Znaczenie Unii w dziejach Polski średniowiecznej.

Znaczenie Unii w dziejach Polski średniowiecznej.


Unia jest to powstały na mocy obustronnego porozumienia związek między państwami (oraz – od strony formalnej – akt jego zawarcia). Ze względu na stopień nasilenia owego związku wyróżniamy unię personalną (państwa łączy wyłącznie osoba władcy) oraz unię realną ( dodatkowo wspólne są jeszcze wojsko, skarb, sejm, polityka zagraniczna).

Unie z udziałem Polski (z wyłączeniem polsko - litewskich):
1378-1382r. Unia Polsko - Węgierska
5 listopada 1370 r. zmarł nie zostawiając męskiego potomka Kazimierz Wielki. Próbował usynowić księcia słupskiego Kaźka. Jednak zbyt długo zwlekał i nie zdążył tego uczynić przed śmiercią. Tron Polski należał się więc Andegawenom.
Na Węgrzech władał Ludwik Węgierski, zwany na Węgrzech - Wielkim. W swojej tytulaturze Ludwik wymieniał: Polskę, Węgry, Dalmację, Kroacji, Serbię, Galicję, Lodomerię, Komanię, Bułgarię. Dynastia Andegawenów należała wówczas do najpotężniejszych w Europie. Ludwik Węgierski przybył do Krakowa już 7 listopada 1370 r. Spotkał go tu afront. W godzinach przedpołudniowych został pochowany Kazimierz Wielki. Był to znak, że Ludwik nie jest mile widziany w Krakowie, że nie może liczyć na poparcie społeczeństwa. Drugim afrontem w stosunku do Ludwika było to, że arcybiskup gnieźnieński zażądał koronacji Ludwika w Gnieźnie, a nie na Wawelu. Chciano podkreślić różnicę pomiędzy obcym monarchą a Piastem. Ludwik odmówił udania się do Gniezna na koronację, ale obiecał rycerstwu i możnowładztwu wielkopolskiemu, że stawi się w Gnieźnie w katedrze w stroju koronacyjnym. Koronacja odbyła się 17 listopada 1370 r. na Wawelu. Król złamał przyrzeczenie dane Wielkopolanom. Ten gest był znakiem dla możnowładców i rycerstwa Wielkopolskiego, że pierwsze miejsce w polityce Ludwika będzie miał Kraków. W Polsce Ludwik długo nie zabawił. W grudniu już wyjechał na Węgry. Rządy w jego imieniu sprawować miała matka Elżbieta. Elżbieta była córką Łokietka, ale interes Polski obchodził ją bardzo niewiele. Jedynym jej celem było zapewnienie sukcesji Andegawenom na tronie polskim. Było to ważne, bo jej jedyny syn Ludwik nie miał męskiego potomka. Jedynym dzieckiem Ludwika była córka Katarzyna. Możnowładcy małopolscy przychylili się do planów Elżbiety. Problem polegał na tym, że polskie prawo nie dopuszczało do dziedziczenia tronu przez kobietę. Trzeba było pozyskać szlachtę i rycerstwo, aby zdobyć poparcie dla tych planów. Najlepszym sposobem było rozdawanie dostojeństw, nadań. 17 września 1374 r. zawarty został układ , zwany przywilejem koszyckim. Jest to pierwszy przywilej wydany dla całej szlachty polskiej, pierwszy przywilej stanowy. Co zyskała szlachta: - zmniejszony został podatek jaki szlachta musiała płacić na rzecz państwa, do tej pory każdy szlachcic płacić podatek w wysokości 12 groszy z łanu, przywilej ustanawiał ten podatek w wysokości 2 groszy z łanu, - szlachta, rycerstwo zagwarantowało sobie prawo, że podatek może być podwyższony tylko i wyłącznie za jej zgodą, - urzędy ziemskie mogli piastować tylko pochodzący z danej ziemi przedstawiciele szlachty, - obsada twierdz nie mogła być powierzana obcokrajowcom, - król nie może tworzyć książęcych ziem lennych, - król zobowiązywał się do wyrównania kosztów poniesionych w czasie wojny przez szlachcica. Przywilej dotyczył całej szlachty. To wskazuje na wyodrębnienie się szlachty jako stanu. Rycerstwo ma już świadomość, że jest odrębnym stanem. Ten przywilej jest ważny z tego powodu, że zaczyna okres kształtowania się demokracji szlacheckiej w Polsce. W zamian za to szlachta zgodziła się, by na tronie polskim zasiadła jedna z córek Ludwika. Ludwik Węgierski miał już trzy córki: Katarzynę, Marię i Jadwigę. Na tronie polskim zasiąść miała ta, którą król, jego matka lub jego żona wybrali. Od początku wskazywano na Katarzynę jako najstarszą. Panowanie Ludwika Węgierskiego, poza problemem sukcesji, obejmowało jeszcze inne sprawy. Problemy Polski nie stanowiły centrum zainteresowania Ludwika Węgierskiego. Obiecał kontynuować proces integracji