Powieść jako gatunek.

Powieść pozytywistyczna brała wzorce z realistycznych powieści romantycznych Józefa Ignacego Kraszewskiego i Józefa Korzeniowskiego. Początkowo miała charakter tendencyjny; ograniczona założeniami utylitaryzmu i schematyczna w środkach wyrazu. Autorzy tworzyli kreacje bohatera-pozytywisty (najczęściej inżyniera, lekarza, prawnika).

Później pojawiła się powieść realizmu krytycznego. Przykładem jest "Lalka" i "Nad Niemnem" E. Orzeszkowej. Kryteriami oceny bohaterów są: przywiązanie do kraju, stosunek do pracy i do drugiego człowieka. Pozytywistką jest szlachcianka Justyna Orzelska. Odrzuca za-loty Różyca, chce żyć skromnie, godzi się na ślub z chłopem Janem. Również - Witold Korczyński, który swe wykształcenie pragnie wykorzystać w rolnictwie. Korczyńscy są patriotami, potępiają Teofila Różyca za trwonienie odziedziczonego majątku i kosmopolityzm.

Proza naturalistyczna funkcjonować zaczęła u schyłku pozytywizmu. Ograniczono rolę wszechwiedzącego narratora i wzbogacono technikę opisu. Naturalizm niszczył wprowadził do utworów tematy "tabu", sceny drastyczne naruszające poczucie estetyki.

Rozwijała się również powieść historyczna. Według Józefa Kraszewskiego powieść dokumentarna winna być wierna zdarzeniom historycznym, a fikcja - ograniczona. Powieść miała być reportażem z przeszłości. Przykład to "Stara baśń". Wzorzec Waltera Scota łączył prawdę dziejową z fikcyjną fabułą. Cechą charakterystyczną był dwuwątkowy przebieg akcji. Przykładem jest "Trylogia".