Rola ekspresji i twórczości w procesie resocjalizacji dzieci i młodzieży

Rola ekspresji i twórczości w procesie resocjalizacji dzieci i młodzieży

Osobowość każdego młodego człowieka kształtuje się w zetknięciu z otaczającym światem. W świecie tym nie zawsze panuje harmonia, miłość, szacunek oraz zrozumienie dla potrzeb własnych jak i innych ludzi. Człowiek, który wychowuje się w rodzinie, w której nie czuje się kochany, potrzebny, doceniany zatraca własne wartości i szuka poparcia poza domem. Często wybiera środowisko rówieśnicze, które w jego mniemaniu zaspokaja jego oczekiwania a co więcej ciągnie go na dno człowieczeństwa. Tu zaczynają się schody. Młody człowiek nie zdaje sobie sprawy pod jak wielkim wpływem kolegów może się znajdować i brnie w przestępczość, uzależnienia oraz inne przejawy niedostosowania społecznego. Ten czarny scenariusz czyha na każdego młodego człowieka, który na czas nie zostanie odciągnięty od środowiska degradującego jego osobowość. Dzieci i młodzież mają bardzo duże szanse na powrót do normalnego życia dalekiego od alkoholu, narkotyków czy przemocy. Kluczem do sukcesu jest pomoc rodziny, nauczycieli, wychowawców i terapeutów oraz dobór odpowiednich działań mających na celu niesienie pomocy zagubionej jednostce. Resocjalizacja dziecka czy osoby nastoletniej nie musi przebiegać w tradycyjny sposób. Psychika, osobowość młodego człowieka są bardzo elastyczne, więc można w procesie resocjalizacji użyć twórczych jej metod. Pozwala ona uwalniać złe emocje, co prowadzi do oczyszczenia duszy.

Oddziaływanie sztuki o uzdrawiającym znaczeniu, znane było od dawna, co potwierdzał Arystoteles- twórca koncepcji zwanej katharsis. Jednak dopiero w ostatnim stuleciu powstała inicjatywa wykorzystania procesu twórczego i sztuki do celów terapeutycznych, oparta na teorii, która określa psychologiczne mechanizmy twórczości. Postępowanie to nazwano „ arteterapią” i nazwa ta została wprowadzona do terminologii medyczno-psychologicznej w latach 40 dwudziestego wieku. Termin arteterapia pochodzi od wyrazów „ars”, czyli sztuka i „therapeuein”, czyli leczenie, terapia. Określenie to jest odnoszone najczęściej do działań i sztuk plastycznych.
Niezwykle dynamiczną metodą jest Crcativc Mind Ordcrin, która polega na malowaniu obrazu bez jakiegokolwiek wzoru, a jej głównym celem jest wspomaganie spontanicznego artykułowania "nieuświadomionych obszarów duchowo-umysłowych". Istota innej metody - Mcsspainting - sprowadza się do "określenia pewnego porządku pracy, która ma uwolnić kreatywność" uczestnika. Najbardziej znaną metodą plastyko terapii jest Metoda Malowania Dziesięcioma Palcami (Finger-Painting), stworzona przez R. F. Show' a. Podczas tej terapii mówimy osobie, która w niej uczestniczy, dokładnie co ma robić. Otrzymuje ona duży arkusz papieru oraz farby, a jej zadaniem jest namalowanie jakiegoś obrazu. Pozostawia się zupełną swobodę i inicjatywę malowania. Malowanie odbywa się dłońmi oraz palcami dziecka. Zajęcia trwają 20-40 minut, a kończą się przyczepieniem wykonanego obrazka do słomianej maty. Podkreśla się w ten sposób wartość pracy. Metoda ta uwalnia od zahamowań, pokonuje lęk, wzmacnia wiarę w możliwości, pobudza do ekspresji fantastycznej. Metoda ta spełnia również funkcje diagnostyczne. W metodzie tej maluje się bezpośrednio mocząc w farbie palce. Wykonuje się rysunek na bardzo dużych arkuszach papieru, co zapewnia swobodę ekspresji. Daje to duże możliwości wypowiedzi graficznych przy minimum zdolności plastycznych. Przy wykonywaniu pracy należy obserwować sposób nabierania farby, reakcje na zanurzanie ręki w masie, kolejność użycia kolorów, zapełnienie płaszczyzny, kierunek linii przy malowaniu, zakres linii, reakcje mimiczne i werbalne, tempo pracy, przerwy i czas pracy. Te wszystkie spostrzeżenia dają wiele informacji o osobie malującej i pozwalają na ukierunkowanie dalszej pracy terapeutycznej.
Walory tej metody to:
- pomoc w pokonywaniu lęków,
- uwalnianie się od zahamowań,
- wzmacnianie wiary we własne siły,
- pobudzanie ekspresji fantastycznej oraz wartości diagnostyczne.

