Kultura starożytnych Greków w V w p.n.e.

Kultura starożytnych greków. Rozwój literatury, filozofii, teatru, architektury i rzeźby V wieku p.n.e.
1) POCZĄTKI KULTURY STAROŻYTNEJ GRECJI:
Podczas owego okresu Grecy wykształcili swą własną kulturę, po której zostały liczne ślady. Skutkiem tego było powstanie nowego rodzaju sztuki, który obecnie kojarzy się ze starożytną Grecji. powstało wiele dzieł literackich, prądów filozoficznych, styli architektonicznych, jak również rozwój i religii, teatru. Na V wiek p.n.e. przypada okres klasyczny.

2) ARCHITEKTURA:

A)W okresie wczesno klasycznym(480-445 p.n.e.)

Po bitwie pod Salaminą 480 p.n.e. duże znaczenie dla rozwoju sztuki miały greckie Ateny. Zwłaszcza w za czasów Peryklesa, który zapoczątkował rozbudowę Aten, a przede wszystkim Akropolu. Odbudową kierował Fidiasz, projektantami i wykonawcami budynków byli: Iktinos, Mnesikles i Kallikrates.
Podczas odbudowy zniszczonych miast stosowano prostokątną siatkę ulic. Trzymano się zasady rozdziału dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych. Domy mieszkalne budowano na planie prostokąta, wpisując je w wydzieloną działkę. Najważniejszym miejscem, wokół którego koncentrowała się zabudowa była agora. Oprócz agory w centrum miasta planowano agorę handlową.
W okresie wczesnego klasycyzmu (do 445 p.n.e.), w sztuce greckiej, udoskonalono dwa podstawowe porządki: dorycki i joński. Do najlepiej zachowanych zabytków z V wieku p.n.e. należy dorycka świątynia Ateny w Syrakuzach (zbudowana w 480 p.n.e.), świątynia Zeusa w Akragas (Agrygent) na Sycylii, zbudowana w latach 460 – 450 p.n.e., skarbiec Ateńczyków w Delfach zbudowany w formie templum in antis (ufundowany dla uczczenia zwycięstwa nad Persami).
Świątynia Zeusa w Olimpii. Została zbudowana w latach 468 – 456 p.n.e. Jest to najstarszy znany przykład przełamania dotychczasowej zasady symetrii i frontalizmu w dekoracji tympanonów. Na przyczółku wschodnim, w scenie przygotowania do wyścigów rydwanów, postać Zeusa ustawiona była frontalnie, w centrum kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczono symetrycznie. Dekoracja przyczółka zachodniego już nie przestrzegała tych zasad. W przedstawionej na tympanonie scenie walki Lapitów z centaurami, centralna postać Apolla została pokazana frontalnie, ale głowa postaci była obrócona. Bóg spoglądał i wskazywał ręką na prawą część kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczone były symetrycznie. Jednak ich pozy i gesty wynikały z ukazanej akcji. Indywidualizm w ukazaniu twarzy, gestów, mimiki, strojów, realizm w przedstawieniu muskulatury ciała, podkreślenie ruchu układem szat odbiegały od dekoracji okresu archaicznego. Nowością było także powiązanie tematyczne dekoracji z historią regionu. Zasada przeciwstawienia spokojnej akcji na przyczółku wschodnim do dynamicznej sceny rozgrywanej na przyczółku zachodnim została przyjęta przy budowie innych świątyń greckich.


B) W okresie klasycznym (445-404 p.n.e.)

