Przyczyny orzekania nieważności małżeństwa w prawie kanonicznym.

Małżeństwo według Kan. 1055 kodeksu prawa kanonicznego to przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury do dobra małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa, zostało między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa Pana do godności sakramentu. Główne przymioty małżeństwa to jego nierozerwalność (indissolubilitas) oraz jego jedność (unitas). To ostatnie oznacza związek jednego mężczyzny z jedna kobietą a więc monogamię. Nierozerwalność natomiast powstaje dopiero z momentem jego konsumpcji i oznacza brak możliwości zawarcia związku małżeńskiego na określony czas. Małżeństwo zawiera się dozgonnie to znaczy do końca życia jednego z małżonków. Nierozerwalność dzielimy na względną i absolutną. Względna jest wtedy gdy akt małżeństwa jest ważny ale niedopełniony, wtedy to dopuszcza zawarcie nowego związku małżeńskiego. Nieważność absolutna oznacza, że jeżeli związek małżeński został zawarty zgodnie z prawem kanonicznym i skonsumowane poprzez dobrowolny i spełniony w sposób naturalny akt to żadna władza ludzka nie jest w stanie go rozwiązać, a jedyną przyczyną, która pozwala przerwać przymierze jest śmierć jednego z małżonków. Małżeństwo może być unieważnione gdy zgodnie z Kan. 1697 KPK jest nieskonsumowane. Ponadto musi istnieć iusta de causa czyli poważna przyczyna dla unieważnienia. Wtedy to możliwe jest zgodnie z Kan. 1698 Biskup Rzymski może ale nie musi unieważnić małżeństwo. Papież może dać dyspensę na prośbę obu stron bądź na prośbę jednej choćby wbrew woli drugiego z małżonków. Ponadto jak stanowi Kan. 1143 na mocy tzw. przywileju Pawłowego możliwe jest rozwiązanie węzła małżeńskiego, który zawarty był przez dwie osoby nie ochrzczone dla dobra wiary osoby, która przyjęła chrzest. W prawie kanonicznym występuje również instytucja separacji czyli rozdziału wspólnego pożycia małżonków mimo trwania ich węzła małżeńskiego.
Z samej istoty nierozerwalności małżeństwa w doktrynie i ustawodawstwie Kościoła nie występuje pojęcie rozwodu, które znamy z ustawodawstwa świeckiego. Oznacza to, iż ważnie zawartego i skonsumowanego poprzez podjęty na sposób ludzki dobrowolny akt, który sam przez się jest zdolny do zrodzenia potomstwa nie można rozwiązać ani unieważnić. Jednakże prawo kanoniczne przewiduje możliwość zawarcia małżeństwa, które jest od początku nieważne. Oznacza to, iż wprawdzie miała miejsce liturgiczna celebracja małżeństwa i wszystko wskazuje na to, że związek ten jest ważny, jednakże niedopełnienie pewnych wymogów KPK odnoszących się do zawarcia małżeństwa sprawia, że przymierze to jest nieważne. Warto wspomnieć o statusie prawnym małżeństw, które zostały zawarte przez osoby nieświadome jego nieważności. Zgodnie z Kan. 1060 małżeństwo cieszy się przychylnością prawa, i uznaje się jego ważność dopóki, dopóty nie udowodni się czegoś przeciwnego. Zatem jeżeli jeden z małżonków chce unieważnić swoje małżeństwo musi przygotować się na wykazanie przed sądem dowodów potwierdzających zawarcie nieważnego związku. Jednakże jeżeli małżonkowie odkryją, iż ich małżeństwo nie zostało zawarte zgodnie z wymogami prawa kanoniczego powinni podjąć odpowiednie kroki zmierzające do zawarcia przymierza zgodnie z prawem kościelnym.
Istnieją trzy kategorie okoliczności, które powodują, że małżeństwo jest nieważne :
1. Przeszkody zrywające określone w Kan. 1083-1094 KPK są przyczyną nieważności małżeństwa. Są to przyczyny subiektywne. W zależności od rodzaju przeszkody od niektórych z nich można otrzymać dyspensę a od innych nie jest to w ogóle możliwe. Przeszkody możemy podzielić na publiczne i tajne. Publiczne to takie, które zgodnie z Kan. 1074 można udowodnić w zakresie zewnętrznym czyli np. wiek czy pokrewieństwo, pozostałe przeszkody są tajne. Oto następujące przeszkody ustanowione przez kodeks prawa kanonicznego:
• Przeszkoda wieku – Kan. 1083 KPK stanowi, że nie może zawrzeć ważnego związku małżeńskiego mężczyzna przed ukończeniem 16 roku życia i kobieta przed ukończeniem 14 roku życia.
