Jakie są patologie życia społecznego i co jest ich przyczyną.

Jakie są patologie życia społecznego i co jest ich przyczyną.
Wprowadzenie
Wraz z gwałtownymi przemianami, które zachodziły we wszystkich dziedzinach życia społeczno – ekonomicznego w XX wieku, nastąpił wzrost przestępczości i zjawisk patologicznych. Przestępczość zaczęła przybierać nowe, coraz groźniejsze i bardziej skomplikowane formy. Walka z nią stała się jednym z podstawowych zadań państw i społeczeństw. Aby skutecznie jej przeciwdziałać, należy dokładnie poznać czynniki będące przyczynami patologii społecznych. Do tych podstawowych czynników zalicza się między innymi alkoholizm i narkomanię. Warto również zwrócić uwagę na takie negatywne zachowania, jak działania o charakterze zorganizowanej przestępczości, agresję i przemoc.
Przeciwdziałanie wielu problemom, które powstają na skutek używania przez młodzież i dzieci substancji psychoaktywnych, lub, przez które mogą stać się ich użytkownikami, wymaga wzbogacenia procesu wychowania o działania profilaktyczne. Oprócz rodziny, najbliższego środowiska, instytucji wyznaniowych czy grup rówieśniczych ważnym miejscem do pracy jest szkoła. Tam dziecko spędza dużo czasu, spotyka rówieśników, rozwija się pod względem intelektualnym i społecznym, poznaje dorosłych, którzy mogą stać się autorytetami i wzorcami do naśladowania. Szkoła jest również miejscem, gdzie młody człowiek styka się z różnymi oczekiwaniami, zadaniami, specyficznym rodzajem kontroli, co oddziałuje na jego spojrzenie na świat i realizację zadań rozwojowych. Działania zapobiegawcze podejmowano w szkołach już w latach ubiegłych. Koncentrowały się one jednak tylko na uzależnieniach od różnych substancji psychoaktywnych. Dopiero niedawno zaczęto dostrzegać szerszy zakres problemów związanych z używaniem tych substancji. Na plan pierwszy wysunęły się tzw. straty bieżące, czyli konflikty z dorosłymi i rówieśnikami, wypadki, urazy, agresja, a następnie szkody zdrowotne, w tym uzależnienia. Uznano również, iż używanie środków uzależniających tj. alkoholu, papierosów, narkotyków to tylko jedna z dróg zagrożeń zdrowia i prawidłowego rozwoju dzieci i młodzieży. Istnieje cała grupa zachowań problemowych młodego pokolenia, która często występuje w powiązaniu z używaniem tych substancji, jak: akty przemocy, samobójstwa, łamanie prawa.

Problem patologii w literaturze

Zjawiska patologii społecznej stanowią szczególnie trudny problem w każdym społeczeństwie. Odzwierciedlają one negatywne zjawiska społeczne i zależą od wielu uwarunkowań przede wszystkim biologicznych, kulturowych, historycznych, ekonomicznych i politycznych. ,,Termin ,,patos” w języku greckim oznacza między innymi cierpienie, logos – m. in. naukę. Wprowadzony zastał jako nazwa nauki o cierpieniu, o choroba organizmu, natomiast patologia społeczna odnosi się do organizmu społecznego.” (Kwaśniewski J., 2000, s. 88). „Patologia społeczna jest zespołem zjawisk szkodliwych i to zarówno w aspekcie indywidualnym jak i grupowym, o określonej genezie, zasięgu społecznym i negatywnych skutkach. Jest też dyscypliną naukową zajmującą się negatywną dewiacją społeczną; Jest nauką o przyczynach, objawach i zwalczaniu takich chorób społecznych jak przestępczość, pijaństwo, lekomania i inne.” (Tamże, s. 88). Według A. Podgóreckiego patologia społeczna to ,,ten rodzaj zachowania, ten typ instytucji, ten typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, który zostaje zasadniczej, nie dającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane.” (Podgórecki A., 1969, s. 67). Autor wyodrębnił patologie indywidualną, a w jej ramach takie między innymi zjawiska jak: samobójstwa, zabójstwa, hazard, alkoholizm i prostytucje, oraz patologie grupową: rozwód, kazirodztwo i przestępczość zorganizowaną. Coraz częściej spotykamy się z badaniami dotyczącymi także patologii instytucjonalnej, szczególnie w odniesieniu do środków izolacyjnych, penitencjarnych, korekcyjno – wychowawczych i innych. Często pojęcie patologii społecznej występuje niejako równolegle z innymi określeniami, takimi jak np. przestępczość, nieprzystosowanie społeczne, demoralizacja, dysfunkcyjność zachowań, zachowania dewiacyjne. L. Patyka podkreśla, iż ,,pojęcie patologii społecznej jest najobszerniejsze /.../ i pozostałe pojęcia w dużym stopniu obejmuje swoim zakresem znaczeniowym. Mimo, że nie każde zjawisko patologiczne jest przestępstwem ani nie każdy rodzaj nieprzystosowania społecznego patologią, to jednak częściowo zakresy pamięciowe wymienionych terminów na siebie nachodzą.” (Patyka L., 1999, s. 176). Ten sam autor wymienia przykłady patologii indywidualnej powodującej destrukcję osobową: alkoholizm, narkomanie, samobójstwa, hazard, prostytucje, promiskuityzm; do patologii grupowej wlicza takie zjawiska jak: dezorganizacja, przestępczość zorganizowaną, - mafijną, dyskryminacja polityczna, religijna i rasowa. ,,Patologia instytucjonalna może dotyczyć np. korupcji, przemytu zorganizowanego, wytwarzania się struktur nieformalnych czy rozrost podkultur młodzieżowych (sataniści, anarchiści, wandale, chuligani).”(Tamże, s. 198) J. Wódz podkreśla, że ,,społecznie patologiczne zjawiska to te, które są niezgodne z normami przyjętymi w danej społeczności, występują w coraz większym nasileniu, są dysfunkcjonalne, mają zakłócający wpływ na istotne w danej zbiorowości elementy dokonujących się zmian społecznych.” (Wódz J., 1973, s. 13-14).
Jeszcze dokładniej określił to A. Gaberle, który określił warunki pozwalające potraktować jako społecznie patologiczne. Powinny one obejmować: jednolitą klasę zjawisk, wskazywać kryteria pozwalające odróżnić zjawiska określone jako patologiczne od niepatologicznych, obejmować krąg zjawisk nie pokrywający się z okręgiem zjawisk obejmowanym przez pojęcia zbliżone. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, autor określił ,,zjawisko społecznie patologiczne jako zachowanie działające destruktywnie na społeczeństwo (lub jego elementy), a przy tym niezgodne z wartościami powszechnie uznawanymi w danym kręgu kulturowym.” (Gaberle A., 1991, s. 7).
Zjawisko patologii społecznej, szczególnie przestępczości towarzyszy ludzkości od dawna, a zwłaszcza od czasu, gdy egzystuje ona w postaci zorganizowanych społeczeństw. Spełniając pewne warunki, zjawiska te mogą nawet ,,odgrywać pozytywną rolę, integrując ludzi wokół wspólnych wartości, a zarazem wskazując na ich znaczenie; zjawiska patologiczne będą istniały również w przyszłości, ponieważ są one następstwem zarówno indywidualnych, zróżnicowanych zachowań ludzkich, odbiegających od obowiązujących norm, jak i dysfunkcjonalność w działaniu struktur społecznych” (Szymański T., 1991, s. 7) jak podkreśla T. Szymański. Innym bardzo istotnym problemem jest patologia społeczna na pograniczu. W.Misiak wymienia ,,obecność uchodźców próbujących nielegalnie przekroczyć granicę, możliwość nielegalnych zarobków, bliskość granicy, słabe więzi wśród mieszkańców, obniżoną samokontrolę społeczną, nasilony ruch turystyczny, handel uliczny i bazarowy, obecność Niemców” (Misiak W., 1997, s. 14) - jako cechy sprzyjające nasilaniu się patologii na pograniczu.

