Barok w Polsce

Barok - jest to epoka kulturowa obejmująca okres między renesansem a oświeceniem. Jej nazwa pochodzi od portugalskiego wyrazu barocco, który oznacza perłę o dziwnym, nieregularnym kształcie. Jak sama nazwa wskazuje barok jest epoką dziwną i pełną przepychu

W Baroku wyróżniamy 3 fazy:
- Wczesny Barok (lata ok. 1580 - 1620)
- Barok dojrzały (lata ok. 1620 - 1680)
- Schyłek Baroku (lata ok. 1680 - 1720), tzw. cza

Dla Rzeczpospolitej (jak i dla reszty Europy) okres baroku obfituje w wyniszczające dla kraju wojny: ze Szwecją, z Tatarami, z Rosją, a także z Kozakami. Konflikty te zaowocowały w utratę przez Rzeczpospolitą świetności którą posiadała w XVIIw (był to drugi co do wielkości kraj w Europie)

Kontekstem spolecznym dla rozwoju baroku byla w krajach katolickich kontrreformacja, a w krajach protestanckich ustabilizowanie się i instytucjonalizacja Kosciolów reformowanych, co sprzyjalo ksztaltowaniu się nowego typu religijnosci. W Polsce do glosu dochodzil natomiast nurt sarmacki.

Rozwijająca się kontrreformacja i tworzący się nurt sarmatyzmu nie były jedynymi zjawiskami społecznym w XVII - wiecznej Rzeczpospolitej.
Konflikty społeczne pomiędzy coraz lepiej ustawioną w państwie szlachtą a coraz bardziej wykorzystywaną kastą chłopską, a także wynikające z wielonarodowości Polski (Polacy stanowili jedynie 40% ogółu ludności Rzeczposplitej) doprowadzały do zbrojnych sporów na terenie kraju. Uciskani Kozacy urządzili w 1648r. powstanie, doprowadzając do wojny domowej w Rzeczpospolitej. Powstanie kozackie było początkiem końca świetności Polski w tamtym okresie.

Sarmatyzm

Sarmatyzm to poglad o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. W oparciu o XVI - wiecznych historyków twierdzono, ze szlachta polska wywodzi się od Sarmatów, starozytnego plemienia, zamieszkujacego przed wiekami ziemie polskie (w rzeczywistosci Sarmaci zasiedlali w polowie pierwszego tysiaclecia p.n.e. ziemie nad dolna Wolga). Sarmatom przypisywano wiele wspanialych cech charakteru, jak np. wrodzona dume, walecznosc, odwage, mestwo, wiernosc, itp.. Szlachcie taka koncepcja wlasnego pochodzenia i wlasnych przodków bardzo przypadla do gustu - zaczeto wiec poszukiwac wlasnych korzeni, tworzyc rodowody oparte na sarmackim pochodzeniu, powstal wlasciwie jeden ogromny sarmacki mit szlachecki.

Dopiero w pózniejszym okresie czasu okreslenie to zaczelo wiazac się z negatywnymi cechami szlachty: megalomania, ksenofobia ( czyli lekiem przed wszystkim, co obce), nacjonalizmem, nietolerancja religijna, awanturnictwem, sobiepanstwem, sklonnosciami do pijatyk, umilowaniem zbytku, ciasnymi horyzontami myslowymi i dewocyjna poboznoscia. Sarmatyzm to równiez pewna niechec do nauki - za wystarczajace wiadomosci sarmaci uznawali te wyniesione z kolegiów jezuickich. Pod koniec baroku najbardziej uwidocznil się zanik patriotyzmu i brak troski o losy ojczyzny. Sarmatyzm stal się synonimem upartego konserwatyzmu, warcholstwa, rozpadu i zaniku kultury dawnego rycerstwa polskiego.

