Rynek pracy i bezrobocie (na podst. "Podstawy makroekonomii" Z. Dach i B. Szopy)

RYNEK PRACY

1) Podstawowe zagadnienia

1.1) RYNEK PRACY. Każdy z nas na swój sposób umie zdefiniować to pojęcie i bardzo często trafia w sedno, bowiem rynek pracy to nic innego, jak rynek kupna i sprzedaży pracy. Rozwinął się obok rynku kapitałowego, pieniężnego i towarowego. W ekonomii jest on analizowany w aspekcie relacji między podażą pracy, a popytem na pracę, a na relacje te wpływa wiele wciąż zmieniających się czynników zależnych od warunków ekonomicznych.
Może być rozpatrywany według różnych kryteriów np.: rozległości obszaru wzajemnego oddziaływania popytu i podaży (wyróżniamy wówczas rynek pracy lokalny, regionalny, narodowy oraz międzynarodowy) czy płci (rynek pracy kobiet i mężczyzn) itd.

Uczestnikami rynku pracy są podmioty (przedsiębiorstwa, instytucje i osoby fizyczne), które występują w roli pracodawców, pracobiorców oraz pośredników pomiędzy pracodawcami i pracobiorcami.

Podstawowymi elementami rynku pracy są:
- podaż zasobów pracy
- popyt na pracę
- wynagrodzenie za pracę

Praca - to szczególny towar, kupowany przez pracodawcę od pracownika za pewną cenę jaką jest wynagrodzenie.

1.2) PODAŻ PRACY - to ilość pracy, jaką są skłonne zaoferować na rynku pracy gospodarstwa domowe (pracownicy). Reprezentuje dodatnią zależność między poziomem płac realnych a liczbą osób skłonnych podjąć pracę w danym okresie przy założeniu, że inne czynniki nie ulegają zmianie. Zależy głównie od liczby ludności, jej struktury wg wieku, płci, wykształcenia, długości czasu pracy oraz przeciętnej intensywności pracy. Ogromną rolę odgrywają tu czynniki ekonomiczne i psychosocjologiczne. Ważnym czynnikiem determinującym podaż pracy są również koszty alternatywne czasu pracownika - chodzi o to aby praca była opłacalna tzn. aby krańcowa korzyść wynikająca z godziny przeznaczonej na jakąś czynność (na pracę), była równa krańcowej korzyści uzyskiwanej w przypadku innego sposobu spędzania czasu. Wzrost płacy realnej skłania większą liczbę ludzi do poszukiwania pracy.

1.3) POPYT NA PRACĘ - jest to ilościowe i jakościowe zapotrzebowanie na ludzką zdolność do pracy - mierzone liczbą miejsc pracy. Przez neoklasyków jest traktowany jako odwrotna zależność pomiędzy płacą realną a wielkością zatrudnienia w danym okresie, przy założeniu, że pozostałe czynniki nie ulegają zmianie. Wielkość popytu na pracę zależy od koniunktury gospodarczej, wielkości i struktury naturalnych ubytków zasobów pracy, stopnia dyspozycyjności zatrudnionych, opłacalności substytucji pracy żywej przez pracę uprzedmiotowioną, poziomu mechanizacji i automatyzacji, kosztów zatrudnienia pracowników, popytu na wytwarzany produkt, jego ceny oraz krańcowej wydajności pracy, która jest równa przyrostowi produkcji wynikającemu z zatrudnienia dodatkowego pracownika przy danym zasobie kapitału rzeczowego.

Płaca realna - suma wartości dóbr i usług, jakie można nabyć przy danych wielkościach płacy nominalnej w różnych porównywalnych okresach.
Płaca nominalna - kwota pieniężna otrzymywana jako wynagrodzenie za pracę najemną.

1.4) STARCIE SIĘ POPYTU NA PRACĘ I PODAŻY PRACY

Pod wpływem popytu na pracę i podaży pracy kształtuje się obiektywna sytuacja na rynku pracy. Zmienia się mianowicie poziom trudności pozyskania pracowników przez sektor pracodawców (mówimy wówczas o rynku pracy pracowników), lub znalezienia zatrudnienia przez osoby poszukujące pracy (rynek pracy pracodawców).
W przypadku, gdy równowaga na rynku pracy zostaje zachwiana występuje nadwyżka siły roboczej, czyli bezrobocie, lub też niedobór siły roboczej.

