Socjometria nie jest nową techniką, gdyż powstała w latach dwudziestych XX wieku i stosowana była już przez Janusza Korczaka, zaś swoją nazwę zawdzięcza J.L.Moreno. Obecnie funkcjonuje w wielu postaciach i jest chętnie stosowana przez psychologów, pedagogów i socjologów ze względu na łatwość przeprowadzania i ekonomiczność, pozwalającą w krótkim czasie i przy niewielkim nakładzie pracy uzyskać istotne informacje o grupie badanej.
Badanie socjometryczne polega na zadaniu wszystkim członkom danej grupy specjalnie skonstruowanych pytań ujawniających, z jakimi członkami grupy osoba badana najbardziej chciałaby przebywać (lub nie) w określonych sytuacjach społecznych sprecyzowanych w pytaniach. W odpowiedzi osoba badana ma podać osoby, z którymi najbardziej chciałaby wejść w kontakt w sytuacji określonej w pytaniu. Badanie socjometryczne przeprowadza się za pomocą ankiety imiennej. Podpisanie ankiety przez respondenta jest jednym z podstawowych warunków opracowania wyników ankiet. Przy interpretacji wyników należy pamiętać, że informują one jedynie o tendencji do nawiązywania określonych kontaktów, a nie o prawdziwym obrazie struktury społecznej tej grupy; sensowne jest, więc, uzupełnianie rezultatów tych badań innymi technikami badawczymi (np. obserwacja, wywiad).
Badanie socjometryczne nie dotyczy bezpośrednio ankietowanych osób. Inaczej niż w testach psychologicznych, wyniki jednej ankiety nie mają żadnego znaczenia poznawczego. Dopiero dane zebrane z całej badanej grupy stanowią podstawę do wyciągania wniosków.
Technika socjometryczna szczególnie przydatna jest w zakresie wychowania i nauczania. Stawiane pytania osobom badanym podczas badań socjometrycznych wersji klasycznej nazywane są testem socjometrycznym.
W pytaniu socjometrycznym wskazuje się badanym, jakiego wyboru mają dokonać. W przypadku wymagania zarówno wyborów pozytywnych jak i negatywnych uzyskujemy informacje o rozkładzie sympatii i antypatii w badanej grupie.
Test socjometryczny ujawnia tzw. strukturę socjometryczną i pozwala poznać nam:
- gwiazdy socjometryczne – czyli osoby o największej liczbie wskazań pozytywnych, najbardziej popularne, lubiane etc.
- osoby odrzucone – czyli osoby nie lubiane, darzone niechęcią
- osoby izolowane – czyli osoby przez nikogo nie wybrane, jakby obojętne
- pary – czyli osoby wzajemnie wybierające się
- paczki – czyli grupa osób wzajemnie wybierających się tworzących zamknięty krąg
- kliki – czyli hermetyczne grupy, które nie dopuszczają do swego kręgu innych osób
- łańcuchy – czyli układ wyborów wzajemnych nie zamykających się w kręgu.
Technika MORENO
Przykładowy kwestionariusz badania socjometrycznego struktury klasy
1. Z kim najchętniej z klasy przygotowałbyś gazetkę klasową i dlaczego?
2. Z kim najmniej chętnie z klasy przygotowałbyś gazetkę klasową i dlaczego?
3. Komu najchętniej powierzyłbyś swoją największą tajemnicę i dlaczego?
4. Komu z klasy nie powierzyłbyś swojej tajemnicy i dlaczego?
5. Kogo najchętniej zaprosiłbyś na swoje urodziny i dlaczego?
6. Kogo nie zaprosiłbyś na swoje urodziny i dlaczego?
Zebrany materiał badawczy możemy przedstawić w tabeli socjometrycznej oraz w formie graficznej w postaci socjogramu, co pozwala badaczowi na przeprowadzenie rozległych i różnokierunkowych analiz zjawisk społecznych występujących w klasie. Otrzymane wyniki możemy interpretować charakteryzując cały zespół lub pozycję jednostki w tym zespole. Zaletą socjogramu jest możliwość szybkiej orientacji w rozkładzie stosunków w badanej grupie. W praktyce badawczej
Stosuje się trzy typy socjogramów:
a) socjogramy nieuporządkowane
b) socjogramy kołowe (tarczowe)
c) socjogramy hierarchiczne.
Socjogram nieuporządkowany sporządza się tylko dla małych grup, gdyż w przypadku grup bardziej licznych może zatrzeć się układ pozycji członków grupy badanej, ze względu na dużą liczbę krzyżujących się ze sobą linii.