Podczas odbudowy Akropolu, oprócz stosowanego wcześniej porządku doryckiego, zastosowano elementy porządku jońskiego. Po raz pierwszy na Akropolu, przy budowie Partenonu (447 – 432 p.n.e.) zastosowano cztery jońskie kolumny w pomieszczeniu zwanym opistodomos. Innym elementem jońskim był fryz ciągły, tzw. procesja panatejska, dekorująca ściany wewnątrz celli. Krzywizny pionowe i poziome korygowały zniekształcenia powstające przy oglądaniu budowli. Są to, stosowane już w okresie archaicznym, wybrzuszenie stylobatu i belkowania, nachylenie ku środkowi kolumn i zastosowanie entazis (lekkiego wybrzuszenia kolumn w dwóch piątych wysokości).
Podobne rozwiązania zastosowano w zbudowanej w latach (445 – 425 p.n.e.) świątyni poświęconej Atenie i Hefajstosowi, zwanej Tezejonem (od dekoracji metop ukazującej czyny Tezeusza). Przy budowie jońskiego Erechtejonu (421-406 p.n.e.) zastosowano w południowym portyku kariatydy zamiast kolumn. Rozwiązanie tej świątyni, złożonej z trzech połączonych ze sobą obiektów, rozplanowanych na terenie o zróżnicowanej wysokości, uważane jest za wzór doskonałości zastosowania porządku jońskiego. W doryckich Propylejach (437-432 p.n.e.) przy budowie wewnętrznej kolumnady zastosowano porządek joński.
Innym przykładem łączenia różnych porządków architektonicznych jest zbudowana przez Iktinosa, w 420 p.n.e. świątynia Apollina w Bassai. Architekt użył kolumn w porządku doryckim – do kolumnady zewnętrznej, wewnątrz celli zastosował półkolumny jońskie wydzielające wnęki (zamiast tradycyjnie stosowanych naw bocznych) i jednej kolumny korynckiej oddzielającej adyton od pomieszczenia celli. Jest to najstarszy znany przykład zastosowania porządku korynckiego w architekturze starożytnej Grecji. Całości dopełnia fryz ciągły z przedstawieniami walk centaurów i Amazonek.
W tym czasie powstał pierwszy kamienny teatr zwany teatrem Dionizosa

c) projektantami i wykonawcami budynków byli: Iktinos, Mnesikles i Kallikrates.


3) RZEŹBA:

A) W okresie wczesno klasycznym

W rzeźbie, w latach poprzedzających dobę Peryklesa utrwaliły się zapoczątkowane wcześniej kierunki rozwoju sztuki, dążące do przedstawień postaci w sposób dynamiczny, ekspresyjny, w chwili poprzedzającej zdarzenie lub bezpośrednio po nim – frontalne, statyczne wyobrażenia postaci wypierane były przez rzeźby zbudowane zgodnie z zasadą kontrapostu. Posągi wykonywano z dużą precyzją, miękką linią w opracowaniu detali, starannym oddaniem układu ciała, muskulatury, wyrazu twarzy czy układu szat. Pojawiło się też zapotrzebowanie na portret. Powstawały syntetyczne wizerunki myślicieli, filozofów, polityków. Były to idealizujące przedstawienia oddające mądrość przywódców, przenikliwość filozofów. Powszechnie stosowano marmur (wcześniej częściej używano miękkiego porosu), doskonalono techniki odlewnicze.
Różnorodność zapewniła także udoskonalona przez Fidiasza technika chryzelefantynowa, która polegała na okładaniu drewnianych posągów płytkami ze złota – ubiór i kości słoniowej – ciało ukazywanych postaci bogów. Do wybitnych przedstawicieli tego okresu należy Myron z Eleuterai (twórca Dyskobola oraz grupy Atena i Marsjasz).