• Przeszkoda niezdolności płciowej – małżeństwo ze swej istoty jest nastawione na zrodzenie i wychowanie potomstwa. Kodeks stanowi, że niezdolność płciowa przynajmniej jednej ze stron do dokonania stosunku czyni małżeństwo nieważne ze swej natury. Niezdolność ta może być absolutna co oznacza całkowitą niezdolność do stosunku płciowego a może być również względna co oznacza niemoc współżycia kobiety z mężczyzną z którym zawarła związek małżeński i odwrotnie. Jest to przeszkoda, która pochodzi od prawa Bożego naturalnego co oznacza, że jest wpisana w ludzką naturę i nie można od niej uzyskać dyspensy.
• Przeszkoda węzła małżeńskiego – oznacza, nieważność zawarcia związku małżeńskiego, która jest już związana taki przymierzem chociażby było ono nieskonsumowane.
• Przeszkoda różnej religii – jest to przeszkoda związku małżeńskiego pomiędzy osobą ochrzczoną i taką, która tego sakramentu nie przyjęła. Wiąże nawet te osoby, które oddaliły się od Kościoła ale formalnie z niego nie wystąpiły. Jest to przeszkoda, od której po spełnieniu warunków przewidzianych przez Kan. 1125 i 1126 można uzyskać dyspensę.
• Przeszkoda święceń – jak stanowi Kan. 1087 osoby, które otrzymały święcenia nie mogą zawrzeć ważnego związku małżeńskiego. Od tej przeszkody można uzyskać dyspensę, bądź też może stać się ona nieważna wskutek prawomocnego wyroku stwierdzającego nieważność święceń bądź też przyjęcie ich pod przymusem.
• Przeszkoda ślubów czystości - osoby, które złożyły wieczyste i publiczne śluby czystości w instytucje zakonnym nie mogą zawrzeć ważnego związku małżeńskiego. Tak samo jak w przypadku przeszkody święceń ustaje na mocy dyspensy bądź prawomocnego wyroku stwierdzającego nieważność ślubów bądź przyjęcie ich pod przymusem.
• Przeszkoda uprowadzenia – jak stanowi Kan. 1089 nieważne jest małżeństwo pomiędzy mężczyzną i kobietą uprowadzoną bądź też przetrzymywaną w celu zawarcia małżeństwa, chyba, że później kobieta uwolniona i znajdująca się w bezpiecznym miejscu sama swobodnie wybierze to małżeństwo. Istnieje tutaj możliwość dyspensy.
• Przeszkoda występku – oznacza to, że osoba, która pragnie zawrzeć małżeństwo z daną osobą przyczynia się moralnie lub fizycznie do śmierci jej współmałżonka lub własnego, zawsze to małżeństwo nieważnie. Możliwa jest dyspensa od przeszkody występku.
• Przeszkoda pokrewieństwa – polega na wspólnocie krwi na skutych pochodzenia od siebie bądź też posiadania wspólnych przodków dotyczy to zarówno linii prostej czyli ojciec, syn, wnuk lub bocznej np. rodzeństwo. W przypadku linii bocznej nieważność następuje aż do 4 pokolenia. Na małżeństwo nie pozwala się również Przeszkoda ta pochodzi z prawa Bożego naturalnego i nie można od niej uzyskać dyspensy.
• Przeszkoda powinowactwa – jest to przeszkoda pochodzenia kościelnego i możliwe jest otrzymanie od niej dyspensy. Polega ona na bliskości osób, których nie wiąże wspólnota krwi ale związek małżeński nawet jeśli jeszcze nie jest dopełniony. Bliskość ta istnieje między mężem a krewnymi żony i odwrotnie. KPK ustanawia, że jedynie powinowactwo w linii prostej powoduje nieważność małżeństwa a więc teść – synowa, teściowa – zięć.
