Interpretacja wiersza „Koniec wieku XIX”, Kazimierz Przerw-Tetmajer

„Koniec wieku XIX” Kazimierza Przerwy-Tetmajera jest swoistym manifestem dekadentów. W tym celu w wierszu użyto liryki zwrotu do adresata, a odbiorcami tekstu mają być ludzie żyjący w okresie, kiedy powstał utwór („człowiecze z końca wieku?..”). Podmiot liryczny jest zbiorowy i wypowiada się w imieniu szerszej grupy ludności, jaką są dekadenci („Co zostało nam”).

Wiersz jest próbą przedstawienia programu moralnego i ideologii reprezentantów dekadentyzmu - podmiot liryczny zastanawia się w jaki sposób może obronić się przed złem otaczającego świata. W celu wyrażenia swoich myśli oraz uczuć autor używa wyliczeń, ciągów pytań retorycznych, po których nie ma udzielonych odpowiedzi:

„Przekleństwo?... (...)/ Ironia?...”

Dzięki licznym znakom zapytania i wielokropkom język utworu jest niezwykle nacechowany emocjonalnie i ekspresywny.

Podmiot liryczny podejmuje próbę odpowiedzenia na postawione przez siebie pytania i wprowadza własne sugestie, z czego wynika ogromne zdeterminowanie w poszukiwaniu prawdy. Wymienia tutaj przekleństwo, ironię, wzgardę, rozpacz, walkę, rezygnację, przyszły byt oraz użycie. Poeta od razu wszystko neguje i obala wysnute przez samego siebie teorie:

„Ironia?... Lecz największe z szyderstw czyż się może/ równać z ironia biegu najzwyklejszych rzeczy?”

Podmiot liryczny usilnie poszukuje programu, wartości i postaw oraz ideałów, w które mógłby wierzyć, jednak nie znajduje ich. Wiersz jest zatem swoistym rodzajem deklaracji, że nie da się tej ideologii określić. Poetę charakteryzuje bezsilność, niemoc, pesymizm, jest pełen wątpliwości i ma przeświadczenie o pustce życia. Ukazując takie podejście i cierpienie człowieka, nawiązuje do filozofii Schopenhauera. Podkreśla, że człowiekiem kierują popędy, tęsknoty i pragnienia:

„Użycie?... Ależ w duszy jest zawsze coś na dnie,/ co wśród użycia pragnie, wśród rozkoszy żąda.”

Przerwa-Tetmajer przedstawia także swój pogląd na temat człowieka i świata:

„Walka?... Ale czyż mrówka rzucona na szyny/ może walczyć z pociągiem nadchodzącym w pędzie?”

Porównanie człowieka do mrówki oraz świata do pędzącego pociągu jest obrazowym pokazaniem szans człowieka w świecie – są one znikome, a człowiek powinien być świadomy własnej słabości i niemocy.

Dekadenci uważają, że człowiek zgłębił wszystkie tajemnice, zrobił wszystko, co miał zrobić, wszystko przemija obok niego, a skoro już to odkrył czeka go zagłada. Poeta tworzy obraz świata, w którym triumfuje zło, człowieka zatem poszukuje broni, tarczy, aby się przed nim ustrzec:

„Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza,/ człowiecze z końca wieku?... Głowę zwiesił niemy.”

Zwieszenie głowy oznacza brak odpowiedzi, bezsilność, rezygnację, poddanie się, bezradność i akceptację obecnej sytuacji. Podkreśla to również uchylanie się od odpowiedzi – milczenie jest zgoda na obecny stan panujący na świecie.