Konopczyński wskazuje na możliwości resocjalizacji przez twórczość plastyczną następująco: „ celem resocjalizacji przez twórczość plastyczną jest ułatwienie wychowankowi wyrażenia własnych problemów, trudnych do werbalizacji (…) stworzenie możliwości odreagowania tłumionych, przykrych emocji” .

Arteterapia to również inne działania terapeutyczne. Niezwykle ciekawe i skuteczne to:
-biblioterapia - czyli terapia z wykorzystaniem literatury – książek publikacji literackich, albumowych. Lektura może spowodować poprawę nastroju, obniżyć niepokój i napięcie emocjonalne, poradzić sobie z lękiem. W przypadku dzieci stosuje się formy zabawowe, inscenizacyjne i pogadanki. Biblioterapia pobudza wyobraźnię, pozwala utożsamić się z bohaterami literackimi i na tej bazie przepracować własne problemy.

-choreoterapia - czyli terapia tańcem i ruchem. Pozwala ona wyrazić doświadczenia emocjonalne związane z kontaktem cielesnym i dotykowym. Jest techniką szczególnie pomocną przy rozwiązywaniu problemów pochodzących z okresów wczesnego dzieciństwa. Ta forma terapii może przynieść doskonałe rezultaty w przypadku dzieci nieśmiałych,lękliwych, czy nadpobudliwych psychoruchowo. Program ruchowy choreoterapii składa się z tańców, ćwiczeń muzyczno-ruchowych, improwizacji oraz zabaw ruchowych. Można wykorzystywać rekwizyty, pomoce z sali gimnastycznej.

-muzykoterapia – terapia, w której w procesie terapeutycznym wykorzystuje się własny głos, instrumenty muzyczne lub nagrania. W muzykoterapii materiał muzyczny stanowi pewną analogię do przeżyć dziecka. Programy opierają się na uspokajającym bądź pobudzającym charakterze muzyki. Muzyka jest bardzo dobrym medium w porozumiewaniu się, może służyć nawiązywaniu relacji międzyludzkich i rozwiązywaniu problemów emocjonalnych (szczególnie w wyrażaniu i nazywaniu emocji). Muzyka pozwala rozładować napięcia psychiczne, które dziecko żywi w sobie, lub które budzi w nim świat (lęk, agresja).

-dramoterapia - technika ta wykorzystuje różne formy dramatu. Poprzez odgrywanie ról dzieci uczestniczące w zajęciach zdobywają samowiedzę, rozwijają wyobraźnię i doskonalą zdolności kreatywne. Odgrywanie ról pomaga w uświadomieniu sobie własnych przekonań, uczuć, jak i pozwala wypróbować nowe sposoby zachowania. Szczególnie doniosłą rolę terapeutyczną odgrywa psychodrama, technika polegająca na improwizowanym odgrywaniu pewnych ról i zdarzeń. Metoda ta pozwala na wgląd w subiektywny świat przeżyć dziecka bez osądzania go. Dzięki odgrywaniu różnych scen dzieci nawiązują i pogłębiają relacje międzyludzkie, budują przyjaźń i poprawiają proces komunikacji.

-estetoterapia - terapia poprzez kontakt z otoczeniem, np. krajobrazem. Wygląd otoczenia, w którym przebywamy może w znacznym, stopniu wpływać na nasze funkcjonowanie. Odpowiedni krajobraz daje nam szansę na niezapomniane przeżycia natury estetycznej i duchowej. Pejzaż leśny może nas uspokoić, z kolei krajobraz nadmorskich plaż pozwala na wypoczynek i regenerację sił. Doskonały jest spacer połączony z obserwacją krajobrazu i głębokim oddychaniem.

-ludoterapia - metoda polegająca na leczeniu terapią. Zabawa jest doskonałym sposobem na dotarcie do najgłębszych pokładów psychiki dziecka. Zajęcia powinny się odbywać w pomieszczeniach wyposażonych w różne narzędzia terapeutyczne, tj. lalki, zabawki, gry, klocki, materiały plastyczne i inne. Dzieci mają całkowitą swobodę poruszania się po sali i wybierania przedmiotów. Zadanie nauczyciela-terapeuty polega na wnikliwej obserwacji dziecka, które samo decyduje w jakiej grze chce uczestniczyć. Czasami w leczeniu niepokojów i lęków pomaga pójście na plac zabaw i skorzystanie z huśtawek. Z kolei zabawa w zapasy, czy rzucanie w siebie poduszkami, daje wielkie odprężenie emocjonalne. Nauczyciel powinien starać się odczytywać metaforyczną treść dziecięcej zabawy, pomagać w ekspresji pragnień i wskazywać bezpieczne rozwiązania w trudnej sytuacji. Podczas zabaw dzieci tworzą świat, w którym mogą decydować, ćwiczyć umiejętność życia w grupie, przezwyciężać lęki.