Rodzaje patologii społecznych

Proces transformacji ustrojowej w naszym kraju zapoczątkowany w 1989 roku, spowodował demokratyzację życia, wprowadzenie mechanizmów rynkowych, ale jednocześnie przyczynił się do powstania licznych zagrożeń, do których najczęściej zalicza się: wzrost niepewności, bezrobocie, zagrożenia bezpieczeństwa socjalnego i równości, rozszerzenie się strefy biedy i niedostatku, pogorszenie dostępu do usług społecznych w sferze edukacji, ochrony zdrowia, mieszkalnictwa, opieki nad dzieckiem, kultury, wypoczynku, wzrost zagrożenia przestępczością i nasilenie alkoholizmu. Powszechnie w naszym kraju uważa się, że spożywanie alkoholu stanowi normalny składnik życia dorosłych, a abstynencja jest charakterystyczna przede wszystkim dla dzieci bądź osób dorosłych z powodów zdrowotnych, przekonań osobistych itp. W odniesieniu do dzieci spożywających alkohol adekwatne jest pojęcie alkoholizacji. Definiuje się je jako ,,zjawisko będące faktem spożywania napojów alkoholowych bez względu na okoliczności, motywy i sposoby picia.” (Markowski A., Pawelec R., 2001, s. 27). Alkoholizacja odnosi się zarówno do osób pijących w sposób umiarkowany, którzy w zasadzie nie wpadają w chorobę, ani nie stają się niebezpieczni dla otoczenia, jak dla pijących nadmiernie, u których może wystąpić jedna z tych cech lub obydwie. Alkoholizowanie się dzieci w naszym kraju nie jest czymś wyjątkowym. Spożywanie alkoholu przez dzieci jest przede wszystkim wynikiem naśladowania ludzi dorosłych i ich obyczajów. W parze z powszechnością upijania się kroczy społeczna aprobata picia alkoholu. Powszechność picia w domu i poza domem, na spotkaniach, zebraniach, wczasach, wycieczkach, szkoleniach i zjazdach, przy najróżniejszych innych okazjach – przybrały rozmiary zastraszające. Uczestnicy pijaństwa nie widzą tego zjawiska – społeczeństwo nie chce, woli nie widzieć, gdyż różne grupy społeczne w różnym czasie postępują identycznie. Dzieci widzą, obserwują i wyciągają wnioski z faktu, że alkohol pije się przy każdej okazji. Zaczynają więc same próbować. Wystarczy impreza sportowa lub koncert muzyczny by spotkać tłum nastolatków obładowanych butelkami piwa czy taniego wina.
Łatwość kupna alkoholu, dostępność zakupu, nieograniczony czas sprzedaży powoduje, że państwo, co pewien czas wprowadza reformy, polegające bądź na podwyżce cen alkoholu bądź na pewnych ograniczeniach sprzedaży. Dorośli nie potrafią wyegzekwować przestrzegania przepisów, które sami stworzyli. Społeczna aprobata picia wytwarza obojętny stosunek do pijących dzieci. Dorośli nie przeszkadzają pić dzieciom. Z reguły obojętnie przechodzą obok pijących, a czasami sami zachęcają do picia alkoholu.
Zjawisko narkomanii, sporadyczne i bardziej o charakterze jednostkowym niż społecznym występowało zawsze w dziejach ludzkości. Rozwój tego zjawiska związany jest z rozwojem cywilizacji, który oprócz wielu osiągnięć w różnych dziedzinach życia, spowodował również skutki negatywne. Gwałtowne tempo życia, wymagające nadmiernego wysiłku psychicznego, ustawiczne napięcie nerwowe z tym związane, stały się przyczyną wielu niepowodzeń życiowych, konfliktów interpersonalnych oraz związanych z tym zaburzeń nerwowych u wielu ludzi. Szukanie sposobów rozwiązywania problemów życiowych i rozładowywania napięć, prowadzi do masowego występowania uzależnień między innymi narkomanii.
Chociaż zjawisko narkomanii znane jest od setek lat, mimo to żadne dotychczasowe działania zmierzające do jego usunięcia lub choćby ograniczenia jego negatywnych skutków nie przyniosły pożądanych efektów. Zjawisko to obejmuje swym zasięgiem coraz młodsze pokolenie, bowiem granica wieku osób mających pierwszy kontakt z narkotykami ciągle się obniża. Duży wpływ na popularyzację narkotyków mają również mass media. Filmy, czasopisma, internet ze swoim przewodnikiem po świecie narkotyków. Młodzież pod ich wpływem utożsamia się z bohaterami i pragnie naśladować ich postawy i styl życia. Często to naśladownictwo wiąże się właśnie z sięganiem po narkotyki. Można, więc stwierdzić, że młodzi ludzie coraz częściej i chętniej sięgają po narkotyki pod wpływem niewłaściwej atmosfery rodzinnej, grupy rówieśniczej i massmediów, ale także w celu poznania czegoś nowego, chęci ucieczki od rzeczywistości. Sięgają po nie ci, którzy są słabi psychicznie, ale także ci, którzy radzą sobie świetnie i mają silną osobowość. Narkotyk stał się kolejnym rodzajem używki, ale jednocześnie w przeciwieństwie do kawy, herbaty czy nawet alkoholu dokonuje ogromnego spustoszenia w organizmie ludzkim.
Samobójstwo jest rezygnacją człowieka z życia społecznego. Przyczyny podejmowania przez młodzież prób samobójczych nie różnią się od motywacji dorosłych. Najczęściej są to: odrzucenie, poczucie krzywdy, niezrozumienie, brak odporności na stres, nieumiejętność radzenia sobie z sytuacją finansową, samotność, choroba. ,,Dość często można spotkać się ze stwierdzeniem, że zdecydowana większość młodych samobójców pochodziła z rodzin, które nie wypełniały prawidłowo swych funkcji pełnych konfliktów, rodzin rozbitych. Takich rodzin, w których rodzice stosują przemoc lub jawnie okazują lekceważenie w stosunku do swoich dzieci, gdzie nie ma autorytetu lub nie uznaje się autorytetu osób najbliższych. To w rodzinie właśnie powinny być wytwarzane takie postawy jak: miłość, szacunek, wzajemna akceptacja, uznawanie własnych i cudzych praw oraz poczucie własnej i cudzej wartości. Jeżeli te potrzeby nie zostaną zaspokojone, to często w późniejszych latach występują skłonności do zachowań agresywnych, autoagresywnych, destruktywnych i samobójczych.” (Jabłoński R., 2001, s. 34). Inną z przyczyn podejmowania przez młodzież prób samobójczych są kłopoty szkolne. Nie są to tylko problemy z nauką, lecz także odrzucenie przez kolegów szkolnych, brak poprawnych stosunków z nauczycielami i kolegami, brak sukcesów w zajęciach pozaszkolnych.
Kolejnym powszechnym zjawiskiem patologii społecznej jest prostytucja. Według L.Starowicza prostytucja to ,,różnorodne w formie kontakty hetero i homoseksualne uprawiane w celach zarobkowych z większą liczbą osób. Stosunek prostytucyjny jest traktowany w kategoriach rzeczowych (usługowych) i wyklucza więź emocjonalną.” (Starowicz L., 1990, s. 74). Prostytucja wywołuje określone sądy moralne i różnorodne opinie społeczne. Obecnie często spotkać można doniesienia prasowe, radiowe czy relacje reporterów telewizyjnych na temat handlu młodymi kobietami, wywożeniu ich i sprzedaży do domów publicznych na Zachodzie. ,,Przyczyną, dla której kobiety (przede wszystkim) oddają się prostytucji jest: ubóstwo i nędza, pogoń za zyskiem, brak odpowiednich wzorców moralnych, dysfunkcjonalność rodziny, własna wola kobiety, przymus czy namowa innej osoby.”(Pawłowska R., Jundziłł E., 2002, s. 122). Prostytucja wywołuje wiele następstw. Są to między innymi: wzrost zachorowalności na choroby przenoszone drogą płciową, zaburzenia osobowości, zanik szacunku dla pracy i inne.
Coraz częstszym problemem, z jaki spotykamy się na co dzień jest przestępczość. Dotyczyona nie tylko dorosłych, ale również dzieci i młodzież. W ostatnich latach wzrosła liczba nieletnich sprawców najcięższych przestępstw, takich jak: pobicia z ciężkim uszkodzeniem ciała, zabójstwa, rozboje i wymuszenia. Coraz częstsze stają się przestępstwa popełniane przez bandy nieletnich. Są to grupy, które specjalizują się w popełnianiu określonych rodzajów przestępstw. Działanie w grupie zachęca do czynów zuchwałych, większej agresywności, a nawet do ataków okrucieństwa wobec ofiar. Napady rabunkowe i wymuszenia rozbójnicze wiążą się z reguły z pobiciami ofiar niejednokrotnie ze skutkiem śmiertelnym. Ofiarami są najczęściej ludzie starsi, nietrzeźwi i małoletni. Innym niepokojącym zjawiskiem jest wzrost recydywy wśród nieletnich sprawców. Szczególnie groźna jest tendencja wzrostowa przestępczości dzieci od lat 13. Nieletni sprawcy pochodzą najczęściej z rodzin rozbitych, żyjących w ubóstwie, niezdolnych do zaspokajania elementarnych potrzeb materialnych i wychowawczych dzieci. Brakiem czasu tłumaczą się również robiący karierę rodzice nieletnich przestępców. Innym środowiskiem wychowawczym wpływającym na powstawanie patologii jest szkoła z przepełnionymi klasami, rozbudowanym programem nauczania. Nauczyciele coraz rzadziej reagują na coraz częstsze zjawiska przemocy uczniów starszych wobec młodszych. Szkoła i jej otoczenie stają się miejscem popełniania kradzieży, bójek wymuszeń, handlu narkotykami. Zachowania agresywne band szkolnych występują nie tylko wobec uczniów słabszych fizycznie, lecz także w stosunku do nauczycieli. Dużym problemem, jeśli chodzi o nieletnich przestępców jest problem wandalizmu. Niszczą oni i uszkadzają oni wyposażenie szkół, boisk sportowych, sal kinowych, autobusów, pociągów. Podłożem większości najcięższych przestępstw są motywy materialne. Następną przyczyną jest odwet (szczególnie wśród osób nietrzeźwych), kolejna to przyczyny mające podłoże seksualne. Wobec wszystkich nieletnich sprawców czynów karalnych stosuje się Ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich, której celem jest zapobieganie i zwalczanie przestępczości nieletnich, stworzenie warunków powrotu do normalnego życia oraz dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo – wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowania nieletnich.