Socjogram kołowy buduje się na zasadzie koncentrycznej: punkty oznaczające osoby otrzymujące największą liczbę wyborów znajdują się bliżej środka koła, a oznaczenia osób najrzadziej wybieranych – daleko na zewnątrz. Przez zastosowanie kresek o różnej grubości lub o podwójnych strzałkach można wyodrębnić jakość wyboru np. wybór wzajemny, odrzucanie itp. Socjogram kołowy informuje od razu o wartości pozycji, jaką zajmuje dana osoba w stosunku do pozostałych.
Socjogram hierarchiczny jest najbardziej czytelnym sposobem przedstawienia graficznego uzyskanych w badaniu socjometrycznym wyników. Stosujemy go jednak, gdy badamy duże liczebnie grupy w oparciu tylko o jedno kryterium.
Zalety socjogramu to:
- czytelność kierunku i wagi wyboru
- uwidocznienie rodzaju kontaktów
- łatwość analizy powiązań i pozycji badanych osób
- możliwość wykrycia osób popularnych,izolowanych, paczek i innych układów grupowych
Opracowując wyniki zwracamy uwagę na trzy sprawy:
1. kto ma najwięcej wskazań?(w poszczególnych kategoriach i ogółem)
2. jakie związki występują?(świadczą o tym wybory wzajemne)
3. kto ma najmniej(wcale)wskazań?
1. Osoby o największej liczbie wskazań są najpopularniejsze w zespole. Dzięki zwykłemu policzeniu głosów możemy wyłowić osoby najbardziej widoczne w klasie. W zależności od zastosowanej kategorii można też określić przyczyny tej popularności (czasem jest to faktyczny lider, czasem postrach klasy etc.)
2. Ogólna liczba związków wskazuje poziom integracji zespołu. Liczba związków w danej kategorii pomaga określić płaszczyzny, na jakich najczęściej zbliżają się do siebie członkowie grupy. Wreszcie wychwycenie relacji wzajemnych pozwala na ujawnienie kilkuosobowych grup funkcjonujących w dużym zespole i określenie charakteru związku tych grup.
3. Osoby o najmniejszej liczbie wskazań to ludzie, którzy nie są przyjęci do grupy. Są to- osoby nieśmiałe, aż niedostosowane do funkcjonowania w społeczności
- osoby nieatrakcyjne w:
- kryteriów obowiązujących w danej grupie
- osoby odrzucone z powodu cech lub zachowań negatywnych
- osoby tak konsekwentnie odrzucające innych, aż same zostały odrzucone.
Badanie socjometryczne powinno być zastosowane w odniesieniu do grupy zamkniętej (klasa), w stosunku do jej stałych członków, którzy dobrze się znają i są w bliskich kontaktach interpersonalnych. Badanie zaleca się przeprowadzić w obecności wszystkich członków grupy.
Spośród istniejących odmian technik socjometrycznych na uwagę zasługuje metoda
"Plebiscytu życzliwości i niechęci" stosowana przez Korczaka. "Plebiscyt życzliwości i niechęci" polega na określeniu swego stosunku do wszystkich kolegów w klasie. U Korczka głosowano za pomocą wrzucania kartek z odpowiednimi znakami do specjalnej urny. Głosy były trojakiego rodzaju: oznaczały stosunek pozytywny, neutralny, można by to wyrazić słowami: "lubię", "jest mi obojętny", "nie lubię". M. Łobocki proponuje użycie 5 ocen:
1. bardzo lubię = + +
2. lubię, ale nie bardzo = +
3. nie mam zdania = 0
4. raczej nie lubię =
5. bardzo nie lubię = - -
Na arkuszu papieru wypisuje się nazwiska całej grupy. Starsi czynią to sami. Każdy otrzymuje arkusz, podkreśla swoje nazwisko, a następnie przy nazwiskach kolegów i koleżanek stawia odpowiednie znaki. Znaki i ich znaczenie powinny być wcześniej wypisane na tablicy i wyjaśnione. Po zakończeniu badania zbiera się arkusze, po to by później dokonać zestawienia. Badający postępuje tak samo jak przy zestawianiu wyników techniką Moreno. Różnica polega na tym, że przy metodzie Moreno rubryki były puste u tych, których nikt nie wybrał, a tu rubryk pustych być nie powinno, ponieważ ocenia się wszystkich.
Innym rodzajem technik socjometrycznych jest technika "Zgadnij kto" oraz technika
"Szeregowania rangowego".
