Państwo jako najwyższa wartość narodowa w widzeniu bohaterów literackich różnych epok.

„Patria communis est parens omnium nostrum” (Ojczyzna jest wspólną matką nas wszystkich), tak w czasach starożytnych powiedział Cyceron. Również Horacy mówił iż „Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę” (Dulce et decorum est pro patria mori). Ojczyzna była najwyższą wartością już w epoce antyku. Do jej obrony w imię miłości i obowiązku obywatelskiego wzywał Tyrteusz – od którego imienia wywodzi się pojęcie poezji tyrtejskiej, nawołującej do walki w obronie zagrożonej niepodległości państwa. Tyrteusz uważał, że ci którzy uciekają od spełnieniem obowiązku patriotycznego na zawsze pozostają okryci hańbą. O ojczyznę należy walczyć nawet z narażeniem życia:
„Walczmy mężnie w obronie tej naszej ziemi i dzieci,
Choćbyśmy zginąć musieli, życia swojego nie szczędźmy”.
„Rzecz to piękna zaprawdę, gdy krocząc w pierwszym szeregu, ginie człowiek odważny, walcząc w obronie ojczyzny”.

W średniowieczu do legendy przeszli rycerze króla Artura oraz Roland – rycerz Karola Wielkiego, który zginął samotną śmiercią bohatera. Był ideałem wojownika, a jego męstwo przekształciło się w drogę do świętości. Jego śmierć za ojczyznę porównywana być może nawet ze śmiercią samego Chrystusa. Motyw miłości do ojczyzny znajdujemy również u Kochanowskiego w pieśniach. W jednej z nich poeta mówi „Tym, co ojczyźnie służą, droga otwarta do nieba”. W swoim innym utworze, „Odprawie posłów greckich”, Kochanowski wyraża swój niepokój z powodu prywaty obywateli, przekupstwa i nieudolności władzy. Przedstawia dwa stanowiska: Parysa, który nie zastanawia się nad skutkami uprowadzenia Heleny i dobro państwa jest mu zupełnie obojętne oraz Ulissesa, który krytykuję postawę młodzieńca. Ulisses wypowiada ostre słowa, zarzucając młodym kierowanie państwa do upadku. Nazywa ich wrzodem, zarzuca lekkomyślność i złe przygotowanie do pełnienia obowiązków obywatelskich. W „Odprawie...” jedynym prawdziwym wzorem postawy obywatelskiej jest Antenor. Do końca usiłuje on uratować państwo przed wojną, a kiedy nie udaje mu się to, zabiega o przygotowanie skutecznej obrony.

Konrad Wallenrod, bohater powieści poetyckiej Mickiewicza, przyjmuje zupełnie inną, kontrowersyjną koncepcję walki o wolność. Kieruje się słowami Machiavellego: „Są dwa sposoby walczenia: trzeba być lisem i lwem”. Tytułowy Konrad poświęca życie osobiste dla sprawy narodowej. Chcąc ratować ojczyznę przed wrogiem, musi zrezygnować z tak drogich dla niego ideałów rycerskich i chrześcijańskich. Aby uzyskać przewagę nad nieprzyjacielem, obmyśla podstęp, jest przebiegły jak lis, knuje spisek, co kłóci się z honorem prawego rycerza. Przez to nękany jest wyrzutami sumienia.

Motyw walki o ojczyznę Mickiewicz podejmuje również w „Dziadach cz. III”. Stworzony przez niego Konrad staje się bojownikiem o wolność. Pragnie walczyć za wszelką cenę, bez względu na skutki. Mówi: „Ja i ojczyzna to jedno”. W imię miłości do ojczyzny buntuje się przeciw światu a nawet przeciwko Bogu. Pragnie „rządu dusz” i władzy nad ludźmi. Jest przykładem postawy prometejskiej – poświęca się w imię ideałów bez względu na konsekwencje.