Czynniki determinujące powstawanie patologii

W toku dokonujących się w kraju przemian, zagubiła się gdzieś wychowawcza funkcja szkoły, domu, organizacji młodzieżowych czy placówek kulturalnych. Przestępstwa popełniają też dzieci z tzw. dobrych domów. Zapracowani rodzice nie mają czasu zajmować się swoimi dziećmi. Trudne warunki życia powodują, że walka o mieć zastępuje rodzinne uczucia. Dzieci często czują, że ich rodzice uparcie dążą by odpowiadały one ich wyobrażeniu. Bunt przeciwko tym postawom powoduje często zachowania przestępcze, czy na pozór niewinne szukanie odskoczni w grupie rówieśniczej. Na wzrost brutalności w życiu codziennym wpływa nieodpowiednie środowisko rówieśnicze, pokazywanie w filmach scen przemocy, okrucieństwa, tortur i zabijania, nieodpowiedni sposób wychowania i zły przykład w rodzinie bądź zbyt łagodne kary za przestępstwa, nadmiar wolnego czasu. Maleje liczba miejsc, w których młodzież mogłaby spędzać wolny czas po lekcjach. Wciąż za mało jest w szkołach kół zainteresowań (wiele ze względów oszczędnościowych została zlikwidowana). Błędy wychowawcze powodują, że dziecko nie odróżnia dobra od zła. Wzorce wyniesione z domu dzieci przenoszą do szkoły.
Mamy do czynienia z dużym deficytem wychowawczym i emocjonalnym. Pogłębia się przepaść między biedą a bogactwem. ,,Przyczyn wielu negatywnych zjawisk winno się szukać m. in. w ogólnym kryzysie wartości i autorytetów, a także w kryzysie prawie wszystkich instytucji. Trzeba otoczyć kompetentną opieką dzieci i młodzież zagrożone demoralizacją, a nie stosować środki nadmiernie represyjne. W nowych czasach wiele się zmieniło i dziś wychowankowie nie chcą być traktowani przedmiotowo, lecz z całym poszanowaniem ich osobowości.” (Pospiszyl K., 1998, s. 241).

Rodzina

Coraz częściej można spotkać w naszym kraju przejawy głębokiego kryzysu moralnego, który obejmuje też dorastającą młodzież. Daje o sobie znać zachwianie wielu norm i wartości, nasilenie agresji i brutalności. Obok najczęstszych zjawisk patologicznych, takich jak: alkoholizm, prostytucja, potęgują się nowe – przestępczość, narkomania. Do zjawisk, z którymi jeszcze kilka lat temu nie spotkaliśmy się na tak wielką skalę trzeba zaliczyć: bezrobocie, korupcję, bezdomność.
Niewydolność wychowawcza rodzin i instytucji oraz ich dysfunkcje powodują zachowania dewiacyjne i zaburzenia wśród dzieci i młodzieży. Chodzi tu o takie zjawiska jak: ucieczki z domu, wagarowanie, częste kontakty ze środowiskiem zdemoralizowanych kolegów, dokonywanie kradzieży i innych przestępstw, picie alkoholu, nadużywanie środków odurzających, demoralizację seksualną, wandalizm, zachowania agresywne, zamachy samobójcze, samookaleczenia i pozostawanie poza nauką i pracą. Coraz częściej występujące poczucie zagrożenia jest reakcją na narastające od kilku lat zjawiska przemocy i agresji, także wśród dzieci i młodzieży oraz wobec niej. Młodzież coraz trudniej adaptuje się do nowych i ulegających szybkim zmianom warunków życia. Niebezpieczne jest szczególnie to, że powstawanie zjawisk patologicznych rozpoczyna się zazwyczaj od drobnych, negatywnych zachowań, na które nie reaguje się lub uważa się je za mało istotne. Maria Jarosz podkreśla, iż ,,Dewiacyjne zachowania dzieci i młodzieży są przejawem ich społecznego nieprzystosowania, reakcją na sytuację, w której przyszło im żyć, której nie akceptują, i którą chcą zmienić. Zachowania te są przeto swoistą manifestacją zaburzeń we wchodzeniu w określone role społeczne i protestu przeciw przyjętej drodze osiągania akceptowanych celów życiowych.” (Jarosz M., 1992, s. 34). Przyjmuje się, że zjawiska społecznie negatywne są wynikiem rozkładu więzi i zachwiania równowagi w funkcjonowaniu istniejących instytucji, upadku tradycyjnych autorytetów i nieadekwatności wzorców zachowań w nowych warunkach. Jako przyczynę powstania przestępczości wśród nieletnich bardzo często podaje się czynniki niezależne od jednostki – zaburzenia zdrowia psychicznego dziecka lub jego rodziny, zaniedbania wychowawcze, demoralizujący wpływ środowiska rodzinnego czy rówieśniczego oraz niewydolność funkcjonowania instytucji opiekuńczo – wychowawczych. Przez dłuższy czas uważano, że decydującą rolę w kształtowaniu dziecka odgrywa rodzina. Aktualnie reprezentowany jest pogląd, że istotny wpływ na proces socjalizacji wywierają także inne środowiska: grupy rówieśnicze, szkoła, mass media, środowisko lokalne.
Dysfunkcjonalny dom rodzinny staje się źródłem przykrości, podłożem napięć i frustracji. ,,Badania dowodzą, że zdecydowana większość nieletnich przestępców wychowuje się w rodzinie o skumulowanych czynnikach negatywnych: przestępcze wzorce zachowań, alkoholizm rodziców lub rodzeństwa, brak pozytywnych wzorców stosunku do pracy i realizowania ról społecznych, brak emocjonalnej więzi rodzinnej, zachowania agresywne, porzucenie rodziny przez jednego z rodziców.” (Żebrowski J., 2000, s. 13). Do tego dochodzą takie negatywne zjawiska jak: prostytucja i narkomania, stosowanie niewłaściwych metod wychowawczych (niekonsekwencja i rygoryzm, niewłaściwe zaspokajanie potrzeb dziecka), złe pożycie rodziców, niski poziom wykształcenia rodziców i niski poziom kultury rodziny, pozbawienie opieki, brak środków materialnych (wzrastające dziś bezrobocie), brak dostatecznej opieki i kontroli w związku z pracą zawodową rodziców, zaburzenia funkcjonalne rodziny. Według Marii Ziemskiej dezintegracja rodziny staje się ,,kolebką zaburzeń osobowości, psychopatii, nerwic, schorzeń psychosomatycznych, a jedynym ratunkiem dla jednostki, której zagraża rodzina jest izolacja od patologicznego wpływu.” (Ziemska M., 1988, s. 8). Ta sama autorka dokonując typologii postaw rodzicielskich mających wpływ na kształtowanie osobowości dzieci i młodzieży, wyróżniła cztery niekorzystne postawy: ,,odrzucająca, nadmiernie wymagająca, nadmiernie chroniąca, unikająca.” (Tamże, s. 9). Zły wpływ na rozwój psychospołeczny dzieci i młodzieży mają zaburzenia w zachowaniu rodziców. Często są one następstwem niedostatku, złych warunków mieszkaniowych, nieudanego małżeństwa, niepowodzeń doznawanych w działalności zawodowej czy życiu osobistym, niespełnionych często planów i aspiracji. W konsekwencji sytuacje te często są naśladowane przez dziecko. Rodziny tzw. przestępcze, w których występowała karalność rodziców, opiekunów czy rodzeństwa, dostarczają negatywnych wzorców postępowania. Ucieczki z domów prawie zawsze wiązały się z manifestacją negatywnego stosunku młodych do rodziny. ,,Większość uciekającej młodzieży wywodzi się bądź z rodzin zaniedbujących swą funkcję wychowawczą, bądź z rozbitych lub niepełnych. Obawa za niepowodzenia szkolne, nieudane próby nawiązania pozytywnych kontaktów w środowisku szkolnym, nieporozumienia między rodzicami, kary cielesne, stosowane zbyt często przez rodziców, a także chęć wyrwania się spod kontroli dorosłych i ciekawość poznawcza to główne powody ucieczek z domu rodzinnego.” (Tamże, s. 11). B. Hołtys stwierdza ,,zaburzona struktura rodziny w wyniku rozwodu, śmierci czy separacji może, ale nie musi doprowadzić do zaburzeń procesu uspołeczniania dziecka, bowiem osoba pozostająca z dzieckiem może stwarzać warunki wychowawcze kompensujące brak ojca lub matki. Najgorsza wychowawczo sytuacja występuje w rodzinach, w których rozbicie rodziny poprzedzone jest konfliktami na podłożu głębokich antagonizmów między rodzicami. Atmosfera wychowawcza w takiej rodzinie wpływa niekorzystnie na psychikę dziecka, może być przyczyną zaburzeń w zachowaniu (agresji, wagarów ucieczek z domu itp.)” (Hołtys B, 1993, s. 344). Niezaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych takich jak: pewność, bezpieczeństwo, łączność z bliskimi osobami, miłość, akceptacja i uznanie wywołuje poczucie zagrożenia, lęk, niepewność. Patologiczne zachowania młodzieży stanowią reakcję na sytuację, w której przyszło jej żyć, której nie akceptują, i którą chcą zmienić.