B) W okresie klasycznym

W płaskorzeźbie osiągnięto pełnię greckiej doskonałości wyrażającą się w podporządkowaniu szczegółów całości kompozycji. Płaskorzeźby były wykonywane z dużą dbałością o każdy detal, nawet od strony niewidocznej dla patrzącego. Rzeźby w tympanonie były ponadnaturalnej wielkości. Umożliwiało to dokładne poznanie ukazywanej historii.
Tematyka dekoracji nawiązywała do mitologii i miejscowej tradycji. Nowością zastosowaną przy budowie Partenonu było odchylenie postaci od głównej osi i zerwanie z tradycją umieszczania głównego bohatera w centrum sceny. W kompozycji fryzu wewnątrz świątyni zachowany jest charakterystyczny dla sztuki greckiej rytm, harmonia, symetria. Została przełamana dotychczasowa zasada braku fizycznego kontaktu pomiędzy poszczególnymi postaciami. Wyraźniejsza jest ekspresja, ruch, ukazane są uczucia poszczególnych osób. W sposób realistyczny została ujęta budowa ciała. Dotyczy to także przedstawień kobiet.
Przy dekoracji Partenonu po raz pierwszy został zastosowany tzw. styl mokrych szat – mojry na przyczółku wschodnim, obecne przy narodzinach Ateny, pokazano w szatach przylegających do ciała. Dzięki temu artysta mógł ukazać jego piękno. Dekoracja przez pogłębienie fryzu stała się bardziej plastyczna.
Inna technika została zastosowana przy wykonaniu reliefu zdobiącego Erechtejon. Użyto dwa rodzaje marmuru w kolorach szarym – dla tła i białym – do wyrzeźbienia postaci. Dzięki temu uzyskano nowe efekty kolorystyczne. Przy budowie balustrady ogradzającej świątynię Nike Bezskrzydłej – Apteros zastosowano dekorację, w której ukazano bogów w niespotykanych wcześniej pozach, uchwyconych podczas wykonywania codziennych czynności, w nastrojach nieobcych zwykłym śmiertelnikom. Np. Nike zawiązująca sandał z balustrady świątyni Apteros czy też relief z ok. 460 p.n.e. zwany Atena melancholijna, ukazujący zamyśloną boginię z głową wspartą na włóczni.
W dekoracji zdobiącej najprawdopodobniej tron posągu nieznany z imienia artysta ukazał narodziny Afrodyty. Relief przedstawia najstarszy znany akt kobiety w sztuce greckiej – postać flecistki z płyty bocznej tronu. Innym, niespotykanym wcześniej elementem, jest pierwsza próba ukazania pejzażu. Artysta pod stopami niewiast towarzyszących Afrodycie wyrzeźbił kamyki. Płaskorzeźba datowana na ok. 460 p.n.e. znana jest też jako Tron Ludovisi (od miejsca znalezienia – w Villa Ludovisi w Rzymie).
Tematem dekoracji świątyni Nike Bezskrzydłej była wojna stoczona z Persami, zatem był to temat nawiązujący do ówczesnej historii. Relief pokazuje przygotowania do ofiary z okazji zwycięstwa i jej składanie. Rozwiązania zastosowane przy budowie Akropolu, zwłaszcza w rozwiązaniu fryzów w Partenonie, Erechtejonie i świątyni Nike Apteros były naśladowane przez innych twórców.

c)najwybitniejsi rzeźbiarze obu okresów:

Fidiasz (ok.490 p.n.e.-po 432 p.n.e.) był największym greckim rzeźbiarzem okresu klasycznego. Doniosłość jego twórczości polegała nie na oryginalności dzieł, lecz na doskonałej kompozycji monumentalnej rzeźby, oddającej majestat olimpijskich bóstw. Fidiasz łączył różne dyscypliny rzeźbiarskie: snycerstwo, złotnictwo, obróbka kości słoniowej i umiejętnie kierował zespołem artystów (fryz z procesją panatenajską). Zaprojektował i częściowo wykonał dekoracje rzeźbiarskie Partenonu w Atenach, brązowe posągi Ateny Promachos i Ateny Lemnia na Akropolu, chryzelefantynowe (złoto i kość słoniowa na drewnianym szkielecie posągi Ateny Partenos (dla Partenonu) i Zeusa Olimpijskiego.

Myron- tworzył w latach 480-445 p.n.e. Był mistrzem odlewu w brązie. Stworzył słynny posąg Dyskobola i grupę Atena z Marsjaszem. Był twórcą rzeźb zwycięzców olimpijskich. W starożytności największą sławą cieszyła się jego brązowa rzeźba Jałówka stojąca na ateńskim Akropolu.

Poliklet z Argos- znany także z opracowania matematycznego kanonu ciała ludzkiego, przeszedł do historii jako twórca posągów atletów z brązu. Stworzył nowy schemat kompozycji ciała ludzkiego. Jego rzeźby ukazują postacie w pozycji tzw. kontrapostu. Jego sposób ukazywania postaci wraz z matematycznym określeniem proporcji ciała stał się wzorem do naśladowania dla późniejszych twórców. Był założycielem szkoły rzeźbiarskiej w Argos działającej jeszcze długo po jego śmierci.

Pajonios z Mende (II poł. V w. p.n.e.) - rzeźbiarz grecki, pochodzący z Mende, przedstawiciel "stylu mokrych szat", uznawany za mistrza stylu. Tworzył w Olimpii, w okresie klasycznym. Jedynym zachowanym jego dziełem jest marmurowy posąg Nike. Niegdyś przypisywano Pajoniosowi autorstwo tympanonu w świątyni Zeusa w Olimpii.


