Początki panowania Wazów w Polsce
Elekcja Zygmunta Wazy przebiegała bardzo burzliwie. Został obrany na króla polskiego w 1587 r. za sprawą Jana Zamoyskiego i jego stronników. Jednocześnie część szlachty wybrała na króla arcyksięcia Maksymiliana. W rok po podwójnej elekcji Maksymilian został pobity i wzięty do niewoli w bitwie pod Byczyną. W zamian za uwolnienie zrzekł się tronu polskiego, pozostawiając go w rękach Zygmunta.
Za panowania Zygmunta III, w czasie od rozejmu w Deulinie (Dywilinie) do utraty Rygi, państwo polsko-litewskie osiągnęło swój najwięk-szy w historii rozmiar terytorialny. Jednak oprócz nietrwałych sukcesów panowanie Zygmunta III przyniosło stopniowy regres, widoczny niemal na wszystkich odcinkach życia społecznego i państwowego. Wygrywane wojny nie przynosiły wymiernych korzyści politycznych, zaprzepaszczano szanse polityczne okresu pokoju. Zdarzały się też dotkliwe w skutkach klęski. Monarcha zmarł w 1632 r., pozostawiając państwo osłabione, niezdolne do rozwiązywania żadnego ze swych istotnych problemów wewnętrznych i zagranicznych. Szlachta polska i litewska krytykowała go za ultrakatolicką postawę i prohabsburską politykę. Te same przyczyny stały się zasadniczym powodem krytyki ze strony szlachty szwedzkiej. Również wspólne zdanie miała szlachta szwedzka i polska w sprawie tronu Szwecji, który uwikłał obydwa kraje w kilkudziesięcioletnie, wyczerpujące wojny.
Rokosz Zebrzydowskiego (1606)
Krytykę polityki Zygmunta III w pierwszych kilkunastu latach rządów w Polsce szlachta wyrażała wielokrotnie. Do króla kierowano apele o zrozumienie realiów ustrojowych, różnych od tych, w jakich panowali szwedzcy Wazowie. Nie na wiele się to zdało, a stronnictwo dworskie zaczęło realizować plany monarchy, dążącego do wzmocnienia swej władzy i zniesienia wolnej elekcji. Opozycja zawiązała więc w 1606 r. rokosz, na czele którego stanął wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski. Rokoszanie wysunęli nawet projekt detronizacji Zygmunta III, w efekcie czego nie tylko król ogłosił amnestię dla organizatorów buntu, ale też ponownie zaprzysiągł Artykuły henrykowskie.
Jednak władca nie podejmował już dalszych działań zmierzających do zwiększenia swej władzy, tym bardziej, że w tym okresie rozpoczął się konflikt z Rosją i Szwecją. Państwo wplątane zostało w dwa konflikty, w których czynny udział wzięła szlachta, widząc w nich możliwość uzyskania korzyści terytorialnych i finansowych (konflikt z Moskwą). Zygmunt III Waza sprawował władzę 45 lat, jednak przez cały ten okres Polska uwikłana była w wojny i konflikty wewnętrzne. Próby króla w dążeniu do władzy absolutnej zostały zahamowane, jednak to spowodowało osłabienie władzy królewskiej, decentralizację rządów i wzrost znaczenia magnaterii (głównie Koniecpolskich, Żółkiewskich i Sapiechów). W 1620 r. doszło do próby zamachu na życie Zygmunta III, uratował go jego syn Władysław, następca Zygmunta na polskim tronie. W okresie rządów Zygmunta III doszło w 1613 r. do zawarcia sojuszu Polski z Habsburgami, który miał pomóc Polsce w sprawach z Moskwą i Szwecją, jednak zobowiązywał Polskę do wsparcia Habsburgów w wojnie trzydziestoletniej. Również negatywne skutki przyniosła ugoda z Brandenburgią z 1611 r., której obiecano lenno pruskie. Brandenburgia objęła je w 1618 r.
