Stefan Żeromski "Zmierzch" - opracowanie.

Problematyka opowiadania „Zmierzch" St Żeromskiego
1. Obraz niedoli bezrolnego chłopa w Królestwie pod koniec XIX wieku
a) Ciężka praca chłopa i jego żony przy kopaniu torfu, losy Walka Gibaly
• bezrolny chłop, wyrobnik, najemnik folwarczny pracuje ciężko z żoną przy wywożeniu torfu od świtu do nocy; zakończenie ich codziennego trudu, strasznej, żmudnej, wyniszczającej i upodlającej pracy z nadludzkim wysiłkiem, oznacza nie pierwsza zapalająca się gwiazda na niebie, lecz palik, do którego muszą dojść co wieczór oraz dwa kubiki szlamu, stanowiące ich dzienną normę wydobycia. Żeromski pisze: „cieknące, przerośniete korzonkami błoto pierzcha i flejtuchami pada na obnażone do kolan nogi chłopa (...) ręce mdleją w łokciach, nogi cierpną i drętwieją od zanurzania ich w szlamie",
• nieludzkie i bardzo krzywdzące jest obniżenie Gibałom przez rządcę ustalonego wynagrodzenia z trzydziestu do dwudziestu kopiejek za wydobycie jednego kubika: „rządcy po trzydzieści kopiejek od kubika wydało się znienacka za wiele Zwąchał, że nie każdy się złakomi od świtu
do nocy w błocie gmerać, że im tam widać dobrze dojadło, kiedy bez namysłu do takiej roboty się kwapią", przystali na zmniejszone wynagrodzenie, bo me mają żadnych środków do życia, muszą ratować się przed głodową śmiercią w zimie; w czasie reformy uwłaszczeniowej w Królestwie Polskim w 1864 roku przyznano chłopom na własność ziemię, którą w tym czasie użytkowali, niezależnie od tego czy była to ziemia pierwotnie chłopska, czy wydzielona z folwarku; część ludności bezrolnej uzyskała ziemię z gruntów państwowych, a inni pozostali bez ziemi (około 500 tysięcy ludności wiejskiej); Gibała, typowy wyrobnik, należy do trzeciej grupy ludności, nie objętej uwłaszczeniem, bezrolnej,
• za poprzedniego dziedzica Wałek był fornalem i jak każdy z zatrudnionych „pół garnca owsa swojej parze koni ujmował" i oddawał wieczorem szynkarzowi, ale nowy rządca, zorientowawszy się w fornalskich zwyczajach, „w pysk" mu za to dał i wygnał ze służby, wydając mu takie świadectwo, z którym nie mógł się on zgłosić do żadnej pracy; obowiązujące wówczas zarządzenie z 24 XII 1823 r. głosiło, że: „Wszelkie słowne lub uczynkowe zdrowiu nie szkodzące skarcenia, do których służący złym sprawowaniem się dają powody, nie pociągają odpowiedzialności sądowej"; fakty bicia czy nawet katowania ludzi były w tym czasie dość częste, tylko nikt ich nie ujawniał, jedynie przy okazji rzadkich spraw sądowych; właściciele i dzierżawcy dworów traktowali parobków po dawnemu jako poddanych; pracownik wiejski nie mógł odejść ze służby do innej gminy bez pisemnego świadectwa od poprzedniego pana; fornale pracowali od 15 do 17 godzin dziennie, a w służbie dworskiej nawet niedziel i świąt nie mieli; istniała armia rezerwowych najemników dworskich i można im było płacić głodowe stawki za pracę i pozwalać sobie na półfeudalne ich traktowanie; toteż t>ezrolni chłopi, tornale, równoprawni obywatele kraj"' m°' gący rozporządzać swoim losem, w rzeczywistości byli uzależnieni od warstw posiadających.