4) LITERATURA:

a) W V wieku rozwinęła się bujnie artystyczna proza grecka, w której kształtowaniu wielkie zasługi mieli sofiści. Wydawane przez nich podręczniki retoryki przyczyniły się do wysokiego poziomu tekstów zarówno pod względem stylu, jak i kompozycji (Antyfont z Ramnus, V w. p.n.e.).Literatura powstała na terenie starożytnej Grecji i basenu Morza Śródziemnego. Tworzona była przez bezimiennych , wędrownych poetów, recytujących swoje utwory także na dworach władców. Literatura starożytna stała się wzorem wszystkich późniejszych prądów artystycznych i na długie wieki określiła europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny. Klasycyzm narodził się w Grecji . Wykształcił się również dramat.

b) Najwybitniejsi greccy pisarze:

A j s c h y l o s (525-456 p.n.e.)najstarszy pisarz. Pierwsze sztuki wystawił w 25 roku życia, a pierwsze zwycięstwo, jako autor, odniósł w 484 roku p.n.e. Był wielokrotnym zwycięzcą zawodów dramatycznych, stworzył 70 tragedii i 20 dramatów m.in. ,,Siedmiu przeciw Tebom”, ,,Trylogia Oresteja” (Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy). Utwory jego były przesycone problematyką moralno-religijną. Starał się pogodzić nowoczesną moralność epoki demokratycznej z etyką zawartą w tradycji mitologicznej.

S o f o k l e s (496-406 p.n.e.)tragediopisarz, który stworzył 120 sztuk ( 90 tragedii, 30 dramatów satyrowych). Zachowało się tylko 7 tragedii: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie. Sofokles wprowadził innowacje w zakresie sposobu wystawiania dramatu: dodał trzeciego aktora, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15 i rolę przodownika chóru. Tematykę czerpał z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich
Eurypides (około 480 p.n.e., zm. 406 p.n.e.) – jeden z najwybitniejszych dramaturgów starożytnej Grecji. Napisał przeszło 90 sztuk, z czego zachowało się 17 tragedii i jeden dramat satyrowy. dzieje Grecji z okresu wojny peloponeskiej, toczonej między Spartą i Atenami w V w. p.n.e. Doceniony po śmierci bardziej niż za życia, wywiera wpływ na teatr europejski oraz na twórczość wybitnych pisarzy i humanistów po dziś dzień.

5) TEATR:

a) Grecja jest ojczyzną teatru. Teatr grecki narodził się z przedstawień religijnych na cześć boga Dionizosa, organizowanych w czasie świąt zwanych, Dionizjami. W V wieku p.n.e. Wielkie Dionizje przekształciły się w turnieje tragików Śpiewane wówczas pieśni zapoczątkowały rozwój dramatu (tragedii i komedii). Polegały one na tym, że każdy twórca miał przygotować tetralogię (cykl złożony z czterech utworów) złożoną z trzech tragedii i jednego dramatu satyrowego. Tragedie przestały zatem opowiadać o Dionizosie i ten temat pozostawiano dla ostatniej części cyklu. Wymieniona wyżej trylogia tragiczna miała zawierać trzy tematycznie różne utwory. Jednakże podstawą wszystkich tragedii pozostał mit, który dawał autorom możliwość przedstawienia tego, co ponadczasowe, uniwersalne. Sztuki greckie wystawiano zwykle pod gołym niebem. Na twarze zakładali maski (komiczne lub tragiczne), które informowały widza o charakterze i wieku postaci. Widowiska teatru klasycznego odbywały się dwa razy do roku w okresie świąt i były połączone z konkursem dramatycznym

b) Teatry budowano najczęściej na zboczach górskich (np. teatr na zboczu Akropolu .Teatr składał się z kilku części. Theatron był półkolistym miejscem, gdzie zasiadali widzowie. Kolejne rzędy widowni znajdowały się coraz wyżej. Na środku teatru znajdował się okrągły plac nazywany orchestra, na którym występował chór. Po jego bokach umieszczone były wejścia dla chóru - parodos. Przed orchestrą znajdował się proskenion, czyli podłużne podwyższenie, na którym występowali aktorzy. Za proskenion umieszczone było skene - budynek, który zasłaniał kulisy i pełnił rolę scenografii. . W ówczesnym teatrze używano maszynerii, umożliwiającej m.in. podnoszenie i opuszczanie bóstw oraz malowanych dekoracji. Teatr w Atenach mógł pomieścić aż 10 000 widzów.