Grupy rówieśnicze

Dojrzewająca młodzież, która często znalazła się w konflikcie z dorosłymi przede wszystkim z rodzicami lub nauczycielami tworzy różnego rodzaju grupy rówieśnicze. Przyczyny konfliktu występującego dość powszechnie to narzucanie wzorów zachowania jako jedynie słusznych i wypróbowanych. Młodzież czyni próby tworzenia własnych, nieformalnych wzorów zachowania w dziedzinie doświadczeń seksualnych, koleżeńskiej wymiany myśli, intymnych więzi przyjaźni, wyłaniania własnych przywódców cieszących się autorytetem. W następstwie takiej sytuacji w sposób żywiołowy tworzą się nowe wzory zachowania. Tego rodzaju sytuacje często wywołują zakłócenia w międzypokoleniowym procesie przekazu norm i wartości kulturowych. Grupy rówieśnicze bardzo często zaprzestają swoją działalność z chwilą wejścia młodych w fazę pełnego uczestnictwa społecznego, ale pewna część trwale wiąże się z grupami odrzucającymi prawnie regulowany porządek społeczny.
Grupy rówieśnicze w przypadku respondentów to grupy młodzieżowe, które ,,tworzone są przez młodzież, w porównaniu z grupami osób dorosłych wskazujące niższy stopień operacyjności wspólnych celów, wyższy stopień nonkonformizmu wobec akceptowanych przez grupę norm i zasad postępowania oraz niechętne postawy wobec kontroli osób dorosłych. Obok grup formalnych (organizacje młodzieżowe, klasy szkolne, koła zainteresowań itp.) silny wpływ na młodzież wywierają grupy przyjacielskie, kilki (paczki), grupy towarzyskie, czasem także bandy; są to najczęściej grupy nieformalne, powstające samorzutnie, zwykle spełniające funkcję grup odniesienia.” (Szewczuk W., 1985, s. 94).
W Polsce najbardziej znane subkultury młodzieżowe to: chuligani, punki, skini sataniści, szalikowcy i rastamani. Chuligani pojawili się w latach pięćdziesiątych jako mniej lub bardziej zorganizowane grupy młodzieży nieprzystosowanej. ,,Członkowie tych grup zaczęli organizować meliny, wspólne rozrywki, w tym spotkania kończące się bójkami. Często atakowali przypadkowych przechodniów, demolowali sklepy, świetlice, napadali na szkoły i instytucje państwowe. Obecnie grupy chuliganów zmieniły swoje oblicze. Ich aktywność ogranicza się do organizowania gangów, kradzieży samochodów, włamań do piwnic, picia alkoholu, organizowania bójek na stadionach sportowych.” (Muller T., 1987, s. 112).
Ruch punków powstał w Polsce około 1978 roku. ,,Uczestnicy tego ruchu odrzucali dotychczasowy styl życia, normy społeczne i kryteria moralne. Nosili celowo podarte spodnie. Kolorowe suknie ozdabiane paskami, zwisającymi frędzlami, agrafkami. Golili z boku głowy, pozostawiając po bokach grzebieniowatą fryzurę ułożoną w czub Irokeza. W ostatnich latach liczba punków wyraźnie zmalała, chociaż ruch ten ma jeszcze wielu zwolenników, szczególnie wśród członków zespołów muzycznych. Punki usiłują nadal protestować, chociaż nie wiedzą do końca przeciwko czemu i o co mają dziś walczyć.” (Tamże, s. 113).
Pierwsi skinhedzi (skini) pojawili się w Polsce około 1980 roku. Głoszą hasła niekiedy skrajnie nacjonalistyczne i faszystowskie. Propagują kult siły. ,,Skini czasem bez powodów napadają na przechodniów, przeważnie wieczorem lub w nocy, bijąc i kopiąc ofiary do utraty przytomności. W walce używają noży, brzytew, żyletek. Grasują po boiskach sportowych, w pobliżu dworców kolejowych, kościołów, wszędzie tam gdzie jest szansa na zadym (rozróby, demolowanie, kontrmanifestacje). Z ich grona wywodzą się bojówki terrorystyczne i szowinistyczne.” (Tamże, s. 115).
Satanizm swoimi korzeniami sięga starożytności. W Polsce ruch satanistyczny nasilił się w 1985 roku. Sataniści mają swoje grupy w Szczecinie (stolica polskiego satanizmu), we Wrocławiu, Olsztynie, Łodzi oraz wielu innych miastach i miasteczkach. ,,Ulubioną ich muzyką jest heavy metal, black metal, hard rock. W obrzędach posługują się antybiblią, antymodlitwami lub parodią mszy i ceremonii chrześcijańskich. Celem działalności satanistów jest niszczenie wszelkich symboli chrześcijańskich. Wielu uczestników tego ruchu jest uzależnionych od alkoholu i narkotyków. Sataniści wyróżniają się spośród subkultur młodzieżowych propagowaniem najbardziej destrukcyjnych idei. Dążą do rozkładu wszelkiego porządku – społecznego, estetycznego i moralnego. Występują przeciw organizacjom państwowym, religijnym i społecznym.”(Tamże, s.116).
,,Szalikowcy od kilkunastu lat pojawiają się na stadionach sportowych. Występują w ciemnych strojach i długich białych szalach lub w kolorach klubów sportowych, którym kibicują. Usiłują podporządkować sobie lub wręcz sterroryzować środowisko rówieśnicze. Łączy ich między innymi takie zachowanie, jak: brutalność, wulgaryzmy językowe, wandalizm. Dla szalikowców najważniejsze jest bycie w grupie, w masie. Łączy ich wspólny styl zachowania się, skandowanie, strój, język. Ich aktywność wzmaga się pod koniec meczu i po jego zakończeniu. Następuje wtedy wyładowanie nagromadzonych emocji w postaci agresji (m. in. niszczenie autobusów, wagonów kolejowych i elewacji budynków, napadanie na podróżnych i obsługę pociągów).” (Tamże, s. 118).
Odrębną grupę stanowią rastamani zwani też rastafarianami. Jest to mała subkultura. ,,Można ich poznać po dredach (rodzaj warkoczyków). Rastamani mają pokojowe podeście do życia. Część z nich to wegetarianie. Filozofią ich życia jest bezkonfliktowe współistnienie wszystkich ludzi. Wiąże ich muzyka reggae i marihuana, którą uważają za roślinę pochodzącą od Boga.” (Tamże, s.119).
Wśród subkultur występujących w Polsce można wyróżnić jeszcze: depeszowców, słuchaczy muzyki ska, rapowców i entuzjastów deskorolek podpisujących się sprejami na murach. Często są to jednak krótkotrwałe mody. Punkowcy, skini i rastamani gardzą nimi, uważają, że jest to tylko zmieniająca się moda, a nie subkultura.
Na ulicach miast i coraz częściej wsi widzimy młodych ludzi przypominających swym wyglądem członków wymienionych subkultur. Często są to ich członkowie. Równie często zauważamy tylko bardzo charakterystyczne elementy w wyglądzie, które mogą bardziej wskazywać na modę niż na przynależność do danej grupy. Świadczy to o braku wiedzy na temat ideologii poszczególnych subkultur.

