Wartości literatury staropolskiej dla następnych pokoleń.

Jakie wartości zawarte w literaturze staropolskiej należy przekazać następnym pokoleniom jako najcenniejsze dziedzictwo?

„Twórczość staropolska obejmuje okres od XII do połowy XVIII w. Czyli trzy epoki literackie: średniowiecze, renesans i barok. Okresy te charakteryzuje bogaty, zróżnicowany i zmieniający się zgodnie z duchem kolejnych epok repertuar gatunków. Główne wartości proponowane przez twórców literatury średniowiecza to wartości chrześcijańskie, wynikające z Biblii. Pisarze tworzą wzorce osobowe, dają ludziom wskazówki, jak powinni żyć. Postawy godne naśladowania to: święty, rycerz i władca. W postępowaniu tych postaci godne pochwały są: rezygnacja z dóbr doczesnych, poświęcanie się służbie Bożej, obronie wiary, kraju.
Renesans to epoka, w której docenia się inne wartości. Człowiek nie patrzy już tylko w niebo, zaczyna interesować się sobą, otoczeniem, życiem na ziemi. Wzorce osobowe tego okresu to: poczciwy ziemianin, humanista, wzorowy obywatel, dworzanin, książę. Eksponowane przez nich wartości to: umiarkowane korzystanie z życia, praca, troska o dobro ogółu, dbanie o interes państwa, doskonalenie wewnętrzne.
Barok to świat pełen dramatyzmu, niepokoju, rozterek, zagrożeń, choć jednocześnie pociągający, piękny. Człowiek staje wciąż wobec trudnych wyborów, chciałby korzystać z uroków życia, ale ma też świadomość ich znikomości i nietrwałości. Jest rozdarty, rozdwojony na duszę i ciało, chciałby żyć i używać oraz duchowo dążyć do nieba i Boga.
Przykładem okresu średniowiecza jest „Bogurodzica”, utwór którego czas powstania przyjmuje się na XII-XIII w, najpierw pieśń religijna, później hymn narodowy śpiewany podczas bitwy pod Grunwaldem. Utwór ten stanowi najstarszy ze znanych nam całkowicie polskich tekstów i dostarcza cennych informacji o dawnym języku polskim: słownictwie, odmianie i składni. Tytuł „Bogurodzica” jest słowem pochodzenia staro-cerkiewno-słowiańskiego i należy do najstarszych terminów kościelno-religijnych. Mimo swej dawności utwór wyróżnia się kunsztownością budowy stroficznej i rymów.

Inną wartość posiada utwór „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”, który uświadamia nam nieuchronność śmierci, budzi lęk, a zarazem równość, której wszyscy wobec śmierci podlegają niezależnie od pochodzenia i stanu. Widzimy tutaj pogardę dla życia doczesnego, traktowanego tylko jako etap do zbawienia. Szczęśliwość niebieska ukazana jest raczej blado i mgliście, natomiast wyraźnie i szczegółowo pokazany jest obraz śmierci i mąk zadawanych przez szatana. Lęk ten ma za zadanie skłaniać ludzi do życia cnotliwego i przygotowania się do zbawienia.
Dydaktyczny charakter ma natomiast wiersz Słoty „O zachowaniu się przy stole”. Utwór zawiera pochwałę biesiady, przy której zapomina się o troskach, oraz podaje zbiór przepisów jak należy zachowywać się przy stole, aby nie okazać się prostakiem i żarłokiem. Autor wspomina też o potrzebie służenia paniom i dawania im pierszeństwa przy stole. Są to pierwsze w literaturze polskiej wskazówki savoir-vivre’u.
Utworem, który ma ogromną wartość polityczną jest traktat „ O poprawie Rzeczypospolitej”Andrzeja Frycza-Modrzewskiego. W utworze tym autor wykazuje konieczność reform oraz sposób ich przeprowadzania. Wielokrotnie występuje on przeciw przywilejom rodowym wynikającym z pochodzenia szlacheckiego, szczególnie przy obsadzaniu stanowisk państwowych. Decydującym argumentem powinna tu być przydatność samej osoby do zajmowania danego stanowiska, jej mądrość, wiedza i uczciwość. Modrzewski potępia nierówność prawa karnego i żąda zrównania praw wszystkich obywateli, troszczy się o chłopa, domaga się zmian wewnątrz kościoła i uregulowania wzajemnego stosunku kościoła i państwa w celu całkowitego uniezależnienia od papieża, który reprezentuje często sprzeczne interesy z interesami Polski.
Natomiast Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego” przekazuje nam całą mądrość człowieka, który wiele w swoim życiu widział i wiele doświadczył. Głosi on ideał prawdziwego szlachectwa, opartego nie na herbach, nie na zasługach przodków, lecz na cnocie i na stosunku człowieka do dobra ogółu. Bardzo stanowczo wysuwa obowiązek służby publicznej, która powinna być areną ludzi rzeczywiście najlepszych. Nie należy się od niej uchylać, ale trzeba być jej naprawdę godnym. Dla ludzi przeciętnych ideałem „ żywota poczciwego” staje się wypełnianie codziennych obowiązków zgodnie ze swym stanem, rozsądkiem i cnotą. Widać tu troskę obywatelską o dążenie do wyjaśnienia celu życia na ziemi, gotowość uczestniczenia trudach i radościach.