• Przeszkoda przyzwoitości publicznej - Przeszkoda ta powstaje z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu życia wspólnego lub z notorycznego albo publicznego konkubinatu. Powoduje ona nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną i krewnymi kobiety, i odwrotnie. Przez notoryczny lub publiczny konkubinat należy rozumieć pozamałżeńskie pożycie dwojga osób na wzór małżonków i jeśli jest powszechnie znane, nazywa się go właśnie publicznym i jeżeli nie da się tego faktu ukryć, nosi miano - notorycznego. Nie wymaga się, aby strony mieszkały razem lub by kobieta była utrzymywana przez mężczyznę. Jest też rzeczą obojętną, czy osoby są wolne, czy też związane małżeństwem. Możliwe jest uzyskanie dyspensy.
• Przeszkoda pokrewieństwa prawnego – KPK w Kan. 1094 ustanawia, że nie mogą ważnie zawrzeć małżeństwa osoby, które pozostają w pokrewieństwie prawnym powstałym z adopcji w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej.

2. Nieważność małżeństwa może również mieć miejsce w przypadku braków dotyczących zgody małżeńskiej. Istnieje tutaj wiele okoliczności które mogą wyłączyć ważność zawartego związku małżeńskiego, określone są w Kan. 1095 – 1107 KPK. Najważniejsze z nich to:
• Bram minimum poznania małżeńskiego – a więc brak minimalnej wiedzy o instytucji małżeństwa czyli trzech najważniejszych elementach : że małżeństwo jest związkiem jednego mężczyzny z jedną kobietą, że jest to związek trwały (nierozerwalny) i że skierowany jest na zrodzenie potomstwa.
• Pozbawienie używania rozumu – oznacza to, że związek jest zawarty pomiędzy osobami, z których co najmniej jedna jest chora psychicznie.
• Poważny brak rozeznania oceniającego co do istoty praw i obowiązków małżeńskich – musi to odnosić się do esencjonalnych przymiotów małżeństwa. Nupturient nie jest w stanie właściwie ocenić powagi istotnych praw i obowiązków które małżonkowie wzajemnie na siebie nakładają przy zawieraniu małżeństwa. Skoro nupturient nie zdaje sobie sprawy z powagi nakładanych obowiązków, które stanowią przedmiot umowy małżeńskiej to jego zgoda nie może być skuteczna a związek jest nieważny. Zatem nawet jeśli ktoś teoretycznie zna obowiązki małżeńskie jednak w praktyce nie jest w stanie ich wypełnić to nie można powiedzieć, że nupturient jest zdolny do zawarcia węzła małżeńskiego.
• Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej – zdarza się w sytuacjach gdy nupturient jakkolwiek posiada używanie rozumu, które umożliwia mu rozpoznanie esencjalnych praw i obowiązków małżeńskich jednakże- wskutek różnego rodzaju zaburzeń natury psychicznej- nie jest w stanie ich podjąć czy też należycie wypełnić. Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich powoduje nieważność małżeństwa gdyż nikt nie może zobowiązać się do tego, czego nie jest w stanie wypełnić. Są to zaburzenia natury psychicznej, które uniemożliwiają nawiązanie relacji międzyosobowej we wspólnocie małżeństwa na przykład takie jak: zaburzenie osobowości, chroniczny alkoholizm, narkomania, anomalie seksualne (np. homoseksualizm, nimfomania), sadyzm, masochizm, duży stopień niedojrzałości osobowościowej, skrajny egoizm etc.
• Podstęp przy zawieraniu małżeństwa – a mianowicie umyślne wprowadzenie w błąd, Nieważne jest małżeństwo, jeżeli jedno z nupturientów wprowadza podstępnie drugą stronę w błąd co do przymiotu swojej osoby, na skutek czego z natury rzeczy wspólnota życia małżeńskiego może być poważnie zakłócona. Można tutaj wymienić sytuacje zatajenia niepłodności, zaawansowanej skłonności do picia, narkomanii, ciąży z inna osobą, poważnego obciążanie natury moralnej, które stanowią konsekwencją dotychczasowego pożycia narzeczeńskiego nupturientów.
• Symulacje – oznacza pozorną zgodę na małżeństwo. Symulację możemy podzielić na częściową lub całkowitą w zależności od tego co stanowi jej przedmiot. Zgoda małżeńska jest symulowana całkowicie jeżeli jedno z narzeczonych bądź oboje pozytywnym aktem woli wykluczają samo małżeństwo czyli nie chcą ani przekazać ani przyjąć obowiązków małżeńskich. Ważność można wykluczyć również wtedy gdy nupturient bierze ślub z innych celów niż te które przypisane są małżeństwu. Symulacja częściowa natomiast to zgodnie z Kan. 1101 sytuacja w której nupturient lub obydwoje chcą wprawdzie zawrzeć małżeństwo, ale równocześnie 146 pozytywnym aktem woli wykluczają albo jakiś istotny element małżeństwa, albo jakiś istotny przymiot. Przy symulacji częściowej nupturient wprawdzie nie wyklucza zgody małżeńskiej jako takiej, ale też nie wyraża zgody wystarczającej.
