Nacjonalizm polski na przełomie XIX i XXw.

W przeddniu rewolucji 1905 r. zamyka się pierwsza faza działalności ligi Narodowej, będąca też wstępną fazą rozwoju nacjonalizmu polskiego. Inicjatywa niepodległościowa emigracyjnycj epigonów 1863 r. została przechwycona w kraju przez organizację tajną, która zamierzała do podporządkowania sobie całego społeczeństwa. Ogólnikowe zrazu i szerokie cele Ligi precyzowały się i zawężały w miarę zdobywania przez nią rzeczywistych wpływów. Z największym powodzeniem penetrowała Liga wszystkie dziedziny objęte dotąd przez pracę organiczną. To co robili dotąd ogranicznicy w sposób jawny, lecz apolityczny, w zakresie gospodarki i kultury, zostało w znacznej części podporządkowane, na przełomie XIX i XX w., wpływom i celom nowego stronnictwa. Równocześnie oddziaływało ono na młodzież inteligencką, drobnomieszczaństwo i zamożnych chłopów. W tych środowiskach skutkowała rozmaicie dozowana mieszanka patriotycznych i radykalnych haseł. Jednakże rozrost Ligi Narodowej nie byłby do pomyślenia, gdyby nowa organizacja nie uzyskała poparcia klas posiadających, gdyby od samego początku nie stała się ich ekspozyturą. Liczne grupy ziemianstwa i burżuazji doszły do przekonania, że ogranizacja typu mafijnego może się przydać do kierowania społeczeństwem w warunkach niewoli, a zwłaszcza do przeciwdziałania radykałom i socjalistom. Akces burżuazyjnej inteligencji do stronnictwa mial też przesądzić o jego definitywnym obliczu. Klasom posiadającym w Polsce, tak jak w innym krajach, nacjonalizm dawał szansę utrzymania się u steru w nowym, z konieczności demokratycznym świecie.
Osobliwością nacjonalizmu polskiego - narodu w niewoli - okazała sie powściągliwość w stawaniu i realizowaniu hasła niepodległości. Ruch uzależniony od klas posiadających siła rzeczy odrzucał też rewolucję, w danej chwili jedynie możliwą formę walki wyzwoleńczej.
Maniefestami n owego kierunku stały się na progu stulecia publikacje Balickiego i Dmowskiego. Głosząc nadrzędność interesu narodowego nad wszelkim innym dobrem i prawem podsycały one w Polsce nienawiść - nie tyle do trezch rządów zaborczych, co do wszystkich otaczających narodów. I imię tegoz interesu narodowego nacjonaliści mieli sie przeciwstawiać rewolucyjnym dążeniom mas ludowych, rewolucyjnej drodze do niepodliegłości. Nacjonalizm poslki stanowił pochodną - w pewnym sensie także schorzenie - potężniejącej w całym społeczeńswtie świadomości narodowej. Był też naturalna reakcją na zagrażające mu, drapieżne nacjonalizmy kultywowane w Niemczech i w carskiej Rosji. Z kolei zaś przyczyniał się do zaognienia innych nacjonalizmów: ukraińskiego, litewskiego, żydowskiego. W mniejszym lub większym stopniu ulec miały tej ideologii wszystkie warstwy posiadające, od ziemiaństwa i burżuazji aż do bogatego chłopstwa. Oporna okazała sie klasa robotnicza.