Książka. Cechy inwentarzowe, budowa, tytuł, struktura, formaty, druk, drukarze, zamierzenia wydawnicze, rodzaje piśmiennicze, terminy książka dawna

DZIEJE KSIĄŻKI

Książka to rodzaj dokumentu utrwalonego słownie lub nutowego, kartograficznego, tabele, zestawienia techniką druku lub rękopiśmienne wydanie.
• książka jako wydawnictwo zwarte w przeciwieństwie do ciągłego (gazety),
• książka w odróżnieniu od ulotki i broszury.

Cechy książki (cechy bibliograficzne – odnoszą się do całego nakładu); w wędrówce, wśród ludzi nabiera cech nowych – inwentarzowych (tylko jeden egzemplarz), np. notatki, exlibris.
[prowadzi się nawet badania proweniencyjne dotyczące cech inwentarzowych]

O cechach decydują:
* autor, który w różny sposób określa książkę, np. pisze monografię, więc odpowiedni jest dobór stylu itp., decyduje także o sposobie wydania, decyduje o treści i formie -> układ tekstu dzieła w tekście wprowadzającym -> przedmowa, motto; jeżeli dzieło jest zagraniczne to dużą rolę pełni tłumacz; autor i jego współpracownicy nadają książce cechy piśmiennicze – później wydawca -> redaktor techniczny i cały zespół ludzi i składacze, łamacze tekstu, oni nadają książce cechy wydawnicze, czyli:
* materiał – obecnie papier, po gr. byblos łyko papierowe, z łac. liber łyko
Papiery maja klasę I-X, książki na III, V, VI, gazety VII (dawniej), papiery kredowe, satynowane, gramatura papieru – waga 1m²
* kształt książki – pewna ilość kart złożonych w prostokąt – kodeks (pień, kloc), odmianą kodeksu jest album leporello „harmonijkowy” (jak pocztówki z wycieczek)

Budowa książki:
• obwoluta – chroni książkę, podnosi walor estetyczny, walor reklamowy, ma przyciągnąć uwagę kupującego; na skrzydełkach obwoluty znajdują się informacje dodatkowe
• okładka – twarda lub zbroszurowana, chroni książkę; są na niej elementy tytulatury: nazwisko autora, tytuł; na grzbiecie książki tytuł grzbietowy – w skrócie okładka ma wyklejkę – można zanotować znaki właściciela, np. ex libris
• karta tytułowa – może być układ czwórkowy lub dwójkowy – tytulatura dzieła: nazwisko autora, tytuł dzieła, współpracownicy, informacje o wydaniu, o instytucji wydania, element bibliograficzny -> rok wydania
lico / recto karty tytułowej – I część, I strona, str. tytułowa
verso – odwrót karty, najczęściej jest to strona techniczna
• trzon książki – składa się ze składek, umieszczone są za pomocą kapitałki do okładki
• okładka tylna książki poprzedzona kartą (pustą) „ochronną” i wyklejką

Formaty:
• 1º planum duża karta (A4)
• 2º folio w kształcie liścia jedno złożenie powyżej 35 cm
• 4ºquatro w czwórce 25-35 cm
• 8º octavo w ósemce 20-25 cm
• 16º sedecimo w szesnastce do 20cm
Format biblioteczny wg wymiarów A0 841 mm x 1189 mm
A1 ma połowę A0 itd.

pagina – strona

Druk:
• 1-4 stron – druk ulotny, ulotki
• afisze – duże ulotki, jeśli przeważa tekst słowny
• plakat – przewaga tekstu graficznego
• powyżej 4 stron – broszura do 64 stron
• powyżej 64 stron – książka
• w introligatorstwie – każde wydawnictwo w miękkiej oprawie jest broszurą
Dawne oznaczenie stron:
• jedna składka:
A1
Av1
A2
Av2
A3
Av3
Kolejna składka B itd.