c)Najwięksi tragicy:
Ajschylos , Sofokles i Eurypides

6) FILOZOFIA:

FILOZOFIA – nauka zajmująca się ogólnymi rozważaniami na temat człowieka i jego miejsca w świecie. Użycie tego słowa po raz pierwszy przypisuje się Pitagorasowi, Herodotowi lub Heraklitowi. Za pierwszego filozofa uważa się Talesa z Miletu.
Termin „filozofia” wywodzi się z dwóch słów filia (miłość) oraz sofia (mądrość), a oznacza umiłowanie mądrości.
Filozofia zaczęła się rozwijać począwszy od VI wieku p. n. e., powstawała w różnych miastach na terenie Jonii, dopiero w V wieku p.n.e. głównym ośrodkiem filozoficznym stały się Ateny. Starożytni greccy myśliciele dążyli do poznania istoty i sensu bytu. Najczęstszym obszarem dociekań inspirującym Greków był wszechświat, bogowie, ludzie, sens życie i działań publicznych oraz funkcjonowanie polis. Jedną z cech filozofii greckiej było zaufanie do rozumu ludzkiego, który wyjaśniał wszelkie zawiłości świata.

Grecy dzielili filozofię na:
• Fizykę, - nauka o bycie
• Logikę - nauka o poznaniu
• Etykę- nauka o wartościach
Zeszyt…. !!!

T a l e s z Miletu (ok. 620-ok.540 p.n.e.) filozof, matematyk i astronom grecki jeden z twórców tzw. szkoły jońskiej rozpoczął systematyzowanie wiedzy geometrycznej. Uważa się go za ojca matematyki i pierwszego greckiego filozofa. Dzięki własnemu twierdzeniu potrafił wyznaczyć wysokość piramidy, znał zjawiska oddziaływania magnesu na żelazo i elektryzowania się bursztynu, potrafił przewidzieć zaćmienie Słońca.

P i t a g o r a s (ok.572-497 p.n.e.) stworzył system poglądów naukowych, nazwanych jego imieniem. Jako pierwszy użył określenia f i l o z f i a w rozumieniu ,,miłość mądrości”, dla zaznaczenia, że mądrość jest rzeczą boską, a jedynie umiłowanie jej dostępne jest dla ludzi. Wprowadził pojęcie podobieństwa figur oraz ideę przeprowadzania systematycznych dowodów w geometrii. Przeprowadził dowód twierdzenia nazwanego twierdzeniem Pitagorasa znanego wcześniej jako reguła bez dowodu. Odkrył niewspółmierność boku i przekątnej kwadratu, przypisywał magiczne własności liczbom, wierzył w harmonię w Kosmosie.
S o k r a t e s (469-399 p.n.e.) w etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań, stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Sokrates uważał, iż „wie, że nic nie wie”. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć poprzez wypicie cykuty’
Platon(427-347p.n.e) największy uczeń Sokratesa. był on twórca pierwszego systemu filozoficznego idealizmu obiektywnego. Założył szkole filozoficzna w Atenach w Gaju Akademosa (Akademia Platońska)
Arystoteles(384-322p.n.e) dokonał podziału nauk na trzy grupy: nauki teoretyczne (metafizyka, fizyka i matematyka), nauki praktyczne (etyka i polityka) oraz nauki wytwórcze (sztuka i retoryka). Zajmując się teorią polityki, wyodrębnił trzy ustroje prawidłowe (monarchię, arystokrację i politeję) i trzy nieprawidłowe (tyranię, oligarchię i demokrację).
Od położenia szkół Arystotelesa i Platona wiążą się nazwy dzisiejszych szkół: Liceum od ogrodów Lykejon i Akademia od gaju poświeconego greckiemu herosowi – Akademosowi. Zaczęła rozwijać się literatura, filozofia i sztuka grecka.