Arteterapia może być podzielona na dwa odłamy takie jak:
• pielęgnowanie spontanicznej twórczości,
• arteterapia stymulująca.
Celem tych form jest poprawienie samopoczucia psychicznego, nawiązanie jakiegokolwiek kontaktu z otaczającym światem, poprawa jakości życia, a także pogłębienie znajomości samego siebie.

Arteterapia polecana jest przede wszystkim osobom z zaburzeniami emocjonalnymi oraz tym, którzy chcą poznać swoje uzdolnienia, a przede wszystkim samego siebie. Nawiązuje ona do tzw. teorii potrzeb, które kierują ludzkim działaniem, dążącym do ich zaspokojenia.
Arteterapię można sprowadzić do trzech podstawowych funkcji: rekreacyjnej, edukacyjnej i korekcyjnej. Funkcja rekreacyjna ma na celu tworzenie odpowiednich warunków wypoczynku, sprzyjających nabraniu nowych sił pomocnych w przezwyciężaniu problemów życiowych jednostki. Przesłaniem funkcji edukacyjnej jest dostarczanie uczestnikowi terapii dodatkowych wiadomości przydatnych do reinterpretacji sensu i celu życia, a korekcyjnej - przekształcanie szkodliwych zmów na bardziej wartościowe. Arteterapia pełni również funkcje diagnostyczną i rokowniczą, ponieważ wytwory uczestnika terapii opisują jego stan psychofizyczny. Terapia ma również wartość w procesie tworzącym osobowość człowieka, ponieważ wykorzystuje ona wachlarz aktywności życiowej, a także pomaga odnaleźć cel i sens życia.
Arteterapia pełni także funkcję ekspresyjną, gdyż pomaga ona w rozładowaniu nadmiaru tłumionych emocji, poznawczą uczącą nazewnictwa i rozpoznawania, a także wyrażania swoich uczuć, regulacyjną umożliwiającą zaspokojenie potrzeby wyższego rzędu, czyli potrzebę samorealizacji.
Arteterapia ma na celu zobligowanie jednostki do retrospekcji znaczenia zdarzeń w kontekście przeszłości i umożliwienie zmiany postaw przyszłego zachowania, z uwzględnieniem faktycznych warunków otaczających tę osobę. Powinna być skierowana na wykrywanie wewnętrznych zahamowań blokujących procesy poznawcze, rozwój zdolności oraz kształtowanie osobowości. Do celów terapii przez sztukę zaliczamy również takie cele jak:
• ujawnienie odczuć,
• oczyszczanie, czyli ujawnienie uczuć za pomocą malowania, rysowania, itp., co powoduje się ich pozbycie,
• uświadomienie, czyli wyrzucenie swoich uczuć poprzez ich namalowanie i następnie oglądanie swego rysunku,
• porównanie, polega ono na zbieraniu rysunków z każdych zajęć terapeutycznych i ich porównywanie, by uświadomić zmiany zachodzące w ich autorze, czyli osobie poddanej terapii.

Głównym celem arteterapii jest to, by po jej zakończeniu, osoba, która została jej poddana, patrzyła na świat optymistycznie, aby wyzbyła się lęków, nieśmiałości, aby potrafiła zmierzyć się z problemami, radziła sobie z własnymi emocjami, stała się odporna na niepowodzenia oraz nabrała wiary w siebie i we własne możliwości.
Arteterapia to terapia dla zranionej duszy, pozwala ona wyrażać oraz interpretować uczucia, jakie towarzyszą osobie w danej chwili. Wydobywa siłę i energię. Terapia poprzez sztukę motywuje do działania, do tworzenia czegoś dla siebie, dla własnej uciechy i satysfakcji, a to z kolei prowadzi do emocjonalnego oczyszczenia. Arteterapia daje możliwość wejścia wgłąb siebie, pozwala zmienić lub zaakceptować te elementy własnej osobowości, które do tej pory stanowiły przeszkodę w funkcjonowaniu w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej. Arteterapia to dobry sposób dla osób nieśmiałych na pokonanie lęku przed kontaktem z innymi oraz przed uzewnętrznianiem emocji. Istotny jest fakt, że w arteterapii nie są ważne uzdolnienia artystyczne, lecz chęć i zaangażowanie w proces tworzenia i jednocześnie oczyszczenia własnej duszy. Arteterapia pozwala na pozawerbalne komunikowanie się, daje możliwość zaspakajania potrzeb, bezpieczeństwa, bycia rozumianym i docenianym. Pomaga w akceptacji samego siebie, oraz innych ludzi, dzięki niej człowiek jest zrelaksowany i wypoczęty. Jednym słowem arteterapia to łączenie przyjemnego z pożytecznym!


1. M. Konopczyński, Twórcza resocjalizacja. Wybrane metody pomocy dzieciom i młodzieży. MEN, Warszawa 1996

2. Ewelina J. Konieczna, Arteterapia w teorii i praktyce, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004