Streszczenie artykułu. Tadeusz Lehr-Spławiński Język polski jako zwierciadło kultury narodu

Tadeusz Lehr-Spławiński: Język polski jako zwierciadło kultury narodu

Teza: język polski jako odbicie (zwierciadło) kultury narodu.

Dwie funkcje języka w życiu duchowym człowieka:
1) jako sposób uzewnętrzniania stanów psychicznych,
2) jako główny środek formułowania i utrwalania w pamięci przeżyć duchowych, który pozwala nam zakomunikować innym, co myślimy lub czujemy w danej chwili, daje możliwość powiązania myśli i uczuć za pomocą wyrazów.

Język jako międzypokoleniowy łącznik, bez jego pośrednictwa rozwój kulturalny narodu byłby pozbawiony ciągłości.

Język jako ważny materiał do badań nad dziejami kultury, zwłaszcza dla narodów, które miały okresy, kiedy żyły z dala od centrów kultury ogólnej.
- epoka prasłowiańska, kiedy Słowianie stanowili całość etniczno-kulturalną i narodową.
Wyrazy odnoszące się do wszystkich dziedzin kultury ludzkiej – wierzenia religijne (bóstwo Swarożyca, Dadzboga, Peruna i Welesa), nazwy pokrewieństw (jatren, świeść, zełwica, nieć), kultura rolna (żito, proso, pszenica).
Na skutek ścierania się z innymi plemionami:
- wyrazy pochodzenia germańskiego: dom, ściana, izba.

Język staje się źródłem dla badań nad kulturą ludu, który nim mówił. Lehr-Spławiński porównuje język do płyty gramofonowej, na której przez wieki rejestrują się fale i prądy kultury – jedne na dłużej, inne na krócej (zacierają się).

XIV – XVI w. – wpływy czeskie

Zapożyczenia z języka niemieckiego – dotyczące głównie życia miejskiego(gmina, burmistrz, ratusz) ze względu na masowe osadzanie kolonistów niemieckich w miastach polskich od połowy XIII do XV w.

Jakie składniki kulturalne złożyły się na gmach kultury narodu, co w tej kulturze jest dobrem jego własnym lub dziedzicznym, a co przejął z dorobku kulturalnego obcych narodów.


Dwie grupy elementów składowych analizy budowy gramatycznej i słownikowej:
• składniki rodzime, stanowią właściwy trzon budowy języka i nadają mu charakter, przeważają ilościowo nad zapożyczeniami
• zapożyczenia, występują niemal wyłącznie w słownictwie

Składniki rodzime dzielą się na dwie kategorie:
• elementy prastare, odziedziczone z doby wspólności językowej prasłowiańskiej; ma charakter skostniały,
• elementy wytworzone przez polszczyznę w ciągu jej indywidualnego, dziewięciowiekowego, rozwoju; wciąż ulega przeobrażeniom.
Budowa gramatyczna:
- zanik aorystu i imperfektu, zanik liczby podwójnej, zatrata zaimka wskazującego sЬ, przekształcenie odmiany i budowy liczebników, zanik różnic intonacyjnych i iloczasowych w zakresie głosowni, zanik i wokalizacja jerów,
- zasadniczy typ językowy w zakresie systemu głosowego, fleksji i składni zachował się nie naruszony,
- podstawa psychiki dzisiejszych Polaków, dotycząca myślenia językowego, nie różni się zbytnio od psychiki przodków prasłowiańskich, to swego rodzaju konserwatyzm.


Mamy ok. 1700 wyrazów odziedziczonych z doby prasłowiańskiej, w tym:
• 1000 rzeczowników,
• 460 czasowników,
• 170 przymiotników,
• 80 innych części mowy.
Z tego pod względem znaczeniowym:
• 178 wyrazów odnosi się do zakresu wewnętrznego/duchowego życia człowieka (duch (duch, dusza), władze duszy (rozum, czucie, wola), główne funkcje (myśl, pamięć, chęć, wiara, nadzieja, miłość), wierzenia religijne i etyka (Bóg, czart, bies, grzech, kara, wina, raj, piekło), poglądy na świat i życie (byt, życie, śmierć, koniec, czas, osoba), przymioty i wady duchowe człowieka (dobry, zły, mądry, głupi, pilny, skąpy)).
• 1450 wyrazów dotyczy świata i życia zewnętrznego/fizycznego (przyroda martwa i żywa: kształty powierzchni ziemi (góra, dół, brzeg, jaskinia, pole), kopaliny (kamień, głaz, skała, glina, sól), nawodnienie (morze, rzeka, jezioro, bagno), roślinność (dąb, buk, grab, lipa, sosna), świat zwierzęcy (niedźwiedź, tur, wilk, lis, zając, komar, mucha), budowa ciała ludzkiego czy zwierzęcego (kadłub, głowa, łeb, ręka, oko), życie rodzinne, społeczne i gospodarcze (ojciec, matka, wuj, siostra, ród, plemię, ksiądz, sejm, gospoda, rola, pszenica, kosa, obora, stodoła, izba), fizyczne właściwości ludzi lub zwierząt (chudy, tłusty, łysy, czarny, biały, zdrów, chory), a także nazwy związanych z tymi wyrazami czynności i stanów),
• Ok. 100 wyrazów służy do oznaczenia kategorii czy stosunków gramatycznych (zaimki, liczebniki, spójniki, prepozycje).
Przodkowie dzisiejszych Polaków odziedziczyli po Prasłowianach typowa kulturę ludu osiadłego, rolniczego.
- dość liczne nazwy stosunków pokrewieństwa rodzinnego, związków rodowych i plemiennych oraz ich przywódców,
- brak terminów odnoszących się do życia miejskiego  wyraz miasto nie jest odziedziczony z doby prasłowiańskiej, oznaczał on wówczas ‘miejsce’. Zatem Polacy nie odziedziczyli z doby prasłowiańskiej znajomości życia miejskiego.