1.5) WYKRES!

Krzywa D ilustruje popyt na pracę. Przy wyższym poziomie płac pracodawcy zatrudniać będą mniej pracowników i na odwrót.
Krzywa S1 obrazuje podaż pracy - zwiększa się ona w miarę wzrostu płacy realnej.
Krzywa S2 informuje nas o liczbie osób, które podjęły pracę niezależnie od poziomu płacy realnej. (przy dowolnej płacy realnej jest pewna liczba osób, która pracy nie podejmie).
W punkcie Q występuje równowaga na rynku pracy bowiem popyt na pracę równy jest liczbie osób chętnych podjąć pracę.
Przecięcie się krzywej S2 z D wyznacza płacę równowagi.
W miarę wzrostu płacy realnej krzywa S2 zbliża się do S1 ( relacja poziomu zasiłku dla bezrobotnych do poziomu płacy realnej)
Odcinek BC to liczba bezrobotnych zarejestrowanych jako poszukujący pracy jednak nie chcą jej podjąć przy danej płacy realnej (chcą więcej kasy) -
Odległość pozioma pomiędzy krzywymi S2 i S1 to poziom bezrobocia dobrowolnego przy każdej płacy realnej.
W przypadku W(0) bezrobocie równowagi wynosi QE a jego stosunek do całego zasobu siły roboczej N2, nazywamy naturalną stopą bezrobocia. Przy płacy realnej powyżej płacy równowagi występuje bezrobocie przymusowe AB.

2) Bezrobocie

2.1) GENEZA

Jest to jeden z najbardziej palących problemów gospodarki.
Od pojawienia się tego problemu tj.; już od drugiej połowy XVIII w. - od czasu, gdy nastąpił rozwój kapitalizmu manufakturowego - próbowano zjawisko to definiować i mu przeciwdziałać. Kolejne lata przynoszące ze sobą rewolucję przemysłową (przełom XVIII i XIX wieku) oraz rozwój gospodarki kapitalistycznej, tylko zjawisko to pogłębiały.

2.2) TEORIE BEZROBOCIA

Stworzono wiele teorii bezrobocia:

* Ekonomia klasyczna (A. Smith, D. Ricardo, K. Marks) - w ujęciu Smitha w wyniku działania swobodnych mechanizmów ekonomicznych następuje w długim okresie dopasowanie podaży pracy i popytu na pracę (jeśli popyt na pracę przewyższy jej podaż, to następuje wzrost płac roboczych i wzrost liczby ludności a potem dostosowanie do istniejącego już popytu). U D. Ricardo'a pojawia się koncepcja "nadmiaru ludności" traktująca o wpływie postępu technologicznego na rozmiary zatrudnienia.

* Tradycyjna ekonomia neoklasyczna (W.S. Jevons, A. Marshall, A.C. Pigou, J.A. Hobson, W.H. Beveridge, B. Webb i S. Webb) - według tej teorii przyczyny braku równowagi na rynku pracy należy upatrywać w zakłóceniach w swobodnym funkcjonowaniu mechanizmu rynkowego, powodowanych ustawodawstwem w zakresie plac minimalnych lub działalnością związków zawodowych. Neoklasycy uważali, że istnienie bezrobocia silnie wiąże się z brakiem mobilności siły roboczej.

* Paradygmat Keynes’a (J. M. Keynes, A.W.H. Phillips) - Keynes upatrywał przyczyn bezrobocia w poziomie globalnego popytu (inwestycyjnego i konsumpcyjnego). Wg tej teorii należy zwiększać popyt na dobra i usługi zwiększając zatrudnienie nakręcając tym samym koniunkturę. Był za wprowadzeniem interwencjonizmu państwowego - kwestionując tym samym prawo J.B. Say'a. A.W.H. Philips uzupełniając paradygmat Keynes'a dodał do niego swoją koncepcję krzywej. Zawarł w niej zasadę wymienności pomiędzy inflacją a bezrobociem, wskazującą na możliwość spadku bezrobocia przy wysokiej stopie inflacji.

* Koncepcja naturalnej stopy bezrobocia (M. Friedman) - opiera się na założeniu, że naturalna stopa bezrobocia jest pewnym optymalnym stanem dla gospodarki funkcjonującej w warunkach niedoskonałej konkurencji.