państwa, ale już w 1382 r. potwierdził w imieniu własnym, swojej małżonki i dzieci zrzeczenie się Śląska. Na Rusi mianował zarządcą Władysława Opolczyka, który nad sprawy państwa przedkładał swoje osobiste interesy. Skutkiem jego zarządzania na Rusi było to, że osłabione zostały więzi między Polska a Rusią. Ludwik Węgierski był władcą nietolerancyjnym. Pochodził z rodziny nietolerancyjnej, Andegawenom należy przypisać wyrzucenie Żydów z Węgier, nawracanie Izraelitów przy pomocy wojska, chrzty pod przymusem. Ludwik nie uznawał za chrześcijan prawosławnych, rozpoczął na Rusi proces zwalczania prawosławnych. Ludwik Węgierski odrzucił sojusz z Litwą. Mazowsze, które w okresie rozbicia dzielnicowego dzieliło się na różne księstwa teraz zostało scalone i jako całość oderwało się od Polski. Po zawarciu przywileju w Koszycach królowa Kikuta opuściła Polskę, wróciła w roku następnym, ale stała się świadkiem zatargu i napaści wobec Węgrów. Dano jej wyraźnie do zrozumienia, że dwór węgierski nie jest mile widziany w Polsce. Sprawy sojuszu polsko-węgierskiego zaczęły się powoli załamywać. W 1378 r. zmarła na Węgrzech królewna Katarzyna - kandydatka do tronu Polski. Dyplomacja musiała na nowo rozpocząć swoje działania. W 1379 r. w Koszycach doszło do kolejnego spotkania. Ludwik Węgierski próbował przekonać polskich panów do drugiej swojej córki - Marii. Ale Maria była już zaręczona Zygmuntowi Luksemburczykowi. Dlatego przeciwko tej kandydaturze powstał opór. Zbuntowało się przede wszystkim możnowładztwo wielkopolskie. Król co prawda wymusił uznanie Marii jako kandydatki do tronu, ale opozycja w Polsce znalazła kontrkandydata. Był nim Piast z linii mazowieckiej - Ziemowit IV. Sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej, gdy w 1380 r. zmarła Elżbieta Łokietkówna. Koniecznym stało się wówczas wyznaczenie regenta, który mógłby sprawować władzę w Krakowie. Ludwik Węgierski znalazł kandydata. Był nim biskup krakowski - Zawisza. Był regentem bardzo krótko. Spodobała mu się bowiem młoda młynarzówna ze wsi Dobra Woda. Kiedy chciał zdobyć młynarzównę, która spała na stogu siana, spadł z drabiny i niedługo po tym zmarł. Ludwik Węgierski wezwał wówczas starostów na Węgry i wymusił złożenie przysięgi wierności dla Zygmunta Luksemburczyka. Podzielił także swoje państwo. Węgry i południowaczęść państwa przypadła Jadwidze. Przyszłym mężem Jadwigi miał być Wilhelm Habsburg. Natomiast Polska miała przypaść Marii i Zygmuntowi Luksemburczykowi. Zygmunt Luksemburczyk był wówczas margrabią Brandenburgii. Po uregulowaniu spraw spadkowych Ludwik Węgierski zmarł we wrześniu 1382 r. Śmierć Ludwika stworzyła bardzo dogodną sytuację dla przeciwników Zygmunta Luksemburczyka. Szlachta polska zwołała zjazd do Radomska. Ten zjazd podjął decyzję o podtrzymaniu zobowiązań złożonych Ludwikowi Węgierskiemu o sukcesji dla jednej z jego córek. Podobnie zachował się zjazd szlachty małopolskiej w Wiślicy. Anulowano przysięgę wierności złożoną Zygmuntowi Luksemburczykowi jako złożoną pod przymusem i wrócono do przywileju koszyckiego, który zapewniał sukcesję dynastii córkom Ludwika. Królowa węgierska, wdowa po Ludwiku dziękowała Polakom za wierność i sama powiedziała, by nie składali innym pretendentom do tronu żadnych przyrzeczeń. Zygmunt Luksemburczyk opuścił wówczas Polskę. Węgrzy na swoją królową wybrali Marię, a nie Jadwigę, i dlatego Jadwiga mogła objąć tron polski. Przywilej koszycki mówił także o tym, że sam król, jego matka lub jego żona wskażą, która z córek zajmie tron w Krakowie. Szlachta dokonała interpretacji postanowień - "wyznaczyć" tzn. wysłać na stałe do Krakowa. W ten sposób królowa wdowa została postawiona w takiej sytuacji, że nie mogła wysłać do Polski Marii, która objęła tron węgierski, ponieważ nie mogła rządzić z Polski Węgrami. Jadwiga miała wówczas 9 lat, i była już formalnie mężatką. Można było zatem uznać Wilhelma Habsburga albo doprowadzić do unieważnienia małżeństwa i wybrać dla niej innego kandydata. Jadwiga była bardzo silnym atutem dla ewentualnego kandydata na męża, ponieważ Jadwiga była królem Polski.