W rękopisach u dołu wersy – kustosze

Tytulatura:
• autorstwo – może być pseudonim, anagram, prenonimy, imię zajmuje nazwisko -> Konstanty Maria
może być kryptogram -> *** Joachim Lelewel
autor: indywidualny lub zbiorowy -> jeżeli więcej niż 3 to piszemy pierwszego i inni
autorstwo korporatywne – wydana anonimowo, a dotycząca instytucji

Tytuł:
• przedtytuł – na karcie przedtytułowej
• tytuł na stronie tytułowej
• frontispis – opracowanie graficzne i w nim wmontowany tytuł

Tytuł:
• prosty
• złożony

3 grupy wydawnicze:
a) wydawnictwo – książka – samodzielne pod względem wydawniczym i piśmienniczym
b) utwór – artykuł – samodzielne pod względem piśmienniczym ale nie samodzielne wydawniczo
c) fragment piśmienniczy – niesamodzielny wydawniczo i piśmienniczo

Podział publikacji:
- samoiste
- niesamoiste

Zamierzenia wydawnicze:
* wydawnictwo zwarte
* wydawnictwo ciągłe – zamierzenie nie przewiduje zakończenia wydawania:
- wydawnictwa seryjne – związane numerem, tytułem serii, może być inny autor i tytuł, np. BN, Biblioteka Pisarzy Polskich,
- wydawnictwa zbiorowe – np. publikowane przez instytucje państwowe, np. dla UŚ „Prace naukowe UŚ”
- wydawnictwa periodyczne – roczniki, tygodniki itp.

Na wklejonych kartkach znajduje się errata.

Rodzaje piśmiennicze:
• teksty, dokumentacja, np. „Czerwona księga miasta Mysłowic”
• komunikaty z prac, podróży, np. „Komisji historycznoliterackiej PAN”
• autobiografie, dzienniki, diariusze, pamiętniki
• prolegomena – wprowadzenie do badań
• monografie – wszechstronnie pokazują zagadnienie
• kompendia – skrót, skrócenie
• dysertacje – badanie, rozumowanie – rozprawy napisane w celu uzyskania tytułu naukowego
• przyczynki
• eseje – krótkie rozprawy o zabarwieniu subiektywnym
• recenzje, polemiki
• podręczniki, np. w zarysie
• propedeutyki – wprowadzenie
• repetytoria – materiały do powtórki
• antologie
• informatory – bibliografie, encyklopedie, słowniki, poradniki, vademecum
• księgi jubileuszowe

Cechy inwentarzowe książki – wiążą publikację z jakimś zbiorem, wskazują miejsce w zbiorze, mogą występować jako napis, zapisek dot. książki , notatek okolicznościowych - dedykacja na urodziny, uszkodzenia – wydarcie książek, w zbiorach indywidualnych książka podpisywana jako faksymile – pieczątka lub podpis odręczny, książka może uzyskać exlibris (luksusowy znak własności) cechy: naklejony na wewnętrznej stronie przedniej okładki, kompozycja graficzna czasem będąca dziełem sztuki; znany polski exlibrista – Wojciech Jakubowski; superexlibris – wytłaczany w ozdobnych oprawach skórzanych na I stronie przedniej okładki, posługiwały się nim książki z biblioteki króla Zygmunta Augusta, dobry znak do rozpoznawania okresu pochodzenia książki.
W bibliotece:
- wpisanie do księgi akcesji wraz z symbolem nabycia np. K/870/210 – pochodzi z kupna (K) w 2010 r.; W to wymiana; czasem na tylnej książce wpisane jest ołówkiem: kupiona od Adama Nowaka w dn. za cenę; po wpisaniu do książki inwentarzowej, na odwrocie karty tytułowej nr inwentarzowy, książka dostaje naklejkę sygnaturową z nr inwentarzowym, pieczątka z nazwą instytucji (zawsze okrągła).
- zapiski proweniencyjne – np. dla Klasztoru na Jasnej Górze, zapisy prof. Borowego na marginesach – komentarze dot. tekstu, pochodzenie książki, mają charakter notatek słownych – glosy (na marginesie) albo glosy interfoliowe – kartki wklejane
Karol Estreicher stworzył bibliografię książki wyd. w Polsce oraz polonica (książki związane z Polską, ale wydane za granicą) -> zalążkiem bibliografii było wklejenie kartek do bibliografii Będkowskiego
Egzemplarz obowiązkowy – obowiązek wysłania do Biblioteki Narodowej 2-3 egzemplarzy każdej książki, która się ukazuje; prawo do tego maja również: Biblioteka Miasta Stołecznego Warszawy, Biblioteka UJ, UMCS, U. Łódzkiego i U. Wrocławskiego.
Struktura książki:
• tekst główny książki
• materiały wprowadzające do dzieła – ramowe (elementy ramy literacko-wydawniczej), życiorysy, posłowie, motto, dedykacje, wstępy
elementy te mogą być dziełem autora i jego współpracowników lub wydawcy
• aparat krytyczny dzieła – materiały uzupełniające
tekst główny – aneksy, bibliografia załącznikowa, grafiki, przypisy
• materiały informacyjno-pomocnicze – indeksy, skorowidze, słowniczki wyrazów (indeksy: nazwisk, przedmiotowy, krzyżowy – łączą się te dwa układy w jeden, hasła alfabetycznie – najpierw nazwisko, potem imię)