* Teoria poszukiwań na rynku pracy (E.S. Phelps) - wyróżniamy tu trzy założenia:
1) różnym stanowiskom odpowiadają różne oferty płacowe, a różni pracownicy mają różne oczekiwania, co do wysokości wynagrodzeń. (zależą one od wielu czynników)
2) koszt poszukiwania pracy w przypadku pozostawania w stosunku pracy jest większy niż w przypadku przebywania na bezrobociu
3) w miarę poszukiwania pracy ceny płac nominalnych dostosowują się do wielkości faktycznych (znika iluzja pieniądza)

* Ekonomia podaży - w przypadku tej teorii bezrobocie spowodowane jest przez wysokie krańcowe stopy opodatkowania dochodów osobistych, co zmniejsza skłonność ludzi do podejmowania zatrudnienia i do podnoszenia swoich kwalifikacji.

* Teoria racjonalnych oczekiwań - głosi, że podmioty gospodarcze podejmują swoje decyzje w oparciu o wszystkie dostępne informacje o aktualnych uwarunkowaniach ekonomicznych oraz o potencjalnych skutkach tych decyzji. Posiadają również umiejętność wyciągania wniosków ze zdarzeń w przeszłości, co pozwala im przewidywać możliwe scenariusze wydarzeń w przyszłości.

* Koncepcja histerezy - wyjaśnia, że bezrobocie będzie się utrzymywać na poziomie wywołanym przez oddziaływanie różnych impulsów (szoków) nawet wówczas, gdy przestaną one występować.
Można wyróżnić trzy główne teorie powstania zjawiska histerezy:
1) ubytek kapitału ludzkiego
2) ubytek kapitału rzeczowego
3) cechy systemu rokowań płacowych



2.2) DEFINICJA

Bezrobocie jest zjawiskiem wielowymiarowym, co sprawia, że można je rozpatrywać z różnych punktów widzenia. W ujęciu mikroekonomii bezrobocie jest postrzegane jako sytuacja utraty pracy przez osobę na skutek niedostatecznych umiejętności bądź kwalifikacji, które umożliwiłyby utrzymanie pracy lub zdobycie nowej. W ujęciu makroekonomicznym bezrobocie rozpatrujemy jako sytuację, w której liczba osób pozostających bez pracy jest spora i dotyczy pewnego obszaru geograficznego, co może wpływać na kondycję całej gospodarki.

Najczęściej jednak definiuje się bezrobocie jako sytuację, która polega na niemożności znalezienia pracy zarobkowej przez ludzi w wieku produkcyjnym, zdolnych i chętnych do pracy oraz aktywnie jej poszukujących.



2.3) PODZIAŁ BEZROBOCIA

Czynniki wpływające na rozmiar bezrobocia:
Współczynnik aktywności zawodowej
Liczba osób w wieku produkcyjnym
Rozmiar zatrudnienia.


Do ludzi aktywnych zawodowo zaliczamy te osoby w wieku produkcyjnym, które pracują oraz te, które są gotowe i zdolne podjąć pracę. Pozostałe osoby są bierne zawodowo.
Zatrudnieni to ci, którzy wykonują pracę najemną lub pracują na własny rachunek.

Współczynnik aktywności zawodowej - to stosunek liczby ludzi aktywnych zawodowo do liczby ludności w wieku produkcyjnym

Opisując i analizując sytuację na rynku pracy, używa się najczęściej wielkości zwanej stopą bezrobocia. Jest to wyrażony w procentach stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej. Na podstawie tego wskaźnika wiadomo jaką część zasobów pracy stanowią bezrobotni.

Bezrobocie jest zmorą wszystkich państw, a sposoby jego częściowej (całkowitej) likwidacji zależą od jego rodzaju.
W nowszej literaturze występuje bezrobocie dobrowolne (jest spowodowane zbyt wysokim poziomem płac realnych w stosunku do poziomu równowagi oraz wysokimi zasiłkami) i przymusowe (występuje, gdy przy danym poziomie płacy realnej, pracownicy mimo gotowości do podjęcia pracy nie są w stanie jej znaleźć).