"Zgadnij kto" polega na wypisywaniu przez poszczególnych uczniów danej klasy nazwisk tych kolegów, których zachowanie odpowiada przedstawionej charakterystyce zachowań. Odpowiedzi ucznia w przypadku zastosowania owej techniki jest wyrazem istniejącej w klasie opinii społecznej. Technika "Zgadnij kto" dostarcza informacji jak członkowie grupy spostrzegają wzajemne powiązania pomiędzy członkami zespołu. Przez niektórych badaczy technika "Zgadnij kto" zaliczana jest do technik pseudo- socjometrycznych lub socjometryczno- podobnych. Przykładem zastosowania techniki "Zgadnij kto" może być zestaw 10 pytań, które charakteryzują pozytywne zachowania dzieci:
1. To jest ktoś, kogo wszyscy bardzo lubią
2. To jest ktoś, kto żyje w zgodzie ze wszystkimi
3. To jest ktoś, kto zawsze jest uśmiechnięty
4. To jest ktoś, kto uprzyjemnia życie w grupie
5. To jest ktoś, kto wszystkich rozwesela w grupie
6. To jest ktoś, kto pomaga kolegom
7. To jest ktoś, kto zawsze jest zdyscyplinowany
8. To jest ktoś, na kim zawsze można polegać
9. To jest ktoś, kto staje w obronie słabszych
10. To jest ktoś, kto wzbudza zaufanie
Rejestr takich charakterystyk może również obejmować negatywne zachowania uczniów dotyczących np. nieposzanowania cudzych rzeczy, brak kulturalnego zachowania, agresji, złośliwości itp. Należy unikać takich charakterystyk, które mogą wprowadzać uczniów w zakłopotanie.
Technika "Zgadnij kto" nie ogranicza liczby wymienionych przez uczniów nazwisk. Stosując owa technikę należy dokładnie poinstruować uczniów o celu i warunkach badania oraz wytworzyć odpowiednia atmosferę w klasie.
Technika „ZGADNIJ KTO"
Przykładowy kwestionariusz badania socjometrycznego struktury klasy
Mój numerek z dziennika:
1. Ma najwięcej energii do działania
2. Jest najbardziej koleżeński
3. Najbardziej lubi wykorzystywać innych
4. Jest najbardziej niezależny
5. Jest najbardziej uprzejmy
6. Dotrzymuje zobowiązań
7. Jest najbardziej zgryźliwy
8. Jest największym egoistą
9. Najlepiej umie współpracować
10. Jest najbardziej opryskliwy
11. Jest najbardziej arogancki
12. Jest najbardziej zdyscyplinowany
13. Ma „mocne nerwy"
14. Cieszy się największym autorytetem i uznaniem w grupie
15. Jest najbardziej lubiany
16. Stawia sobie wysokie wymagania
17. Ma najwięcej optymizmu
18. Jest najbardziej samodzielny
19. Jest najbardziej zarozumiały
20. Jest najmniej lubiany w klasie
Technika "Szeregowania rangowego" polega na wyliczeniu ocenianych kolejno osób, według ściśle określonego kryterium oceny. "Kryteria takie mogą dotyczyć pewnych cech charakterystycznych ocenianych osób, żywionej wobec nich sympatii lub antypatii, ich uzdolnień, motywów, upodobań, przejawianej przez nich aktywności społecznej. Zasady postępowania są niemal identyczne jak przy technice Moreno. Ma ona podobna zaletę jak "Plebiscyt życzliwości i niechęci".
Zastosowanie badań socjometrycznych może przynieść wiele informacji zarówno o zespole jak i o poszczególnych uczniach, niemniej jednak wprowadzają pewne ograniczenia poznawcze. I tak: techniki socjometryczne nie informują o tym, jakimi osobami są naprawdę uczniowie zakwalifikowani jako "gwiazdy" lub jako osoby "izolowane". Trudno ocenić czy osoby izolowane należą do tak zwanych uczniów "trudnych", a "gwiazdy" do osób o wyjątkowych zdolnościach czy wysokim uspołecznieniu. "Innym poważnym brakiem badań socjometrycznych poza "Plebiscytem życzliwości i niechęci" jest to, że nie dostarczają one informacji co do stopnia natężenia badanej zmiennej".
Poza tym badania socjometryczne nie obejmują całej badanej populacji. Jedynie około 10-40% populacji. Za ich pomocą dowiadujemy się, kto jest najbardziej lub mniej atrakcyjny dla danej osoby, nie znamy natomiast jej stosunku do pozostałych kolegów i koleżanek. Badania socjometryczne nie informują nas również, dlaczego osoba badana dokonała takiego, a nie innego wyboru.
PYTANIA:
Kogo z klasy poprosiłbyś o pomoc gdybyś miał trudności z odrabianiem lekcji ?
Z kim z klasy pojechałbyś najchętniej na trzydniową wycieczkę?
Z kim najchętniej siedziałbyś w ławce?
Kogo chciałbyś uważać za swojego największego przyjaciela?
Z kim chciałbyś porozmawiać o swoich kłopotach i zmartwieniach?
Albo:
Kto jest nieformalnym przywódcą zespołu klasowego?
Jakie możliwości wywierania wpływu ma przywódca?
W jakich dziedzinach szczególnie zaznacza się jego wpływ?
Jakie czynniki decydują o tym, że właśnie on jest traktowany jako przywódca?
Jakie właściwości charakteryzują osoby najbardziej skłonne do podporządkowania się?