• Wykluczenie jednego z esencjalnych przymiotów lub elementów małżeństwa – chodzi tutaj o wykluczenie takich przymiotów jak jedność, nierozerwalność bądź też zrodzenie i wychowanie potomstwa.
• Zawieranie małżeństwa pod warunkiem – warunek oznacza sytuacje w której nupturient godzi się na zawarcie przymierza małżeńskiego tylko po spełnieniu określonych okoliczności, które mają wpływ na jego zgodę, Kodeks Kanoniczny dzieli warunek na taki który: dotyczy przyszłości gdy okoliczność niepewna ma się dopiero spełnić; prawodawca zakazuje zawierania małżeństwa pod tego rodzaju warunkiem. Oraz drugi dotyczący przeszłości lub teraźniejszości: małżeństwo zawarte pod tego rodzaju warunkiem jest ważne lub nie, zależnie od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku.
• Przymus i bojaźń – są to sytuacje w, których jedna z osób bądź obie zostają zmuszone do zawarcia przymierza małżeńskiego. Małżeństwo zawarte pod przymusem jest nieważne gdyż zgoda na związanie się prawami i obowiązkami implikowanymi związek małżeński musi być wyrażona dobrowolnie. Przymus może być albo fizyczny (to nacisk zewnętrzny, przybierający postać przemocy spowodowanej zastosowaniem siły, której nie można się oprzeć) lub moralny (to presja czyli nacisk zewnętrzny lub wewnętrzny, wywierający wpływ na wolę działającego). Następstwem tego rodzaju przymuszania jest bojaźń czyli uczycie lęku spowodowane grożącym niebezpieczeństwem, dlatego wpływ przymusu na zawarcie małżeństwa ocenia się według zasad odnoszących się do bojaźni. Gdyby doszło do zawarcia małżeństwa z tego rodzaju przeszkodą, środkami dowodowymi w procesie przed Sądem kościelnym będą: niechęć (awersja) małżonka przymuszanego wobec drugiej strony (dowód pośredni) i przymus wyrażający się w stosowanych groźbach (dowód bezpośredni). Bojaźń powodująca nieważność konsensu małżeńskiego musi istnieć w chwili zawierania ślubu. Jeśli ustała przed jego zawarciem, nie może być dowodem za nieważnością tego małżeństwa z tytułu przymusu lub bojaźni.
3. Jedną z bardzo rzadkich przypadków, które stanowią przyczynę nieważności małżeństwa są braki dotyczące zachowania formy kanonicznej a więc samego sposobu zawierania małżeństwa. Mogą dotyczyć np. braku posiadania upoważnienia przez kapłana udzielającego sakramentu małżeństwa oraz obowiązanie do zawierania małżeństwa przez katolików według formy kanonicznej np. brak świadków etc.
Przyczyn nieważności małżeństwa może być wiele a sam proces orzekania małżeństwa jest długotrwały i żmudny z racji przesłuchiwania wielu świadków i przeprowadzenia bardzo długiego postępowania dowodowego, które pozwala uzyskać pewność , iż związek ten jest rzeczywiście nieważny. Ponadto nowy Kodeks Prawa Kanonicznego wprowadza kilka budzących wątpliwości przepisów, które w przeciwieństwie do poprzedniego kodeksu nie regulują tak precyzyjne postępowania w pewnych sytuacjach. Sprawia to, że pojawiają się unieważnienia małżeństwa z przyczyn dość pobłażliwych a przecież sama instytucja ze swej natury jest trwałym przymierzem przed obliczem Boga co powinno łączyć się z szacunkiem wobec niej i unikanie prób unieważnienia małżeństwa gdy tylko pojawią się problemy, gdyż co Bóg złączył człowiek nie powinien rozłączać.

Bibliografia :
• Ks. Stefan Biskupski, Prawo małżeńskie Kościoła Rzymskokatolickiego, Warszawa 1956.
• P. Mieczysław Gajda, Prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego, Tarnów 2000, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TA/TAI/pr_malzenskie_10.html.
• Kodeks prawa kanonicznego, http://archidiecezja.lodz.pl/prawo.html.