Istnieje również podział bezrobocia na:
- frykcyjne
- technologiczne
- strukturalne
- koniunkturalne
- sezonowe


bezrobocie frykcyjne - jest efektem naturalnego ruchu na rynku osób zatrudnionych; dotyczy osób pozostających bez pracy przez krótki okres, z powodu zmiany miejsca pracy, zmiany zawodu, wchodzenia absolwentów na rynek, powrotu do pracy po przerwie (np. z powodu urlopu macierzyńskiego) itp. Przyjmuje się, że jest oznaką "zdrowej" gospodarki.

bezrobocie technologiczne - jest skutkiem postępu technicznego oraz unowocześniania produkcji, prowadzących do eliminowania czynnika ludzkiego z procesów produkcyjnych. Występuje w sytuacji słabego rozwoju gospodarczego, skutkującego wprowadzaniem inwestycji, mechanizacji i modernizacji procesów przy jednoczesnym ograniczaniu zatrudnienia.

bezrobocie strukturalne - jest efektem niedostosowania struktury podaży zasobów ludzkich i popytu na nie. Pojawia się w sytuacji zmian restrukturyzacyjnych i transformacji gospodarki przy jednoczesnym opóźnieniu odpowiadających im zmian w szkolnictwie. Może być wywołane ograniczonymi zasobami kapitału, które umożliwiłyby pełne zatrudnienie siły roboczej.

bezrobocie koniunkturalne - związane jest z występowaniem cykli koniunkturalnych. W fazie spadku i recesji gospodarczej zmniejsza się jest popyt globalny, co wywołuje konieczność ograniczenia zatrudnienia. Tego rodzaju bezrobocie spada, kiedy następuje wzrost gospodarczy i zdolności produkcyjne przedsiębiorstw mogą być pełniej wykorzystane.

bezrobocie sezonowe - dotyczy działalności/branż cechujących się sezonowością popytu bądź podaży (np. rolnictwo, turystyka). Wahania te są uzależnione od pór roku lub warunków pogodowych.



Biorąc pod uwagę okres pozostawania bez pracy rozróżniamy:
* bezrobocie krótkookresowe - dotyczy osób pozostających bez pracy przez okres nie przekraczający 3 miesięcy;
* bezrobocie średniookresowe - dotyczy sytuacji braku zatrudnienia przez okres od 3 do 6 miesięcy;
* bezrobocie długookresowe - występuje w sytuacji, kiedy brak pracy trwa od 6 do 12 miesięcy;
* bezrobocie długotrwałe (zwane chronicznym) - dotyczy osób nie mogących znaleźć pracy przez ponad 12 miesięcy; uznaje się je za najbardziej niekorzystne i niebezpieczne dla gospodarki, ponieważ wywołuje negatywne skutki w niemal wszystkich sferach życia.



Ze względu na fakt rejestracji bezrobotnego wyróżnia się:
* bezrobocie rejestrowane
* bezrobocie ukryte



2.4) Ostatnie lata pokazały, że istnieje duża dysfunkcjonalność pomiędzy zatrudnieniem i wzrostem gospodarczym, gdyż bezrobocie nabrało charakteru strukturalnego, trwałego. Postęp techniki i mechanizacja produkcji sprawiły, że człowiek staje się zbędny. Maszyny wykonują swą pracę wydajniej, precyzyjniej, niewielkim nakładem środków w porównaniu do pracowniczych pensji. Taka sytuacja owocuje spadkiem zapotrzebowania na "zwykłą" siłę roboczą, za to wzrostem zainteresowania pracownikami o wysokich kwalifikacjach. Na chwilę obecną paradoksalnie istnieje zapotrzebowanie, które nadal wzrasta, nie na siłę roboczą produkująca jakieś dobra, ale taką "produkującą" nowe sposoby produkcji tych dóbr. Uzyskujemy zatem wzrost gospodarczy bez wzrostu zatrudnienia czyli tzw. bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy.