Terminy książka dawna:
- manuskrypt – (manus - ręka); dzieło ręka pisane; inna nazwa to kodeks, np. średniowieczny – zbiór materiałów razem oprawionych, kodeks jako księga, kodeks – pień.
- książka ksylograficzna – w drzewnym klocu rzeźbiono stronę, aby później ją odbić, tak produkowano karty do gry, święte obrazki
Wynalezienie czcionki ruchomej – w kaszcie (drukarskim pudle z przegródkami na dane literki) składano z literek całe zdania, związywano i do pracy drukarskiej produkcja książki – 1453 (poł XV w.), pierwsi drukarze pojawiają się w Krakowie w latach 70. XV w.
inkunabuł – książka wydrukowana do XV w. (w kołysce, to co u początków)
starodruk – książka drukowana do XVIII w.
cimelia – klejnoty, książki najstarsze, maja odrębne oznaczenia, zbiory najcenniejsze
zbiory specjalne – zbiory najcenniejsze
floratura – marginesowe zdobienie
książka średniowieczna iluminowana – rozświetlona złotem
skryptoria – miejsce, gdzie zapisywano książkę; skrobacze – dyktowali; przy Kancelarii Książęcej, np. Kronika Galla Anonima, Bolesław Krzywousty; przy dyktowaniu dochodziło do rozbieżności/zniekształcania, różnic w przekazach
• 1408 r. najstarszy przekaz „Bogurodzicy” przekaz kcyński lub krakowski pierwszy; odklejona kartka z okładki, zabezpieczona sygnatura RKP
• Almanach „Cracoviense ad anarum”; 1474 r. Kraków; Kasper Straube, 1478 r. pierwszy druk na ziemiach polskich; inkunabuł (po 20 latach)
• „Chronica Polonorum” Macieja z Miechowa, cimelia, Kraków 1521 r.
Emblematy – zapis + grafika + wiersz alegoryczny
• „Psałterz floriański”:
- inicjały rozpoczynające akapit
- miniatura (mały obrazek)
- iluminacja (przyozdobienie złotem)
- kolory: niebieski, czerwony, złoty, czarny, zielony
- ornamenty na marginesach – floratura (roślinne), zwierzęce, ludzkie
- księgi: piękne, drogie, pracowite (przepisywane, iluminowane)
- kodeksy

Zbiory specjalne:
- rękopisy 28 209
- starych druków 105 740
- zbiorów kartograficznych 45 910
- zbiorów graficznych 50 210
- zbirów muzycznych 38 055
- zbiorów i wydań drugiego obiegu 61 839
- dot. życia społecznego 94 300
- papirus (zwój rozwijany) zapisy tytułowy; kolofon na końcu

Książka drukowana:
• wynalazek stopu żeliwnego, ruchomej czcionki, prasy drukarskiej - 1453 r.
• od 200 do 2 tys. egzemplarzy
• święta sztuka (sanlita ars) – świat zmieniony pod spływem druku
• warsztaty drukarskie (efemeryty)

Pierwsi drukarze w Polsce: i lata ich „działania”/aktywności drukarskiej:
1) Kasper Straube 1473 – 1491
2) S. Fiol 1490 – 1491
3) Kasper Hochfeder 1503 – 15-5

Od poł. XVI w. rozwój drukarstwa:
4) Jan Haller 1505 – 1525
5) Florian Ungler 1510 – 1551
6) Hieronim Wietor od 1517:
T. Andrysowicz 1550 – 1557
J. Januszewski 1557 – 1561 (z Janem Kochanowskim, ortografia)
7) Szarfebergowie (Szarferberg) M. Rej
-> Siebeneiher 1557 – 1604
8) Maciej Wirzbięta 1554-1605 (M. Rej elementy zdobnicze, nie ma nazwisk ale są portrety)
9) Andrzej Piotrkowczyn 1607-1620
Andrzej Piotrkowczyn junior 1620-1645
żona Teresa 1649-1666
ich syn Stanisław Piotr 1666-1672

Oficyna drukarska:
-wydawanie
- skupianie / tworzenie środowiska

impresor – drukarz