Szkoła

Szybki postęp w dziedzinie nauki, techniki, życia społecznego i kulturalnego wymaga przygotowania młodego pokolenia wszechstronnie wykształconego. Jest to złożona działalność, a efekt końcowy uzależniony jest od wielu czynników, często trudnych do określenia. Proces kształcenia organizowany jest głównie przez szkołę. Rezultaty kształcenia nazywamy wykształceniem, które może być ogólne lub zawodowe (specjalistyczne). Kształcenie ogólne polega na przygotowaniu do uczestnictwa w życiu społecznym. Wyposażenie w odpowiednią wiedzę o przyrodzie i społeczeństwie, rozwoju ogólnych zdolności i zainteresowań poznawczych. Kształcenie ogólne przygotowuje do dalszego kształcenia.
Kształcenie zawodowe ,,jest procesem umożliwiającym ludziom poznanie wiadomości i umiejętności niezbędnych do wykonywania danego zawodu, a zarazem rozwijanie uzdolnień i zainteresowań specjalnych związanych z danym zawodem jak też nawyków ciągłego podnoszenia kwalifikacji. Między kształceniem ogólnym i zawodowym nie ma przeciwieństwa ani ostrych granic, gdyż wykształcenie ogólne stanowi konieczną podstawę kształcenia zawodowego, a równocześnie samo się zmienia pod wpływem przemian naukowo – technicznych.”(Okoń W., 1987, s. 433).
Szkoła często bywa nazywana drugim domem: ciągle zmieniająca się sytuacja w życiu społecznym kraju powoduje nieustanne poszukiwania nowych wzorów nauczania i wychowania. Dążąc do wszechstronnego rozwoju osobowości uczniów należy dbać o zachowanie jednolitego procesu dydaktyczno – wychowawczego, w wyniku, którego powinny dokonywać się zmiany w sferze poznawczej, uczuć, woli i motywacji uczniów. Zaniedbanie lub pominięcie którejkolwiek ze sfer osobowości ucznia w toku kształcenia może wywołać negatywne następstwa w sensie społecznym i moralnym. Jednym z takich następstw mogą być niepowodzenia szkolne określane jako ,,...rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi, dydaktycznymi szkoły, a postępowaniem uczniów oraz uzyskanymi przez nich wynikami nauczania” (Tamże, s. 451) mogą wskazywać na brak jednolitości w procesie dydaktyczno – wychowawczym szkoły. Niepowodzenia szkolne występują w zakresie dydaktycznym jak i wychowawczym. Mogą mieć charakter ukryty i jawny. Problem dotyczący niepowodzeń szkolnych jest bardzo złożony. W wyniku badań kompleksowych przeprowadzonych przez grupę pedagogów, psychologów, socjologów i lekarzy zostały wyodrębnione trzy grupy niepowodzeń szkolnych.

1.,,Przyczyny społeczno – środowiskowe (pogr. aut.).
Uważa się, że uczniowie zamieszkujący na wsi osiągają dużo niższe rezultaty w nauce niż uczniowie mieszkający w mieście. Istnieje również wysoka zależność między poziomem wykształcenia rodziców, a poziomem wiedzy szkolnej ich dzieci. Wykształcenie rodziców determinuje wyraźnie i w wysokim stopniu losy dzieci na początku szkolnictwa ponadpodstawowego. Na osiągnięcie sukcesu w nauce szkolnej mają ogromny wpływ warunki materialne i kulturowe rodziny, kultura pedagogiczna i świadomość wychowawcza rodziców. Istnieje również duża zależność między atmosferą w domu, a niepowodzeniami w nauce szkolnej.” (Kupisiewicz Cz., 1975, s. 11).

2. Przyczyny biopsychiczne.
Współcześni psycholodzy i pedagodzy w celu uniknięcia niepowodzeń szkolnych wskazują na potrzebę różnicowania programów szkolnych oraz zbliżenia ich do zainteresowań i potrzeb uczniów. Francuz A. Le Gall uważa, że ,,charakter podobnie jak warunki środowiskowe i inteligencja jest jednym z podstawowych czynników powodzenia lub niepowodzenia w szkole.” (Le Gall A., 1975, s. 67). Ten sam autor upatruje również przyczyny niepowodzeń szkolnych w ,,nadmiernym obciążaniu uczniów różnymi pracami i obowiązkami. Źródło występujących trudności tkwi w zaburzeniach nerwicowych.” (Tamże, s. 68) Psychologowie i lekarze szukają przyczyn niepowodzeń przede wszystkim w ,,osobowości i stanie somatycznym ucznia. Taki punkt wyjścia w indywidualnej analizie przypadków często pozwala wyjaśnić istotne mechanizmy niepowodzeń, zwłaszcza ich wczesne ogniwa sprawcze. Analiza ta wykazuje jednocześnie, że nieprawidłowości dotyczące sfery psychosomatycznej, stanowiące przeszkodę na drodze do sukcesu szkolnego, zarówno od strony przyczyn, jak i skutków, są powiązane wieloma nićmi z czynnikami środowiska domowego.” (Kupisiewicz Cz., 1975, s. 17).

3. Przyczyny pedagogiczne
Często zdarza się, że niepowodzenia szkolne powstają na skutek błędów dydaktycznych szkoły. Bardzo istotnym jest problem przeciążeń szkolnych. Uważa się, że nadmierne obciążanie obowiązkami prowadzi do gorszych efektów nauczania i odbija się ujemnie na zdrowiu. Szkoła podobnie jak dom czy grupa rówieśnicza ma ogromny wpływ na prawidłowy rozwój młodzieży. Duże znaczenie odgrywa właściwe współdziałanie między tymi ogniwami. Dlatego bardzo ważne jest, aby ta współpraca odbywała się w sposób harmonijny i ciągły.

Metodologiczne założenia badań

Przedmiotem badań było dokonanie diagnozy faktycznego zakresu występowania zjawisk patologicznych wśród młodzieży z terenów wiejskich. Dla określenia zakresu badań sformułowano następujący problem:
Jakie patologie społeczne występują na terenie Zespołu Szkół Rolniczych w Kamieniu Małym?
W badaniach przyjęto metodę sondażu diagnostycznego. Wykorzystano technikę ankiety, umożliwiającą masowe zbadanie interesującego zjawiska w stosunkowo krótkim czasie. Dla celów badawczych skonstruowano kwestionariusz ankiety zawierający łącznie 12 pytań, który składał się z dwóch części – metryczkowej (dotyczyły: płci, wieku i miejsca zamieszkania) oraz właściwej. Zastosowano pytania o kafeterii zamkniętej, półotwartej. Dwa pytania miały charakter filtrujący. Zwracano się w nich z prośbą do respondentów o udzielenie odpowiedzi przez dokonanie wyboru i podkreślenie jednej spośród pełnej liczby odpowiedzi lub uzupełnienie. Opracowane w nim pytania zastały tak skonstruowane, aby ich treść nie wymagała dodatkowych komentarzy ze strony badacza, gdyż samo ich brzmienie w zasadzie wystarcza do otrzymania właściwej odpowiedzi od chętnego do współpracy respondenta. W badaniach zastosowano również obserwację jako technikę wspomagającą.