Podobnie jak Mickiewicz, swojego bohatera walczącego o wolność ojczyzny stworzył Słowacki. Jego Kordian jest pełen szaleńczej determinacji, jest gotowy iść na śmierć w imię wyższych celów, lecz równocześnie jest on pozbawiony rozwagi i dojrzałości politycznej. Jego plan zabicia cara okazuje się porażką. Idzie on co prawda do jego sypialni, przekonany o słuszności swego zamiaru, jednak strach paraliżuje go i do morderstwa nie dochodzi. Spontaniczność bohatera okazuję się tragiczna w skutkach, gdyż zostaje on skazany na śmierć. Kordian nie tylko nie pomaga państwu, ale pogrąża też siebie.

Jeszcze inaczej patriotyzm pojmowany był przez Cezarego Barykę, bohatera powieści Stefana Żeromskiego „Przedwiośnie”. Cezary był Polakiem, ale urodził się w Rosji i tamże mieszkał. Swoją ojczyznę znał jedynie z opowiadań rodziców, które jednak nie dawały mu jej wyraźnego obrazu. Polska istniała dla niego gdzieś obok, nie była ważna. Nie budziła w nim uczuć. Po wybuchu wojny bolszewickiej w Baku nie rozumiał dlaczego Seweryn chce zabrać go do ojczyzny. Nie był przekonany co do tej podróży. Ojciec skusił go jednak utopijną wizją szklanych domów. Kiedy Cezary dotarł do Polski, przeżył głębokie rozczarowanie. Ujrzał ją „Nie w wielobarwnej sukience wolności, lecz w obmierzłym łachmanie rzeczywistych i oczywistych faktów”. Zobaczył „ohydne budynki, stawiane z najtańszego materiału” zamiast szklanych domów. I dziwił się jak wieki jest patriotyzm i chęć walki w Polakach. Lecz z biegiem czasu i jego ogarnęła miłość do kraju ojczystego. Zaangażował się w życie polityczne. Poznał dwa odmienne poglądy: Gajowca i Lulka. Pierwszy był zwolennikiem powolnych reform, które miałby uzdrowić polską gospodarkę Chciał porządku w państwie, spokoju, społecznej stabilizacji, reformy pieniądza, umocnienia armii oraz szerzenia oświaty powszechnej. Drugi zaś był komunistą. Uważał że walki narodowościowe nie prowadzą do żadnego celu i państwo jako twór nie ma prawa istnieć. Jego stosunek do Polski był wrogi, cieszył się z jej niepowodzeń. W Cezarym ścierały się poglądy obu z nich. Na początku był zwolennikiem rewolucji, potem zdał sobie sprawę jak wiele zła niesie ona ze sobą. Ostatecznie Baryka przyłącza się do pochodu robotników. Nie można jednak jednoznacznie jego postępowania zinterpretować. Wychodzi on bowiem z szeregów i idzie oddzielnie, wprost na mur żołnierzy. Faktem się jednak staje, że kroczy na czele zbiedzonego tłumu.

Jak widać patriotyzm może być pojmowany na wiele sposobów. Postacie literackie różnych epok w różny sposób starały się walczyć o wolność i dobro swojego państwa. Był to obowiązek nadrzędny, nie równający się z żadnym innym.
Warto by się jeszcze zastanowić jak jest dziś. Czy współcześni ludzie kierują się w swym postępowaniu miłością do ojczyzny? Czy istnienie państwa przedkładają nad swoje własne? Czy są gotowi walczyć w imię wyższych wartości, poświęcać się i bronić własnego narodu? Stare łacińskie przysłowie mówi, że los ojczyzny jest także naszym losem. A los ten leży przecież w naszych rękach. My jesteśmy odpowiedzialni za dobre funkcjonowanie naszego ojczystego państwa. I my poniesiemy konsekwencję jeśli nie będziemy potrafili tego docenić. A jak powiedział Seneka: „Być pozbawionym ojczyzny jest nie do zniesienia”.