Zygmuntowi III przyszło żyć i działać w epoce przełomu. W Europie następowała stopniowa zmiana układu sił politycznych, prowadząca do wojny trzydziestoletniej. Zaostrzały
się wówczas różnice w tempie rozwoju społeczno-ekonomicznego krajów przekształcających swe systemy gospodarcze w kierunku form kapitalistycznych i krajów, których gospodarka opierała się na pańszczyźnie i poddaństwie chłopów. Zważywszy na szczególne uwarunkowania społeczne, ustrojowe, obyczajowe oraz ekonomiczne ówczesnej Rzeczypospolitej, byłoby dużym błędem obarczać króla winą za wszystkie omyłki, stracone szanse i zaprzepaszczone wysiłki. Nie potrafił on jednak zrozumieć, że szlachta Rzeczypospolitej wytworzyła w XVI w. specyficzną kulturę polityczną. Zygmunt III podjął wprawdzie pełniejszą i szerszą współpracę ze szlachtą, ale dopiero pod koniec swego czterdziestopięcioletniego panowania. Wtedy jednak było już za późno, by dokonać choćby częściowej transformacji ustrojowej, by zreformować system skarbowy, unowocześnić armię i przeprowadzić reformę elekcji. Po jego śmierci tron Rzeczypospolitej objął Władysław Waza.
W polityce wewnętrznej Władysław IV dążył do wzmocnienia swej sława IV władzy. Rozbudował armię, tworząc regimenty cudzoziemskiej piechoty (stanowiły one około 60% wojska). Rozwijał artylerię oraz flotę wojenną. Jako syn Zygmunta III dążył do odzyskania korony szwedzkiej, choć sejm Szwecji w 1633 r. pozbawił na zawsze polską linię Wazów praw do następstwa tronu. Władysław IV podejmował starania, by Rzeczpospolitą włączyć do walki ze Szwecją, następnie z Moskwą, z którą odnosił zwycięstwa, choć na mocy pokoju w Polanowie zrzekł się pretensji do tronu carskiego. Za czasów swego panowania doprowadził do odzyskania przez Polskę portów i miast w Prusach Książęcych i rozwinięcia handlu wiślanego. Kiedy umierał książę zachodniopomorski, Władysławowi udało się przyłączyć do Polski Lębork i Bytów jako księstwa lenne.
Kraj rozwijał się gospodarczo, choć widać było pierwsze przejawy upadku gospodarczego, ujemny wpływ miały zarazy, które przechodziły przez Polskę. Z drugiej strony uregulowany został spław towarów Wisłą, odbudowano handel zbożem, pojawiał się zbyt na towary luksusowe. Obszar państwa obejmował około 990 tysięcy km2, zaś ludność liczyła około 10 milionów mieszkańców. Pod koniec swego krótkiego panowania Władysław IV przygotowywał wyprawę przeciwko Turcji. Planował udział około stutysięcznej armii, złożonej z wojsk polskich, litewskich i kozackich. Podczas przygotowań niespodziewanie zmarł w maju 1648 r. Władzę po nim przejął jego przyrodni brat, Jan Kazimierz.
Jan Kazimierz, obejmując w 1648 r. tron po swoim przyrodnim bracie, rozpoczął rządy od zmagań z powstaniem Chmielnickiego. W pierwszych latach kierowania państwem dał się poznać jako władca rządny i aktywny, doskonały i odważny wódz oraz wytrwały mąż stanu. Potrafił spędzić w sejmie ponad trzydzieści godzin i nie wyjść ani na moment, żeby tylko swoją nieobecnością nie dopuścić do zerwania sesji. Dopiero liczne zdrady magnatów w pierwszych miesiącach szwedzkiego potopu skłoniły go do pójścia za radą małżonki i podjęcia próby wzmocnienia władzy monarszej. Król postanowił też przeforsować projekt reformy elekcji, w miejsce elekcji vińtim (powszechnej) wprowadzić elekcję vivente rege (za życia króla). Niemal natychmiast część magnatów wszczęła bunt, skupiając się wokół marszałka wielkiego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Po stłumieniu buntu jego przywódca wprawdzie ukorzył się przed królem, ten jednak musiał zrezygnować z projektów reform ustrojowych.