b) Przeżycia wewnętrzne Gibałowej, lek o pozostawione bez opieki w domu dziecko
• matka przeżywa tragedię duchową, wewnętrzne cierpienia i strach o los małej córeczki, do której nie pozwala jej pójść lek przed twardą brutalnością męża, „włosy jeżą się jej „a głowie i mrowie przechodzi po skórze",
• toczy walkę wewnętrzną między dwoma uczuciami - miłością do dziecka i trwogą o jego los („płacze tam pewno, zachłysta się, łka..."), a lękiem przed gniewem męża i strachem przed jego karą („wie, jak on potrafi zedrzeć jej szmatkę z głowy, omotać sobie pięść włosami i przywlec struchlałą kobietę kawał drogi albo w zapamiętałości wyrwać z błota rydel i ciąć przez łeb bez namysłu - zabije czy nie zabije"),
• jej mąż - to człowiek surowy, bezwzględny, milczący, władczy i ciemny; nędza materialna wpłynęła na jego zezwierzęcenie i brutalność i zagłuszyła w nim instynkt ojcowski; jego moralna degradacja jest przykładem wpływu warunków życia na psychikę człowieka.
c) Dzieje folwarku szlacheckiego po 1864 r.
• dawny dziedzic, ukazany w utworze, musiał opuścić dwór i przenieść się do miasta, a obecny przestawia zdewastowany przez poprzednika folwark na nowy sposób gospodarowania, zamienia go w dochodowe gospodarstwo kapitalistyczne, podejmuje eksploatację torfu i planuje założenie stawów rybnych; po 1864 r. utrzymują się tylko te folwarki szlacheckie, które potrafią się dostosować do nowych warunków gospodarowania,
• obecny dziedzic w „Zmierzchu" postępuje zgodnie z pozytywistycznymi hasłami „pracy organicznej" nakazującymi rozwijanie gospodarki narodowej; wprowadzenie w rolnictwie kapitalistycznego sposobu gospodarowania, zastąpienie feudalnej struktury społecznej solidaryzmem klas i warstw narodu było jednym z podstawowych założeń programu po-zyty wistów, a realizacja tego programu miała przyczynie się do ulepszenia życia obywateli, wszyscy mieli się bogacić; pozytywiści twierdzili, że reforma uwłaszczeniowa rozwiąże społeczną problematykę wsi i z „pracą organiczną" wiązali
“pracę u podstaw", sądząc, że tylko ciemnota chłopa i jego
społeczna niedojrzałość uniemożliwiają mu pełne wykorzy
stanie dobrodziejstw nowych przemian w kraju, związanych
z reformą uwłaszczeniową.
d) Nędza, ciemnota i wyzysk bezrolnego chłopa w Królestwie
po uwłaszczeniu
. Żeromski ukazuje w utworze realizację programu pozyty-wistów w zakresie solidaryzmu klas i warstw narodu, ale ma inne, odmienne od pozytywistów spojrzenie na wieś pouwłaszczeniową; minęło już ponad 20 lat od chwili uwłaszczenia chłopów i rzeczywistość okazała się inna, daleka od głoszonych haseł pozytywizmu, . pisarz z humorem i konia opowiada o „mądrym" nowym dziedzicu, który się bogaci, a rządca jego jest oddanym sługą; ukazuje, w jaki sposób przekształca on swój majątek w dochodowe gospodarstwo kapitalistyczne i przedstawia losy Gibały, „wolnego" chłopa, który miał być równym w prawach obywatelskich z pozostałymi warstwami społecznymi, a więc i ze szlachtą też, a jest poniżany, wyzyskiwany, krzywdzony i ciemny, żyje w strasznej nędzy; pomnaża dochody swego pana, uzależniony ekonomicznie od niego i traktowany przez niego jako tania siła robocza; '! rozwój szlacheckich gospodarstw dokonuje się więc drogą wyzysku i niesprawiedliwości; z powodu upadku mniejszych i słabszych finansowo gospodarstw szlacheckich zmniejsza się zapotrzebowanie na siłę roboczą; z kolei wielka podaż siły roboczej (bo istnieje wielka armia bezrolnych chłopów) sprzyja wyzyskowi; najemnicy otrzymują bardzo niską płacę, tak niską, że nie starcza im na elementarne potrzeby i dlatego podejmują się każdej, nawet najcięższej pracy, aby żyć - jak Wałek Gibała, a takich jak on, jest wielu,

• Żeromski ukazując nieludzką ekspolatację chłopów, odczuwa boleśnie ich los, protestuje przeciwko ich wyzyskowi i pragnie ten protest i wzruszenie wywołać u czytelnika.
e) Opis zapadającego zmierzchu i
• z niedolą ciężko pracujących ludzi harmonizuje krajobraz ubogiej ziemi i nieodłącznie towarzyszący im zmierzch, który jest jakby jeszcze jednym bohaterem; tytuł utworu zdaje się sugerować, że jemu poświęcone jest opowiadanie,
• zmierzch służy za tło do ukazania ciężkiej, długo w noc trwa jącej pracy i potęguje nastrój przejmującej nęzy i zabójczej pracy chłopskąiej rodziny; opisy smutnego szarofioletowego zmierzchu wprowadzają czytelnika w określony nastrój przejmującego smutku i beznadziejności; smutek przyrody łączy się wiec w nierozerwalną całość z ludzką niedolą
• dzień zmienia się w noc, cała przyroda układa się do snu, bo noc dla całej przyrody, a więc i dla człowieka, to czas odpoczynku, a żmudna praca dwojga ludzi trwa nadal - prawo krzywdy góruje nawet nad prawami przyrody,
• zgodnie z panującymi kierunkami literackimi Żeromski posłużył się w utworze metodą realistyczną (w części informacyjnej i opisie krzywdy społecznej), symboliczną (w powiązaniu przeżyć ludzkich z tłem przyrody) i naturalistyczną (w opisie pracy Gibałów).