Troska o losy społeczeństwa ukazana jest też w utworze Jana Kochanowskiego „Odprawa posłów greckich”, a społeczeństwo w nim pokazane przypomina w wielu szczegółach społeczeństwo polskie z doby współczesnej Kochanowskiemu. Światem przedstawionym w dramacie kierują nie bogowie czy los, lecz pobudki czysto ludzkie, ujawniające się w postępowaniu bohaterów. Troja musi zginąć nie dlatego, że takie jest zrządzenie bogów, ale dlatego że zgubę jej gotuje własne społeczeństwo swymi występkami. Kochanowski krytykuje chciwość i brak decyzji, piętnuje polską młodzież za brak troski o losy ojczyzny. W kraju do głosu dochodzi egoizm i prywata, które doprowadzają do wojny, będącej przyczyną zagłady państwa. Zagładę tę sprowadza samo społeczeństwo i ludzie sprawujący władzę. Władcy powinni zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności jaką ponoszą władając krajem. Powinni również pamiętać, że mają nad sobą Boga i będą odpowiadać przed nim.
W dziele „Transakcja wojny chocimskiej” Wacław Potocki przedstawił portret polskiego Sarmaty. Autor sławił odwagę Polaków, ale nie bezkrytycznie. Odtwarzał historię, po to by poruszyć sumienie współczesnych. Cały utwór, choć autor miał opisywać przygotowania do bitwy pod Chocimiem i samą bitwę, przerywany jest dygresjami na temat: oni – my. Poeta przeprowadził analizę porównawczą szlachty dawnej i współczesnej. Jego niepokój budziły wewnętrzne przemiany szlachty, zwraca uwagę na zanik tradycji rycerskiej.
Zupełnie inne wartości zawarte są w „Trenach” Kochanowskiego. W utworze tym znalazły ujście ból i ojcowska rozpacz po stracie ukochanego dziecka. Pozostałe po córce ubiory oraz niespełnione nadzieje co do jej przyszłości potęgują uczucie żalu. Śmierć Urszulki porównywana jest do uschnięcia młodziutkiego drzewka oliwkowego, przypadkiem podciętego przez ogrodnika. W utworze widać rozterkę duchową poety, załamanie jego dotychczasowych przekonań i wierzeń. Rozpacz i niepewność prowadzi go wreszcie do zwątpienia, niewiary w nieśmiertelność duszy ludzkiej. Poeta wykazał niezwykłą subtelność odczuwania, dzieło przejmuje prawdą wewnętrzną.
Pisarze w literaturze staropolskiej, poruszając problemy społeczno-polityczne kraju, wykazali głęboki patriotyzm. Nieśmiertelność ich myśli gwarantuje istnienie społeczeństwa i państwa. Jak długo będzie istniało państwo i społeczeństwo, tak długo żywa będzie myśl stworzona przez nich, a człowiek kochający ojczyznę będzie godnym jej mieszkańcem i prawym obywatelem. Bo jak pisał Kochanowski:
„Jeśli komu droga otwarta do nieba,
Tym, co służą ojczyźnie.”