Wpływy obce – zapożyczenia językowe w dobie prasłowiańskiej:
• irańskie: topór, socha, kur
• germańskie: ksiądz, pieniądz i szeląg, mosiądz, izba, tyn
• grecko-łacińskie: cesarz, cerkiew, wino, ocet

Samodzielna polska twórczość językowa:
- będąca wynikiem ewolucji pierwiastków odziedziczonych z doby prasłowiańskiej,
- czasem mamy do czynienia z tworami utworzonymi na gruncie nowopolskim, ale ściśle według wzorów odziedziczonych z dobry prasłowiańskiej, np. kamienica, żarówka; są one efektem podświadomego przywiązania do prastarych przyzwyczajeń językowych. Dotyczy to również wyrazów złożonych, które są odbierane przez nas jako trudne i „niewygodne” (w prasłowiańszczyźnie nie było takich wyrazów, stąd ta niechęć), wyrazów złożonych nie jest zbyt dużo w czasach nowszych, np. samolot ‘aeroplan’, samochód ‘automobil’.

Fleksja – utrata/zatracenia w języku polskim pod wpływem czasu:
- starych czasów przeszłych niezłożonych – aorystu i imperfectum
- liczby podwójnej,
- imiennej deklinacji przymiotnika,
- uproszczenie odmiany liczebników głównych,
- dawnej dwoistości odmiany rzeczowników męskich zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej spółgłoską.
Podkładem tych uproszczeń są zmiany w myśleniu językowym, „europeizacja” naszego języka.

System głosowy:
- ustalenie miejsca akcentu wyrazowego,
- utrata różnic intonacyjnych i iloczasowych,
- dyspalatalizacja samogłosek e, ě,
- powstanie samogłosek ścieśnionych,
- zmiękczenie spółgłosek t, d.

Składnia zdania:
- tendencja do ograniczenia współrzędnych połączeń zdaniowych (parataksy) i zastąpienie ich podrzędnymi (hipotaksa),
- wprowadzenie zwrotów imiesłowowych: idąc, powstawszy itd.

Język literacki:
- kolebką polskiego języka literackiego/języka warstw wykształconych była Wielkopolska z Poznaniem i Gnieznem będącymi ośrodkami politycznymi państwa Piastów, a po przejęciu chrześcijaństwa przez Mieszka I stały się głównymi siedliskami organizacji kościelnej (historia bierze także pod uwagę Małopolskę z Krakowem na czele – XII-wieczną stolicą Polski będącą głównym ośrodkiem życia kulturalnego).
Badania nad językiem literackim wykazały, iż jego kolebką jest Wielkopolska:
- warstwy wykształcone wymawiały spółgłoski č ž š (Wielkopolska, Pomorze, część Śląska), które w gwarach ludowych zostały zastąpione przez c z s (tzw. mazurzenie) (Małopolska, Mazowsze, część Śląska),
- sposób wymawiania samogłosek nosowych ę, ą w położeniu przed spółgłoskami szczelinowymi, tzw, rozszczepiona wymowa spółgłosek nosowych – występował tylko w gwarach ludowych całej Wielkopolski w XII – XIV w.

Język warstw wykształconych musi być starszy od języka piśmiennego, gdyż najpierw musi istnieć społeczność językowa przygotowana do stworzenia i przyjęcia tego piśmiennictwa.
Język polski wprowadzono do piśmiennictwa w XIII w. na miejsce łaciny.
Pochodzenie dialektyczne i ojczyzna polskiego języka literackiego wiąże się ściśle z pochodzeniem i składem plemiennym najdawniejszych kadr warstwy kulturalnej społeczeństwa polskiego.
Pierwsze ośrodki państwowości polskiej powstały w Wielkopolsce – plemienia Polan włączyło w swoje wpływy Ślęzan, Wiślan, Mazurów itd.
Wielkopolski charakter budowy gramatycznej polskiego języka literackiego jest odbiciem prastarego układu stosunków na ziemiach polskich.