Mimo iż starano się o spójność i odrębność stanu szlacheckiego, nierzadko dochodziło do sporów (najczęściej na tle majątkowym ale także na politycznym).
Ponadto dostrzec można było przypadki nobilitacji(uszlachetniania) ludzi nie wywodzacych się z tego stanu. Wszystko to prowadziło do napięć społecznych, które umiejętnie wykorzystywała i podsycała magnateria, narzucając swoją politykę wewnętrzną Rzeczypospolitej

Literatura

Niezwyklosc literatury barokowej wynika przede wszystkim z ograniczenia tresci utworów i rozbudowania form jej wyrazu.
Barokowi pisarze postawili sobie za zadanie szokowanie i zaskakiwanie odbiorcy swoja oryginalnoscia i forma. Dlatego tez twórcy tego okresu, tacy jak Daniel Naborowski czy Jan Andrzej Morsztyn stworzyli nowy styl cechujący się wielkim bogactwem użytych środków stylistycznych (porównania, przenosnie, epitety, gry slów, mnozenie okreslen na ten sam temat, inwersje czyli zmienianie szyku wyrazów ,makaronizmy czyli "wplatania" wyrazów obcojęzycznych w zdania) mających na celu właśnie olśnienie i wprawienie odbiorcy w zachwyt.
Rozbudowane, kunsztowne srodki poetyckie czesto kolidowały z zawartoscia myslowa utworu. Morsztyn, jeden z głównych predstawicieli baroku w literaturze, uwazal, ze poezja powinna przede wszystkim zadziwiac, zachwycac niezwykloscia metafor, szokujacych paradoksów, zaskakujacych porównan. Podstawa poezji mial byc koncept poetycki, czyli oparcie utworu na zaskakujacym, niezwyklym i zadziwiajacym pomysle.

W literaturze Baroku obserwujemy "ścieranie się" wielu kierunków literackich z różnych krajów (szczególnie widoczny jes wpływ kultury orientalnej). Wiele utworów z okresu Baroku jest o tematyce religijnej gdyż miała to być jedna z form kontrreformacji.

Wśród głównych przedstawicieli polskiego baroku w literaturze możemy wyróżnić:
Jana Andrzeja Morsztyna (1621 - 1693) - czolowy reprezentant dworskiej poezji barokowej. Jego dorobek poetycki okresla się mianem "blahej tresci w wyszukanej formie". Zródlem takiego określenia jest fakt, iz Morsztyn jako marinista skupil swe dzialania literackie na poszukiwaniu nowych, kunsztownych i zaskakujacych form wyrazania tresci. Morsztyn pisał o dworskim życiu, flirtach, miłostkach ,stąd jego inne określenie - poeta miłości. Napisał m.i.: "Lutnię" i "Kanikułę albo psią gwiazdę"

Daniela Naborowskiego - W przeciwieństwie do J. Morsztyna, Naborowski w swej poezji zajmuje się poważną, istotną tematyką, zachowując jednocześnie barokową formę wiersza (konceptyzm, kunsztownosc, zaskakiwanie odbiorcy). Naborowski, tak jak inni twórcy tego okresu, rozwazał takie problemy, jak ulotnosc i kruchosc zycia, destrukcyjny i niszczacy wplyw czasu. Jego utwory Mówią także o koniecznosci pogodzenia się z wolą Boga, a nie o próznej rozpaczy i lamencie. Wprowadził w Polsce formę listu poetycznego.

Wacława Potockiego - Kolejny przedstawiciel poezji dworskiej. W swoich utworach poruszał tematy istotne dla ludzi, dla ówczesnej Rzeczpospolitej. Krytykowal spoleczenstwo za brak patriotyzmu, nietolerancje religijna i egoizm. Ostrzegal ludzi przed upadkiem panstwa. Duchowieństwo oskarżał o obłudę i zakłamanie. W swoich utworach używał języka barwnego ,plastycznego, o bardzo dużej sile wyrazu a jednocześnie prostego i zrozumiałego. Wśród najważniejszych utworów W. Potockiego wyróżniamy: "Wojnę Chocimską" i "Moralia"

Jana Chryzostoma Paska - pisarz ten zaistniał i stał się popularny wśród XVII - wiecznej szlachty dzięki pisanych barwnym językiem "Pamiętników". Dzieło to tętni życiem dzięki wspaniale opisanymi kłótniami, ucztami i wyprawami wojennymi, jest pisane potocznym językiem XVII - wiecznej szlachty. Wszystkie opisy zawierają sporą dawkę humoru, a zarazem są dokumentem dostarczającym informacji o codziennym życiu i obyczajach ówczesnej szlachty, z którego korzystali pisarze innych epok jak choćby A. Mickiewicz czy H. Sienkiewicz.