Po zakończeniu wojny ze Szwecją z lat 1655-1660, król wznowił kampanię o reformy ustrojowe, ale natknął się na opór szlachty. Wojna domowa trwała dwa lata. Doszło do bitwy pod Mątwami (1666), w której król poniósł klęskę. Porażka przyczyniła się do abdykacji monarchy w 1668 r. Cieniem na rządach Jana Kazimierza kładzie się wzrost nietolerancji wyznaniowej w owym czasie, wyrażającej się w sejmowej uchwale z 1658 r. o wypędzeniu arian z Rzeczypospolitej. Pamiętać jednak należy, iż miało to miejsce w trakcie okupacji kraju przez wojska protestanckiej Szwecji, z której władcą bracia polscy podjęli współpracę.
Doszło do nowej elekcji. Wzorem elekcji XVI-wiecznych o tron polski ubiegało się kilku kandydatów. Dzięki zręcznej polityce biskupa chełmińskiego i podkanclerzego koronnego Andrzeja Olszowskiego doszło do wyboru Polaka, „Piasta" Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Rządy Wiśniowieckiego przyniosły wielkie rozczarowanie wszystkim obozom, głównie magnaterii, która stanęła w opozycji wobec króla. Wiśniowiecki nie spełnił oczekiwań, mimo zawartego małżeństwa z Eleonorą Marią Józefą, arcyksiężniczką habsburską, przyrodnią siostrą cesarza Leopolda I. Był władcą nieudolnym, wcześniej nie sprawował żadnych funkcji i stanowisk. Po raz pierwszy doszło do zerwania sejmu koronacyjnego, co nie wróżyło dobrze nowemu władcy. Kraj był w ruinie po wojnach ze Szwecją, nadal panowały napięte stosunki z Tatarami i Turcją, nie odzyskano Prus Książęcych, mimo że ludność tych terenów skłaniała się ku Rzeczypospolitej. Gdy doszło do ponownego konfliktu z Turcją, zawarto ugodę w Buczaczu (1672). To wydarzenie przyczyniło się do ocknięcia się szlachty i zgody na podatki oraz wystawienia nowej, silnej armii, na czele której stanął hetman Jan Sobieski. Chorowity król Michał Korybut zmarł w 1673 r., a elekcja przeprowadzona w 1674 r. wyniosła na tron Sobieskiego.
Jan III Sobieski i umocnienie pozycji Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Sojusze polskie
Lata panowania Sobieskiego upłynęły pod znakiem walki dwóch magnackich stronnictw politycznych - procesarskiego i profrancuskiego. Stronnictwo profrancuskie dążyło do porozumienia z Turcją. Realizacja tych projektów spotkała się ze sprzeciwem stronnictwa procesarskiego, dążącego wespół z Habsburgami do pokonania Turcji i odzyskania wpływów na Ukrainie. W 1677 r. w Gdańsku został zawarty polsko-szwedzki układ, w którym strona polska zobowiązała się wesprzeć Szwedów w wojnie z Brandenburgią, w zamian za uzyskanie przez Sobieskiego i jego rodzinę praw do Prus Książęcych. Porażka Szwedów i naciski magnaterii spowodowały, że Sobieski wycofał się z obozu profrancuskiego i podjął działania na rzecz zbliżenia z cesarstwem. Efektem tych działań była wyprawa na odsiecz oblężonemu przez Turków Wiedniowi, prowadzona przez wojska polskie i austriackie w 1683 r.
W polityce wewnętrznej Sobieski dążył do wprowadzenia dziedziczności tronu, zniesienia wolnej elekcji i wzmocnienia armii. Zwycięstwo wiedeńskie nie ułatwiło działań wewnątrz państwa. Sobieski nie był zdolny sam przeprowadzić reform, gdyż opozycja była zbyt silna.
W XVII w. doszło do wielu niekorzystnych zmian w zakresie ustroju państwa. Dominowała elekcja viritim. Władcy elekcyjni nie zawsze byli w stanie wywiązać się z przyjętych zobowiązań, podejmowane próby zwiększenia władzy królewskiej kończyły się rokoszami i wojną domową. Wzrosła rola oligarchii magnackiej, następowała decentralizacja władzy. Zwiększyła się rola rodów magnackich Sapiehów, Wiśniowieckich, Sobieskich, Koniecpolskich, Lubomirskich, Ossolińskich, Zamoyskich. Magnateria zaczęła przejmować władzę nad sejmikami i sejmami. Coraz częściej pojawiała się klientela, która przejmowała głosy w sejmikach i sejmie.