Charakterystyka terenu badawczego i próby badawczej

Badania przeprowadzono na terenie 6 szkół, wchodzących w skład Zespołu Szkół Rolniczych w Kamieniu Małym. Wieś ta, leży na terenie gminy Witnica. Zajmuje obszar 2140 ha i liczy 324 mieszkańców (dane z dnia 20 X 1998 roku). Położona jest przy trasie szybkiego ruchu oraz trakcie kolejowym. W miejscowości znajdują się następujące placówki usługowe: urząd pocztowy, stacja paliw, kawiarnia, dwa sklepy wielobranżowe. Funkcjonują również Wiejski Ośrodek Kultury oraz biblioteka. Większość respondentów to mieszkańcy Kostrzyna n/Odrą. Miejscowość ta położona jest w województwie lubuskim w delcie rzek Odry i Warty. Miasto o ponad tysiąc letniej historii. W Kostrzynie krzyżują się wszystkie ważne szlaki komunikacyjne zachodniej Polski. Współczesny Kostrzyn rozwinął się na prawym brzegu Warty, liczy 18 tys. mieszkańców. Na terenie miasta znajduje się fabryka papieru, należąca do szwedzkiego koncernu Trebruk. Rozwijają się firmy obsługujące eksport i import, skupione w Słubicko – Kostrzyńskiej Strefie Ekonomicznej. Oprócz zatrudnienia w tych zakładach i rozwiniętej sieci kolejowej mieszkańcy zajmują się handlem przygranicznym. W Kostrzynie znajduje się nowoczesna przejście graniczne do Niemiec dla samochodów osobowych. Jest ono najnowszą droga do Berlina i krajów Unii Europejskiej. Miasto prowadzi współpracę gospodarczą i kulturalną z zaprzyjaźnionymi gminami niemieckimi: Seelow, Golzow, Berlin-Spandau i holenderską gminą Wondrichen. Bazę sportową reprezentuje Miejski Klub Sportowy Celuloza i Klub Żeglarski Delfin na rzece Warcie dostępny dla amatorów sportów wodnych. Na terenie miasta znajdują się również ośrodki kulturalne: Kostrzyńskie Centrum Kultury, amfiteatr, biblioteka. Funkcjonują 2 żłobki, 3 przedszkola, 2 szkoły podstawowe, 2 gimnazja i Zespół Szkół im. Marii Curie-Skłodowskiej, w której kształci się młodzież szkół średnich i zawodowych.
Do celów badawczych dobrano losowo grupę uczniów reprezentujących wszystkie typy szkół Zespołu Szkół Rolniczych w Kamieniu Małym. Były to klasy: pierwsza - 4-letniego Liceum Agrobiznesu, czwarta 5-letniego Technikum Agrobiznesu, czwarta 5-letniego Technikum Rolniczego szerokoprofilowego, pierwsza 3-letniego Technikum Rolniczego na podbudowie zasadniczej szkoły zawodowej, druga Zasadniczej Szkoły Ogrodniczej, trzecia Zasadniczej Szkoły Mechanizacji Rolnictwa.
Łącznie przebadano 152 uczniów, w tym 52,7% to były dziewczęta a 47,3% - chłopcy. W szkołach średnich dominują dziewczęta, natomiast w zasadniczych chłopcy. Jest to spowodowane tym, że dziewczęta w większości myślą, aby po skończeniu szkoły i zdaniu matury kontynuować naukę w szkołach wyższych. Chłopcy natomiast chcą szybciej zdobyć zawód i się uniezależnić. Ważnym elementem są też przedmioty nauczania. W szkołach kończących się maturą bardziej odpowiadają one dziewczętom niż chłopcom. Są to m. in. rachunkowość, ekonomia, techniki informacyjne.



Tabela 1
Miejsce zamieszkania respondentów

Miejsce zamieszkania
Dziewczęta Chłopcy Ogółem
N % N % N %
Wieś 14 9,2 19 12,5 33 21,7
Miasto do 20 tys. 66 43,4 52 34,2 118 77,6
Miasto powyżej 20 tys. - - 1 0,7 1 0,7
Razem 80 52,6 72 47,4 152 100

Przeważająca większość uczniów ZSR w Kamieniu Małym to uczniowie z miast, głównie z Kostrzyna n/Odrą oddalonego od szkoły o 12 kilometrów. Do szkoły dojeżdżają pociągami, autobusami i własnymi samochodami. Młodzież ze wsi wyjeżdża do miast szukając ciekawszych propozycji nauki zawodu, a w przyszłości miejsca pracy. Znają obecne realia życia na wsi, które im nie odpowiadają, dlatego szukają lepszej przyszłości w mieście. Poza tym część z nich ma utrudniony dojazd do szkoły a na zamieszkanie w internacie nie wyrażają zgody rodzice, bądź nie pozwalają im na to warunki materialne.

Tabela 2
Wiek respondentów

Wiek respondentów Dziewczęta Chłopcy Ogółem
N % N % N %
16 lat 17 11,2 20 13,2 37 24,4
17 lat 26 17,1 23 15,2 49 32,2
18 lat 17 11,2 13 8,6 30 19,7
19 lat 11 7,2 8 5,3 19 12,2
20 lat 5 3,3 7 4,6 12 7,9
powyżej 20 lat 4 2,4 1 0,7 5 3,1
Razem 80 52,4 72 47,4 152 100

Młodzież wypowiadająca się w ankiecie uczęszcza do różnego typu szkół. Są to szkoły ponadgimnazjalne, uczniowie uczący się tam mają po 16 lat i są najmłodszą grupą wśród respondentów. Najstarsi zaś to uczniowie klas po zasadniczej szkole zawodowej. Niektórzy z nich mają już za sobą przygodę z pracą, inni rozpoczęli naukę w szkołach wieczorowych i zaocznych, ale z różnych względów musieli ją przerwać. Część z nich ma już własne rodziny. I to oni stanowią grupę najstarszych respondentów.

Organizacja i przebieg badań

Badania przeprowadzono w dwóch etapach, na które złożyły się badania pilotażowe i badania właściwe. Badania pilotażowe przeprowadzono w listopadzie 2002 roku na losowo wybranych uczniach z klasy IV 5-letniego Technikum Rolniczego i z klasy I 4-letniego Technikum Agrobiznesu Zespołu Szkół Rolniczych w Kamieniu Małym. Celem badań pilotażowych było: a/. wstępne rozpoznanie zjawiska stanowiącego przedmiot badań; b/. słuszność doboru metody i technik badawczych; c/. dopracowanie redakcji pytań w kwestionariuszu ankiety.
W wyniku badań pilotażowych dokonano korekty pytań wprowadzając badania filtrujące. Drugim etapem były badania właściwe, które przeprowadzono w grudniu 2002 i styczniu 2003 roku. W trakcie wypełniania ankiety na sali obecny był nauczyciel. Materiały zebrane z badań opracowano metodą statystyczną, co pozwoliło na wyprowadzenie wniosków jakościowych i ilościowych.

Wybrane zjawiska patologii społecznej występujące wśród młodzieży w środowisku wiejskim

Od wielu lat obserwuje się nasilenie zjawisk związanych z patologiami społecznymi. Przyczyn upatrywać należy, między innymi w gwałtownych przemianach, jakie zaszły w ostatnich latach. Wzrost bezrobocia spowodował pogorszenie się sytuacji ekonomicznej polskiego społeczeństwa. Zmiany kulturowe występujące niemal na całym świecie doprowadziły do erozji systemu wartości etycznych i norm moralnych. Nastąpiło rozluźnienie więzi grupowych, zwłaszcza w odniesieniu do rodziny. Nasiliły się zjawiska kryminogenne, takie jak alkoholizm czy narkomania.
Patologia społeczna to zjawisko społeczne, związane z zachowaniem się jednostek lub grup społecznych niezgodne z obowiązującymi wartościami danej kultury. Terminu patologia społeczna używa się również dla określenia ,,nauki zajmującej się socjologicznym badaniem przyczyn i zwalczaniu patologicznych zjawisk społecznych takich jak: przestępczość, prostytucja, alkoholizm, itp.” (Markowski A., Pawelec R., 2001, s. 658). O zachowaniu patologicznym mówimy wtedy, gdy jest ono sprzeczne z normami i wartościami powszechnie obowiązującymi. Zachowania patologiczne dzieci i młodzieży to ucieczki z domu, wagary, picie alkoholu, zażywanie narkotyków i różnego rodzaju zachowania przestępcze. Niestety, zjawiska te wśród dzieci i młodzieży stale się nasilają. ,,W stosunku do coraz większej grupy nieletnich orzeka się środki wychowawcze w związku z demoralizacją, w tym popełniania czynu zabronionego, używaniem alkoholu, środków odurzających, uprawianiem nierządu, włóczęgostwem i udziałem w grupach przestępczych.” (Smutek Z., Nowak A.W., 2002, s. 52). Niepokojącym jest fakt, że wzrost dotyczy również brutalnych przestępstw. Stosowanie zaostrzonego wymiaru kar to działanie przynoszące jedynie krótkotrwałe efekty. Wymagana jest aktywna postawa społeczeństwa, polegająca na zrozumieniu zjawiska patologii i uznaniu tego zjawiska społecznego za własny. Obowiązujące w Polsce przepisy, miedzy innymi ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, ustawa o wychowaniu w trzeźwości, ograniczają możliwość reklamowania alkoholu i wyrobów tytoniowych. Normy prawne zakazujące emisji filmów i programów zawierających sceny brutalne lub demoralizujące w czasie dostępnym dla dzieci mają nie dopuścić do przyswajania przez nie zachowań agresywnych i niepożądanych postaw.
Uzależnienia są zjawiskiem, które często występuje we wszystkich środowiskach. Nie jest również wolna od nich młodzież ucząca się w Zespole szkół Rolniczych w Kamieniu Małym. Zdecydowana większość respondentów przyznaje się, że spotkała się z tym problemem osobiście lub w najbliższym otoczeniu.