Nurty literackie

W literaturze baroku możemy wyróżnić dwa główne nurty:

Literaturę świecką do której należały następujące kierunki:
Konceptyzm - był to główny kierunek literatury barokowej ,miał wpływ na wszystkie pozostałe kierunki literatury barokowej, cechował się kunsztowną ornamentyką, dziwnymi metaforami, paradoksami, "puentami" - czyli "konceptami", językiem bogatym i niezwyklym,
skupiajacym na sobie uwage odbiorcy.

Marinizm - odmiana Konceptyzmu ,kierunek ukształtowany przez poetę włoskiego Giambattistę Marimo (Marini). Jego poezja stała się wzorem i normą estetyczną dla jego naśladowców - marinistów. Język tego kierunku cechuje ogrom użytych rzadkich slów, sprzecznych epitetów, a nade wszystko przebogatych metafor.
Opis ukazywanych zjawisk zazwyczaj bywa bardzo barwny, plastyczny tworzący niemal obraz wydarzeń zapisanych w utworze. Poeta zadziwia czytelnika fantastyczną "nadrealną" formą.

Manieryzm - nurt poetycki charakterystyczny dla uwczesnej poezji i sztuki włoskiej. Charakteryzuje się wielkim przepychem , wyniosłością i dekoracyjnością

Gongoryzm - kierunek w barokowej poezji hiszpanskiej. Charakteryzuje się bogactwem formalnym i stosowaniem wyszukanych metafor.

Literaturę kościelną do której zaliczamy następujące kierunki:
Mistycyzm - literatura, przedstawiająca wewnetrzne przezycia czlowieka wierzacego.
Poezja metafizyczna - Poezja ukazująca rozwazania natury filozoficzno - religijnej. najsilniej rozwinela się w Anglii w XVII w.

Sztuka

Rzeźba i architektura

Barok w sztuce został zapoczątkowany we Włoszech(Rzym) w II połowie XVIw. Jest to sztuka ruchu. Geometryczny spokój i matematycznre proporcje rzeźb renesansowych zostają zastąpione dynamicznie ujętymi formami z przewagą linii krzywych. Niosą one ze sobą wrażenie ruchu i pulsowania. O ile trudno wymienić sławnego polskiego reprezentanta sztuki baroku to bez wątpienia najwybitniejszym przedstawicielem baroku w dziedzinie rzeźby i architektury był włoch Giovanni Lorenzo Bernini (1598 - 1680). Jedną z jego najsłynniejszych a zarazem najlepszych rzeźb jest Ekstaza św. Teresy. Rzeźba ta jest doskonałym dowodem na to jak realistyczna i dynamiczna może być rzeźba.

W dziedzinie barokowej architektury do najświetniejszych dzieł należą: macierzysty kościół zakonu jezuitów, rzymska świątynia Il Gesu, zaprojektowana przez Vignolę [winiolę] (1507 - 1573) i sławna kolumnada wokół bazyliki św. Piotra w Watykanie, dzieło wspomnianego już wcześniej Giovanniego Lorenza Berniniego.W Polsce doskonałym naśladownictwem Vignoli jest kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Świetnym przykładem dekoracyjności epoki baroku jest kościół św. Pawła na Antokolu w Wilnie. Jego wnętrze pokrywa mnóstwo misternych płaskorzeźb

Malarstwo

Jak już wcześniej wspomniałem sztuka baroku jest sztuką ruchu. Uwidocznione jest to także na obrazach z tego okresu. Występuje tu bardzo dużo linii krzywych co, jak w przypadku rzeźby, sprawia wrażenie ruchu. O malarstwie baroku możemy powiedzieć, że nie jest jednolite, nie ma jakiejś ściśle określonej reguły, której trzymali się uwcześni artyści. Jedni, zafascynowani brzydotą świata, tacy jak Włoch Caravaggio (1573 - 1610) czy Holender Rembrandt (1606 - 1669)malowali swoje dzieła zachowując brutalny realizm. Nie brakowało w tym okresie wizjonerów i fanastów takich jak choćby Hiszpan El Greco (1541 - 1614). Artystą zaś, który najbardziej upodobał przedstawianie na obrazach ruchu, obfitości elementów otaczającego świata był Peter Paul Rubens (1577 - 1640)