupił na szerzeniu niesamowitej nowiny o zmartwychwstałym Bogu-człowieku, a detale, które mogły interesować niedowiarków, ignorował lub odmawiał im istotnego znaczenia. To Paweł uczynił ze zmartwychwstania oś chrześcijaństwa i najważniejszy fakt biografii Jezusa. Odcisnął na dziejach Kościoła tak silne piętno, że niektórzy uważają go za rzeczywistego twórcę chrześcijaństwa w postaci znanej pokoleniom po Chrystusie.”