2.5) BEZROBOCIE W POLSCE

Bezrobocie pojawiło się w Polsce w roku 1990. Rzeczpospolita wkroczyła na drogę przemian gospodarczych i politycznych. Rozpoczynający się proces transformacji spowodował ogromne zmiany organizacyjne istniejących przedsiębiorstw .
Poprzedni system gospodarczy sprawił, że rynek pracy cechowała mała elastyczność kwalifikacji i ofert pracy. Przedsiębiorstwa rozpoczęły dostosowywanie do nowych standardów - zachodnioeuropejskich – zaczęły unowocześniać swoją technologię produkcyjną i zmieniać personel. W wielkich państwowych zakładach pracy nastąpiły zwolnienia grupowe.
W kolejnych latach doszło do likwidacji wielu zakładów „ zacofanych” technologicznie i zadłużonych.
W efekcie tych zmian wystąpiło masowe bezrobocie wzrastające bezrobocie.
W Polsce w ostatnich latach zjawisko to ma szeroki zasięg i dotyka ludności we wszystkich regionach kraju bez względu na to w jaką gałąź gospodarki się rozpatruje.



2.7) PRZYCZYNY BEZROBOCIA

Ze względy na złożoność zjawiska bezrobocia wyróżnić można wiele przyczyn jego występowania. Do najczęstszych należą:
* niedostosowanie struktury podaży pracy do popytu zgłaszanego przez pracodawców;
* procesy restrukturyzacyjne w gospodarce, eliminowanie niektórych działalności
* spadek produkcji z powodu ograniczonego popytu na określone towary/usługo;
* niedoskonała informacja na rynku pracy o wolnych stanowiskach pracy;
* niedostosowany sposób i kierunki kształcenia do wymagań rynku;
* nadmierne obciążenia fiskalne
* brak mobilności pracowników i osób poszukujących pracy
* zmiana siedziby przedsiębiorstwa (przeniesienia produkcji do innego miasta/województwa)
* automatyzacja procesów produkcji, zmiany technologiczne.



2.8) SKUTKI BEZROBOCIA

* niepełne zatrudnienie czynnika produkcji, jakimi są zasoby ludzkie;
* spadek dochodów społeczeństwa, skutkujący ograniczaniem globalnego popytu;
* spadek kwalifikacji i zanikanie umiejętności u osób pozostających przez dłuższy czas bez pracy, konieczność przekwalifikowania się bezrobotnych;
* zwiększone wydatki budżetu państwa przeznaczane na utrzymanie osób bezrobotnych oraz instytucji zajmujących się pomaganiem im (m.in. koszt wypłacanych zasiłków, zapewnienie ubezpieczenia społecznego osób pozostających bez pracy, organizacja usług pośrednictwa pracy itp.);
* zagrożenie patologiami społecznymi - uzależnienia, przestępczość, zjawiska dziedziczenia biedy i bezrobocia;
* marginalizacja społeczna osób bezrobotnych, degradacja psychiczna związana z utratą poczucia własnej wartości i poczuciem apatii.



2.9) METODY WALKI Z BEZROBOCIEM

Skoro istnieje bezrobocie i ten fakt stanowi dla państwa problem, wówczas naturalnym odruchem jest poszukiwanie jego rozwiązania.
Państwo może walczyć z bezrobociem za pomocą różnorakich środków np. poprzez:
* oddziaływanie pośrednie - tzw. polityka zatrudnienia (podtrzymywanie koniunktury i wzrostu gospodarczego)
* oddziaływanie bezpośrednie - usprawnienie funkcjonowania rynku pracy by przeciwdziałać bezrobociu i łagodzić jego skutki za pomocą środków pasywnych:
* zasiłki dla bezrobotnych
* finansowanie wcześniejszych emerytur
* zwiększenie zatrudnienia poprzez dzielenie istniejących miejsc pracy i czasu pracy na większą liczbę osób
oraz aktywnych:
* dające szanse zatrudnienia i aktywizacji bezrobotnych - szkolenia zawodowe, subsydiowanie zatrudnienia, pożyczki dla przedsiębiorstw w celu tworzenia nowych miejsc pracy oraz pożyczki dla bezrobotnych na założenie własnej działalności, ulgi podatkowe, prace inwestycyjne, roboty publiczne, pośrednictwo pracy, poradnictwo zawodowe

Ważną koncepcją, która realizują niektóre kraje UE jest idea przejściowych rynków pracy.
Wg niej powstaniu bezrobocia strukturalnego można zapobiegać poprzez np. kombinacje płatnego i niepłatnego zatrudnienia, rozwój nietypowych form zatrudnienia: w niepełnym wymiarze czasu pracy, na zasadzie kontraktu, praca na czas określony, praca na wezwanie, praca dorywcza, praca w domu czy telepraca.


Mam nadzieję, że się praca okaże się pomocna.