Sprawa polska na Kongresie Wiedeńskim

Początek XIX wieku na ziemiach polskich to okres ciągłych konfliktów i niesnasek. Rozbiory Polski były bowiem wydarzeniem bez precedensu. Fakt ten spowodował przewartościowanie europejskiego układu sił: wzmocniła się znacznie pozycja Rosji i Prus, a z konieczności trwały sojusz trzech zaborczych mocarstw zapowiadał nowy ład europejski. W omawianym okresie na czoło zdarzeń politycznych w Europie wysunęła się Francja z Napoleonem Bonaparte na czele. To właśnie Napoleon na mocy traktatu pokojowego w Tylży, zawartego 7-9 lipca 1807 roku pomiędzy Francją, Rosją i Prusami utworzył w tymże roku Księstwo Warszawskie. Napoleon głosił wówczas: „(...) ziemie polskie odłączone od Prus mają należeć do króla saskiego Fryderyka Augusta jako księcia warszawskiego (...)” .

Granice Księstwa wyznaczono tak, by zapobiec pretensjom Rosji i Austrii. Z wyzwolonych ziem polskich pozostawiono Prusom północną część Pomorza i tylko Gdańsk uznano jako „wolne miasto” z francuską załogą. Niektóre ze wschodnich powiatów podlaskich odcięto na rzecz Rosji jako obwód białostocki.
Sojusz tylżycki był bardzo nietrwałą konstrukcją. Sytuacja polityczna Księstwa była coraz gorsza. Mimo formalnej niezależności, Księstwo było całkowicie podporządkowane napoleońskiej Francji. Gwałtownie rozbudowywana armia, która początkowo – wedle szacunków – liczyła 45 tys. żołnierzy w krótkim czasie osiągnęła liczbę 100.000 i w 1812 roku wzięła udział w nieudanej wyprawie Napoleona na Rosję. Klęska cesarza Francuzów przekreśliła polityczny byt Księstwa. Na początku 1813 roku na jego terytorium wkroczyły wojska rosyjskie, a w marcu 1813 roku car Aleksander I powołał do zarządu krajem Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego, złożoną z dwóch Rosjan, jednego Niemca i dwóch Polaków (aczkolwiek carskich poddanych). Przy Radzie tej powołano tzw. Komitet Centralny (w którym znaleźli się przedstawiciele poszczególnych departamentów), będący czynnikiem doradczym dla pomocy w rozkładzie podatków. Zawieszono w ten sposób postanowienia z Konstytucji z 1807 roku.

Sytuacja w Europie była coraz bardziej napięta. Istnienie Księstwa Warszawskiego było coraz bardziej nie na rękę dwóm partnerom rozbiorowym Polski – Prusom i Austrii. Feldmarszałek i dyplomata pruski Karl Friedrich Knesebeck opracował w tym czasie memoriał domagający się nowego podziału ziem polskich. Linia graniczna miała oprzeć się na Pilicy, Wiśle, Narwi i Niemnie. Projekty te były wznawiane przez Prusy jeszcze w 1831 i 1863 roku.

Sytuacja w Europie zmieniła się diametralnie w 1814 roku, gdy wojska sprzymierzone wkroczyły do Paryża, a Napoleon został zesłany na wyspę Elbę. Car Aleksander I ujawnił wtedy swoje plany: chciał połączyć pod swym berłem wszystkie ziemie polskie. Zależało mu na poparciu Polaków i takie poparcie znalazł wśród arystokracji i zamożnej szlachty.

Już w maju 1814 roku podczas pierwszego traktatu pokojowego w Paryżu ustalono, że o najważniejszych dla Europy sprawach sprzymierzeni postanowią na kongresie w Wiedniu. Miejsce obrad wybrano nieprzypadkowo. Austria najczęściej i najofiarniej stawała w polu przeciw Napoleonowi, w 1813 roku to ona przechyliła szalę na stronę koalicji, a nadto była ideologicznym filarem wojny z Napoleonem, najlepiej więc uosabiała walne nad nim zwycięstwo.
Do Wiednia zjechało ogółem ponad 200 poselstw i około 100 tys. ludzi. W liczbie tej było dwóch cesarzy (Franciszek I Habsburg i Aleksander I Romanow), czterech królów (pruski, duński, bawarski i wirtemberski), a nadto książęta, ministrowie, wysocy urzędnicy, żony, kochanki i służba. U boku cara występowało ośmiu cudzoziemców wchodzących w skład delegacji rosyjskiej (wśród nich książę Adam Czartoryski, Gustaw Stackelberg z Kurlandii i zniemczony książę Andriej Razumowski). Anglię reprezentował Robert Stewart hrabia Castlereagh, a po nim zwycięzca spod Waterloo, Arthur Wellington, Prusy – kanclerz Karl Hardenberg i Wilhelm Humboldt, Austrię – wszechwładny Metternich, a Francję, która zrazu miała usiąść na ławie oskarżonych, Talleyrand, eksminister spraw zagranicznych za rewolucji i Napoleona.