Przezwyciężanie mazurzenia:
- wpływ języka czeskiego (XV – XVI w.),
- wpływ pierwszych drukarzy krakowskich – Vietor, Ungler, Haller,
- oddziaływanie nie mazurzącej wymowy Polaków zamieszkałych na wschodnich kresach Rzeczypospolitej; XV- i XVI-wieczne wpływy rosyjskie na polski język literacki – zapożyczenia gramatyczne:
- wyrugowanie wymowy samogłosek ścieśnionych/pochylonych,
- rozpowszechnienie przyrostka patronomicznego –icz, -owicz (wczesniej: -ic, -owic),
- XVIII-wieczne formy czasu teraźniejszego depczę, plączę zamiast: depcę, plącę.

Obce naleciałości:
- kiedy nie można znaleźć w języku odpowiedników wyrazowych na wyraz obcego pochodzenia.
• czeskie – związane z przyjęciem w 966 r. chrześcijaństwa przez Mieszka I; terminologia religijno-kościelna: kościół, anioł, krzyż, pacierz, ołtarz, chrzest itp.;
XIV – XVI w. – droga literacka; budowa głosowa czeska w kilkunastu wyrazach: Władysław, władać, własny, straż, brama itp.; wpływ w grafice polskiej: sposoby oznaczania spółgłosek č ž š przez cz sz ż
• łacińskie - terminy życia szkolnego: szkoła, łacina, mistrz, bakałarz; terminy rachuby czasu: kolęda, wilia, sobota, marzec, maj itp.
XVII – XVIII w. – terminy naukowe grecko-łacińskie, szerzone przez szkolnictwo jezuickie: gramatyka, retoryka, poetyka, poezja, matematyka, fizyka
• niemieckie – terminologia organizacji państwowej i społecznej: szlachta, rycerz, herb, rzesza itd.; ożywione stosunki handlowe: olej, pieprz, perły, bursztyn itd.
XIII w. – napływ kolonistów niemieckich; organizacja życia miejskiego, rzemiosł i handlu: wójt, sołtys, burmistrz, gmina, czynsz, handel, rynek itd.
zapożyczenia wojskowe: hetman, rotmistrz, szaniec, szyk
• obce zapożyczenia z Włoch – w XV – XVI w. – łacińskie: dotyczące nauki, sztuk i szkolnictwa: koncept, racja, kwestia, norma, efekt, atrament, karta, papier; łacina w sądach i urzędach: termin, prokurator, prezes, sekretarz; od królowej Bony, zony Zygmunta I – życie dworskie: karoca, kareta, kapelusz, szpada, pałac, galeria; wojskowość: forteca, fosa; gospodarstwo ogrodowe: kalafior, pomidor, szparag, agrest, seler, sałata
• francuskie – XVII w. – wojskowe – oficer, jenerał, komendant
2 p. XVIII w. – p. XIX w. – Zycie towarzyskie: salon, parkiet, portret, portmonetka, fryzura, jubiler
• ruskie, małoruskie, białoruskie – XV w. – czeremcha, czeresznia, czerep; sioło, sielski
• tatarskie, tureckie – bron, konie, tkaniny, ubiory: rumak, juki, ułan, dzida, arkan, dywan, sukmana, tafta
• węgierskie – nazwy ubiorów: kontusz, delia, szarawary
XVII – XVIII w. – terminy wojskowe: szereg, czata, giermek, dobosz
• w XIX w. czasy rozbiorowe przyniosły sporo zapożyczeń, jednak nie przetrwały one długo.

Poddawanie się obcym wpływom było :
- odbiciem rozmaitych obcych prądów kulturalnych, które z różnym natężeniem przenikały do Polski,
- wynikiem konieczności wzbogacenia i rozwijania słownictwa.

Zabytki piśmienne z XIV i XV w. mają ubogi słownik. W XVI w. nastąpiło usamodzielnienie twórczości literackiej, a co za tym idzie – kształtowanie rodzimego zasobu słowotwórczego. Zjawisko to było skutkiem podniesienia się poziomu oświaty i kultury umysłowej. Począwszy od Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego nastąpił właściwy rozwój języka literackiego, okres ten można podzielić na dwie części:
- wiek złoty – XVI – p. XVII w.,
- 2 p. XVII w. – okres stagnacji związany z osłabieniem potęgi państwa, m. in. przez wojny.
W 2 p. XVIII w. w Polsce zaczęła podnosić się oświata i szkolnictwo, powstała Komisja Edukacyjna powołana przez Stanisława Augusta, nastąpiło ożywienie w twórczości językowej. Wzory klasyczne zaczęły jednak z czasem stawać się zbyt konserwatywne, wyznaczały ścisłe i niewolnicze ramy – przełom nastąpił w romantyzmie, za sprawą Mickiewicza, który czerpał z mowy potocznej. W XIX w. zwrócono się w stronę gwar ludowych – Sienkiewicz, Konopnicka, Tetmajer, Kasprowicz – tzw. okres młodopolski. Nastąpił okres zmniejszania przedziału między językiem literackim a gwarami ludowymi.

Wpływ polszczyzny na inne języki:
• Rusini, Białoruś, Litwa,
• Rosja – Moskwa,
• Rumunia,
• Prusacy,
• czeski, serbo-chorwacki – język literacki.