Wykres nr 1
Uzależnienia, z którymi spotkali się respondenci


Najczęściej występującymi uzależnieniami wśród uczniów są nikotynizm (67,1%), narkomania (27,0%) i alkoholizm (23,0%). Spowodowane to jest m. in. łatwym dostępem do tych substancji, lokalnymi zwyczajami sprzyjającymi braniu, obecności w najbliższym otoczeniu osób używających substancji uzależniających, konfliktami w rodzinie, dodatnim wartościowaniem używanych substancji, a także pozytywnym oczekiwaniom dzieci i młodzieży, co do efektów brania. Na większość z tych czynników szkoła nie ma wpływu, co nie znaczy, że powinna całkowicie deprecjonować swój wpływ. Warto podjąć współpracę ze środowiskiem lokalnym, organizować spotkania z działaczami organizacji społecznych, zajmujących się zapobieganiem przejawom patologii, a szczególnie uzależnieniom. Warto również spotkać się z przedstawicielami wymiaru sprawiedliwości, aby młodzież zobaczyła jak wiele nieszczęść może wyniknąć z czynów przestępczych popełnionych pod wpływem substancji uzależniających.



Wykres nr 2
Pierwszy kontakt z uzależnieniami

Bardzo często pierwszy kontakt z uzależnieniami dzieci mają już w domu rodzinnym. Uzależnienia te nie dotyczą ich jednak bezpośrednio, lecz przede wszystkim ich najbliższych: rodziców, starszego rodzeństwa, krewnych, sąsiadów. Młodzież natomiast najczęściej z problemem tym spotyka się na różnego rodzaju imprezach, prywatkach, dyskotekach. Nie wyobrażają sobie jakiegokolwiek spotkanie towarzyskiego bez alkoholu, papierosów czy narkotyków. Osoby uzależnione od alkoholu czy narkotyków często znęcają się nad rodziną i osobami od nich zależnymi, popełniają przestępstwa wymierzone przeciwko porządkowi publicznemu (chuligaństwo, czynne napaści), na tle seksualnym (gwałty, czyny nierządne z osobą nieletnią czy upośledzoną). W ostatnich latach wzrasta także liczba sprawców przestępstw drogowych pod wpływem alkoholu. Osoby uzależnione od narkotyków ograniczają swoje zainteresowania jedynie do zdobycia narkotyku. Cały ich dotychczasowy świat wartości zostaje obalony. Rezygnują z pracy i nauki. Uzależnienia od substancji psychoaktywnych powodują szybkie wyniszczenie organizmu i nieodwracalne zmiany w układzie nerwowym. W ostatnich latach coraz częściej spotyka się uzależnienia od telewizora czy komputera. Wielogodzinne czaty powodują, że młodzi ludzie odrywają się od świata zewnętrznego. Nie mają czasu na zadbanie o własne zdrowie czy kondycję fizyczną. Zapominają o przyjaciołach i znajomych. Internet staje się całym ich światem.
Wykres nr 3
Korzystanie ze środków psychoaktywnych w ciągu ostatniego miesiąca

Spożywanie alkoholu, narkotyków czy palenie papierosów są zjawiskami tak powszechnymi, że większość respondentów nie widzi nic złego w tym, ze również to robią. Jest to konsekwencją między innymi wychowania rodzinnego. Czasami zdarza się, że środki uzależniające są elementem, dzięki któremu młodzi ludzie chcą zwrócić na siebie uwagę rodziny. Wiecznie zapracowani rodzice w pogoni za pieniędzmi, za mało czasu poświęcają swym dzieciom. Te szukają elementów zastępczych; miłość rodzicielską zastępują alkoholem czy narkotykami.


Wykres nr 4
Uzależnienia respondentów

Zdecydowana większość respondentów uważa siebie za osoby wolne od uzależnień. Wynika to prawdopodobnie z tego, że nie znają oni mechanizmów uzależnień. Nie do końca zdają sobie sprawę, że są już nałogowymi palaczami czy alkoholikami. Nie widzą nic złego w tym, że palą papierosy, piją alkohol czy zażywają narkotyki. Większość ich rówieśników robi to samo. W domu nie było imprezy bez alkoholu. Oni sami również na dyskotekach, prywatkach, koncertach i innych masowych imprezach mają kontakt z substancjami uzależniającymi. Trudno odmówić, gdy koledzy namawiają i zachęcają.

Wykres nr 5
Środki i substancje powodujące najczęstsze uzależnienia respondentów


Papierosy od lat stanowią największe zagrożenie, jeśli chodzi o uzależnienia. Sprzyja temu stosunkowo niska ich cena, grupa rówieśnicza, która robi to samo, konsekwencje, które widoczne są dopiero po pewnym czasie, a także przykład dorosłych. Nadużywanie alkoholu we współczesnej Polsce jest obyczajem powszechnym i tolerowanym przez społeczeństwo. Pijaństwo i alkoholizm nie mają związku ani z sytuacją ekonomiczną ani z wykształceniem czy miejscem zamieszkania. Poza niewątpliwie szkodliwym wpływem alkoholu na zdrowie człowieka jest on jednym z najpoważniejszych czynników kryminogennych. Znaczną część przestępstw popełnia się pod jego wpływem. Sam alkohol również może być przedmiotem działalności przestępczej. Setki osób zaangażowanych jest w jego przemyt, nielegalną dystrybucję oraz produkcję. Innym czynnikiem uzależniającym jest komputer i telewizja. Młodzież spędza znaczną część wolnego czasu, a także czasu przeznaczonego na sen i odpoczynek przed komputerem. Nocne czaty są zjawiskiem bardzo rozpowszechnionym. Młodzi ludzie nie potrafią sami sobie zorganizować wolnego czasu. Znajomości zawierają również przez internet. Urywają się kontakty międzyludzkie. Młodzież zamiast wspólnie bawić się na świeżym powietrzu – siedzi przed monitorem czy ekranem telewizyjnym.

Wykres nr 6
Możliwość zdobycia narkotyków na terenie szkoły



Spora grupa zainteresowanej kupnem narkotyków młodzieży wie, że na terenie szkoły można kupić różnego rodzaju środki odurzające. Największą przeszkodą w ich nabywaniu stanowi wysoka cena. Jednak i z tym problemem młodzież sobie radzi. Zainteresowani młodzi ludzie otrzymują pierwszą, darmową porcję narkotyku. Za następne muszą już płacić. Kiedy kieszonkowe przestaje wystarczać, pojawia się konieczność zarobienia pieniędzy na kolejną działkę. Najprostszym sposobem jest sprzedawanie narkotyków. W ten sposób ofiara narkotykowego biznesu staje się przestępcą. Inni chcąc zarobić trudnią się przemytem, produkcją czy handlem środkami psychoaktywnymi. Jeśli chce się pozostać człowiekiem wolnym od uzależnień, trzeba powiedzieć stanowcze nie, nawet, gdy najbardziej zaufany przyjaciel zaproponuje niewinnego skręta czy działkę.