Na kongresie załatwiono wiele spraw dotyczących ziem europejskich. Do najważniejszych spraw należały: sprawa Saksonii, Niemiec, Włoch, Niderlandów, Szwajcarii czy przede wszystkim sprawa Księstwa Warszawskiego.

Sprawą Księstwa Warszawskiego zajmowano się na wielu naradach i hasło co zrobić z tym fantem przychodziło na myśl chyba wszystkim uczestnikom obrad.
Pod wpływem działalności księcia Adama Czartoryskiego większość opinii publicznej w Wielkiej Brytanii pragnęła utworzenia niezależnej Polski, burżuazja angielska sądziła bowiem, że ze słabą Polską łatwiej byłoby utrzymywać korzystne stosunki handlowe, ale rząd uważał sprawę przywrócenia państwa polskiego za nierealną i poruszył ją jedynie z obawy przed wzrostem potęgi rosyjskiej. Castlereagh miał poparcie Talleyranda, który stosownie do zasad dawnej polityki francuskiej dążył do utrzymania w Niemczech małych i słabych państewek, które można by wygrywać jedne przeciw drugim. Minister francuski obawiał się bowiem, że Prusy zagarnąwszy Saksonię, staną się zbyt silnym państwem niemieckim. Wolał zatem, by dostały ziemie polskie. Wielokrotnie Talleyrand dawał wyraz braku sympatii do Polaków, uważając ich za naród niezdolny do posiadania własnego państwa. 23 października 1814 roku Castlereagh wysunął aż trzy projekty w sprawie Polski: albo przywrócenia Polski w granicach z 1772 roku, albo w granicach z 1791 roku, albo podział Księstwa taki, że Aleksander otrzymałby ziemie polskie aż po Wisłę, ale pod warunkiem, że nie przyjmie tytułu króla polskiego i że Prusy nie dostaną Saksonii. Pomysły te próbował poprzeć 24 października Metternich w rozmowie z carem, ale temu nie przypadły one w żaden sposób do gustu.

Wskutek nieustępliwości cara sytuacja zaostrzyła się do tego stopnia, że 3 stycznia 1815r. głównie staraniem Castlereagha Wielka Brytania, Austria i Francja zawarły tajne przymierze, na mocy którego zobowiązały się działać wspólnie i udzielać sobie nawzajem pomocy zbrojnej, gdyby któryś z sojuszników został zaatakowany. Wkrótce potem do przymierza przystąpiły Bawaria, Holandia i Hanower. Sprzymierzeni nie mogli i nie chcieli prowadzić wojny, której ciężar musiałby spocząć tylko na Austrii. Prusy zgodziły się wziąć tylko część Saksonii, byle otrzymać przy tym ważny ze względów strategicznych Toruń.
11 lutego cały konflikt zakończył się kompromisem, którego postanowienie znalazło się w „akcie końcowym” kongresu: Prusy otrzymały 2/5 Saksonii, około 850.000 mieszkańców Saksonii, na wschodzie zaś departamenty poznański i bydgoski oraz miasto Gdańsk. Toruń, który miał być pierwotnie wolnym miastem, został również włączony do Prus. Austria otrzymała obwód tarnopolski i saliny wielickie wraz z okręgiem. Nie wiedziano co zrobić z Krakowem, gdyż na posiadanie przez Rosję dwóch stolic Polski nie chciała się zgodzić ani Austria ani Prusy. Stworzono więc „wolne, niepodległe i ściśle neutralne” miasto Kraków pod opieką trzech państw sąsiednich. Reszta Księstwa Warszawskiego miała być związana „nieodwołalnie przez swą konstytucję” z Rosją.
W tzw. akcie końcowym kongresu wiedeńskiego z 9 czerwca 1815r. określono to, jak następuje:

„Artykuł I. Księstwo Warszawskie wyjąwszy te prowincje i okręgi, których przeznaczenie zgodnie z poniższymi artykułami jest odmienne, zostaje przyłączone na zawsze do Cesarstwa Rosyjskiego. Będzie ono na mocy swej konstytucji nierozerwalnie związane z Rosją i znajdować się będzie we władaniu Jego Cesarskiej Mości cesarza Wszechrosji, jego spadkobierców i następców po wsze czasy. Jego Cesarska Mość zamierza wedle swego uznania nadać ustrój wewnętrzny temu państwu, które będzie się znajdować pod specjalnym zarządem (...).”

Dodano przy tym, że cesarz rosyjski przyjmie tytuł króla polskiego i nada temu krajowi „rozciągłość wewnętrzną, jaką uzna za stosowną”. Polacy poddani Rosji, Austrii i Prus mieli otrzymać reprezentację i instytucje narodowe, jakie każdy z tych rządów uzna za stosowne. Ze strony Prus aktem mającym zrównoważyć ewentualne sympatie Polaków do cara jako „wskrzesiciela” Polski było utworzenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego, mającego z woli króla pruskiego korzystać z pewnych przywilejów etnicznych i fasadowej autonomii (tj. namiestnik, sejm) nadzorowanej przez naczelnego prezesa. Polacy nie zyskiwali tu określonego statusu politycznego, a tylko zaspokojenie narodowych aspiracji.

Decyzje kongresu w sprawie Księstwa Warszawskiego dość ogólnie nazywa się „IV rozbiorem Polski”. Powiedzenie to nie jest jednak do końca prawdziwe, bo chodziło jedynie o podział Księstwa, a więc części ziem polskich. Co do losu ziem pozostałych nikt nie wysuwał żadnych zastrzeżeń. Sprawa przywrócenia państwa polskiego na kongresie spotkała się z ogólną obojętnością. Wprawdzie w nocie oficjalnej 15 stycznia 1815 r. Castlereagh stwierdził, że utworzenie niepodległej Polski jest zasadą polityki brytyjskiej, ale twierdzenie to było obliczone tylko na poklask angielskiej opinii publicznej. Natomiast na kongresie Castlereagh wcale nie stawiał sprawy na serio.

Wyłącznym twórcą Królestwa Polskiego był Aleksander I, który działał w tej sprawie wbrew zdaniu swych doradców. Aleksander I jednak już dawniej wysuwał projekt utworzenia „państwa polskiego” pod swym berłem. Car pamiętał świetną postawę bojową wojsk polskich przy boku Napoleona, a ponieważ Rosja nie miała od zachodu naturalnej granicy, dlatego też postawa zamieszkałych tu Polaków nie była carowi obojętna.

Po załatwieniu najważniejszych spraw kongres pięciu mocarstw postanowił ująć wszystkie najważniejsze decyzje w jednym akcie. Dokonano tego, w tzw. Akcie końcowym 9 czerwca 1815 roku, ale i do niego dodano jeszcze liczne poprawki. Poprawiony egzemplarz odbył podróż po Europie w celu uzyskania podpisów, dopiero 20 sierpnia 1815 roku złożono go w archiwum kanclerskim w Wiedniu. Oprócz sprawy polskiej dotyczył on również Francji, którą cofnięto do granic z 1790 roku i przywrócono w osobie Ludwika XVIII panowanie Burbonów. Wielka Brytania otrzymała nowe kolonie: Maltę i Cejlon. Austria zrezygnowała z habsburskich Niderlandów (dzisiejszej Belgii) i nabytków w Niemczech Południowych. Otrzymała w zamian Salzburg, Lombardię i Wenecję.

Powstałe w wyniku kongresu Królestwo Polskie zajmowało obszar 128.500 km² i liczyło w 1816 r. około 3,2 miliona mieszkańców, a w 1829 – 4,1 miliona. Ogromną większość stanowili Polacy. Ludność żydowską szacowano w 1827 r. na blisko 380 tysięcy (ok. 12% ogółu mieszkańców). Poza tym mieszkali w Królestwie w małych grupach Niemcy, Litwini i Ukraińcy.