Wykres nr 7
Informacje dotyczące osób trudniących się rozprowadzaniem narkotyków na terenie szkoły


Handlarze narkotyków wchodzą na teren szkoły bez przeszkód. Jest to możliwe dzięki temu, że są oni w wieku młodzieży uczącej się w szkole i trudno ich spośród nich wyłonić. Nawet służby ochroniarskie zatrudniane przez szkoły nie są w stanie całkowicie wyeliminować tego procederu. Ogranicza to wprawdzie handel na terenie szkoły, lecz przenosi się on na tereny przyległe. Zdarza się, że młodzi ludzie, którzy zajmują się handlem, zapisują się do szkoły tylko w tym celu, aby wciągnąć jak największą grupę osób. Kiedy już do tego dojdzie zmieniają szkołę, a zainteresowani i tak ich znajdą.


Wykres nr 8
Informacja o handlarzach narkotyków



Najczęściej rozprowadzaniem narkotyków na terenie szkoły zajmują się osoby znane uczniom, choć nie będące uczniami szkoły. Zdarzają się również osoby zupełnie obce handlujące substancjami psychoaktywnymi. Robią to ze względu na szybkie i duże korzyści materialne. Nie zawsze jednak trudnią się tym osoby z rodzin o niskich dochodach. Czasami handlują, bo potrzebują pieniędzy na działkę dla siebie.

Wykres nr 9
Propozycje zakupu narkotyków na terenie ZSR w Kamieniu Małym

Zdecydowana większość młodzieży ZSR w Kamieniu Małym nie spotkała się z propozycją zakupu środków odurzających na terenie szkoły, co nie znaczy, że nie spotkała się z tym w ogóle. Szkoła w Kamieniu Małym jest stosunkowo mała, dlatego problemy związane z narkotykami są stosunkowe łatwe do wykrycia, a co się z tym wiąże możliwością szybkiej interwencji. Jest to również jeden z powodów, dla którego rozprowadzaniem substancji psychoaktywnych na terenie szkoły nie trudnią się uczniowie uczący się w niej.

Wykres nr 10
Przyczyny sięgania po używki


Różnorakie są przyczyny zażywania narkotyków przez uczniów. Oprócz wyżej wymienionych mówi się o braku bliskich więzi z członkami rodziny oraz nudne i mało radosne życie. Próbują w ten sposób zwrócić na siebie uwagę, na swoje kłopoty i problemy. Czasami jest to zwykła bezmyślność czy chęć dorównania kolegom. Zażywanie narkotyków powoduje szybkie uzależnienia, co w konsekwencji prowadzi do wyniszczenia organizmu. Potrzebna jest wówczas pomoc specjalistów, aby uwolnić się od niego. Służą temu między innymi programy z zakresu profilaktyki uzależnień przeznaczone zarówno dla osób uzależnionych jak też ich rodzin. Szczególnie wartościowe są spotkania z osobami, które zmagały bądź nadal walczą z problemem uzależnień. Ich doświadczenia pozwalają zrozumieć, że narkotyki czy alkohol to przede wszystkim dramat osobisty, rodzinny, a nie tylko wątpliwa przyjemność.

Zakończenie

Gwałtowne przemiany, jakie zaszły w Polsce w ostatnich latach spowodowały między innymi nasilenie zjawisk związanych z patologiami społecznymi. Zmiany kulturowe, występujące praktycznie na całym świecie, doprowadziły do zmian w systemie wartości etycznych i norm moralnych. Nastąpiło rozluźnienie więzi grupowych, zwłaszcza w odniesieniu do rodziny. Nasiliły się zjawiska kryminogenne, takie jak alkoholizm, narkomania, prostytucja.
Analiza zgromadzonego materiału empirycznego pozwala stwierdzić, iż wśród młodzieży Zespołu Szkół Rolniczych w Kamieniu Małym występują w większym lub mniejszym nasileniu wszystkie rodzaje patologii społecznych. Znaczna część młodych ludzi przyznaje się do różnego rodzaju uzależnień, ale prawie wszyscy mieli kontakt z substancjami uzależniającymi. Spowodowane to było przede wszystkim ciekawością i buntem w stosunku do ludzi dorosłych. Może to wskazywać na nie zaspokajanie potrzeby miłości, bezpieczeństwa i stabilizacji. Brak zdecydowanie pozytywnych wzorców osobowych wśród dorosłych odnajdują w grupach rówieśniczych. Duża tolerancja dorosłych na zachowania społecznie nieakceptowane, zachwianie funkcji wychowawczej rodziny i szkoły spowodowało, że dopuszczalne jest, a nawet społecznie akceptowane występowanie patologii wśród młodzieży.
Przedstawione wyniki mogą posłużyć do sformułowania następujących dyrektyw działania praktycznego:
• należy sprawić, aby młodzież chętniej chodziła do szkoły, nie wagarowała i polubiła ją,
• należy zaproponować alternatywne możliwości spędzania wolnego czasu,
• uodpornić młodzież na różnego rodzaju niepowodzenia, a ciekawość skierować na inne tory,
• uszczelnić szkołę, aby jak najbardziej utrudnić przenikanie środków uzależniających na jej teren,
• przypominać o skutkach, jakie wynikają ze stosowania środków uzależniających,
• uwrażliwić młodzież na przejawy agresji, spowodować, aby reagowała na nią w sposób czynny, a nie bierny.

W obecnej sytuacji środowisko szkolne staje przed zadaniem stworzenia środowiskowego programu profilaktyki, w którym powinny być zintegrowane działania profilaktyczne ze szkolnym programem wychowawczym i środowiskiem lokalnym. Działania profilaktyczne, które zostaną podjęte powinny być przemyślane, zaplanowane i poprzedzone dokładną diagnozą potrzeb. Społeczeństwo, które zapewni młodzieży odpowiednie warunki do tworzenia pozytywnych postaw społeczno – moralnych oraz umożliwi dobry start nie będzie mogło mówić, że dzisiejsza młodzież jest zła.








Bibliografia

1. Clegg T., Po prostu statystyka. WSiP, Warszawa1994.
2. Gaberle A., Patologia społeczna. WSiP, Warszawa1991.
3. Hołtys B., Przestępczość nieletnich. /w:/ Encyklopedia pedagogiczna, PWN, Warszawa 1993.
4. Jabłoński R., Szkoła a zachowania samobójcze młodzieży. Gdańskie Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk 2001.
5. Jarosz M., Dewiacyjne zachowania młodzieży i ich determinanty środowiskowe. WSiP Warszawa1992.
6. Kupisiewicz Cz., Pojęcie niepowodzeń szkolnych oraz główne kierunki badań nad ich przyczynami. WSiP, Warszawa 1975.
7. Kwaśniewski J., Encyklopedia socjologii. t. 3, PWN, Warszawa 2000.
8. Le Gall A., Wczesne zapobieganie niepowodzeniom szkolnym. /w:/ Przyczyny niepowodzeń szkolnych w świetle badań lekarzy, pedagogów i psychologów. (pod redakcją M. Chojeckiej), WSiP Warszawa 1975
9. Markowski A., Pawelec R., Słownik wyrazów obcych i trudnych. Wilga, Warszawa 2001.
10. Misiak W., Zjawiska patologii społecznej w miastach przygranicznych. Gdańskie Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk 1997.
11. Muller T., Młodzieżowe podkultury. WSiP, Warszawa 1987.
12. Okoń W., Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa 1980.
13. Patyka L., Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej. WSiP, Warszawa 1999.
14. Pawłowska R., Jundziłł E., Wybrane zjawiska patologii społecznej w opinii współczesnej młodzieży. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2002.
15. Podgórecki J., Patologie życia społecznego. WSiP, Warszawa 1969.
16. Pospiszyl K., Resocjalizacja. PWN, Warszawa 1998.
17. Smutek Z., Nowak A.W., Przysposobienie obronne. część I, Wydawnictwo pedagogiczne OPERON, Rumia 2002.
18. Starowicz L., Atlas psychofizjologii seksu. PZWL, Warszawa 1990
19. Szewczyk W., Słownik socjologiczny. PWN, Warszawa 1985.
20. Szymański T., Wybrane problemy patologii społecznych. WSiP, Warszawa 1991.
21. Wódz J., Zjawiska patologii społecznej a sankcje społeczne i prawne. Gdańskie Wydawnictwo Naukowe, Gdańsk 1973.
22. Ziemska M., Rodzina i dziecko. WSiP, Warszawa 1988.
23. Żebrowski J., Rodzinne uwarunkowania przestępczości nieletnich. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2000.