1300-1305r. Unia polsko-czeska Wacław II
Osłabiona długotrwałym rozbiciem dzielnicowym Polska znalazła się pod koniec XIII wieku w sytuacji wywołującej rozterki w elitach podzielonego już na stany społeczeństwa. Wyraźne wtedy tendencje zjednoczeniowe musiały sprzeciwiać się nie tylko trendom decentralistycznym, ale również zagrożeniu zewnętrznemu, godzącemu w polski stan posiadania. Dość sprytnie i skutecznie wykorzystali aspiracje zjednoczeniowe możnych i Kościoła w Polsce ostatni królowie czescy z dynastii Przemyślidów. Przedostatni z nich Wacław II opanował w roku 1290 Kraków i Małopolskę, wykorzystując atmosferę polityczną wynikłą z sukcesu Henryka IV-go Probusa zmierzającego do zjednoczenia Polski. Nie osiągnąwszy jednak tego celu Henryk zmarł. Wacław II wysłał wówczas biskupa bamberskiego Arnolda, na czele wojsk czeskich, by zajęły w jego imieniu Kraków w roku 1291. W tymże roku w czeskim Lutomyślu Wacław nadał Kościołowi i szlachcie szeroki przywilej zjednujący do siebie zainteresowanych. W rok później wystąpił skutecznie przeciw Władysławowi Łokietkowi, zmusił go do zrzeczenia się Małopolski i złożenia sobie hołdu.

Drugim przeciwnikiem, dyplomatycznie skutecznym, okazał się dla Wacława książę (a od 1295 roku król polski) Przemysł II. Jego koronacja, dokonana za zgodą papieża w Gnieźnie przez miejscowego arcybiskupa Jakuba Świnkę odnowiła Królestwo Polskie. Jest jednak paradoksem, że i to wydarzenie zostało zręcznie wykorzystane przez króla Wacława. Bowiem gdy Przemysł został po kilku zaledwie miesiącach królowania zamordowany przez Niemców, zaś Łokietek po raz drugi zmuszony był w roku 1297 do zrzeczenia się całej Małopolski, nic już nie stało na przeszkodzie wyniesienia Przemyślida na tron Polski. Nie wiemy czy również za zgodą papieża, czy tylko przy pomocy małżeństwa z córką Przemysła II Ryksą - Wacław II został ukoronowany w Gnieźnie w roku 1300, przez tego samego arcybiskupa Świnkę, jako król Polski. Istniejący od roku 1290 związek czeskiego monarchy ze znaczną częścią ziem polskich (poza Krakowem i Sandomierzem opanował lub w układach lennych podporządkował sobie również pewne części Kujaw, Mazowsza i Śląska) stał się przez koronację unią personalną. Pewnego wyjaśnienia wymaga jednak przy tym fakt, że królestwa polskie i czeskie zaistniałe, po raz pierwszy w wieku XI, różniły się od siebie stosunkiem do tzw. Cesarstwa Rzymskiego wskrzeszonego w 962 roku. Podczas gdy pierwsze koronacje polskie oznaczały przede wszystkim pełną suwerenność i wymagały, jak wszędzie, pozwolenia papieskiego - to koronacje Przemyślidów dokonywane były wyłącznie za zgodą cesarzy rzymsko-niemieckich. Królestwo bowiem czeskie wbrew zasadzie, że koronowany nie podlega koronowanemu (tzn., że władza pochodzi od Boga) było lennem wewnętrznym Rzeszy. I tylko ta różnica nie pozwala uznać unii polsko-czeskiej w latach 1300-1305 za całkowicie klasyczną unię personalną. Wacław II (w polskiej numeracji I) zmarł w czerwcu 1305. Jego syn Wacław III, odziedziczywszy tytuł króla Czech i Polski, wybrał się do Polski by koronować się w Gnieźnie. Został jednak zamordowany przez skrytobójców w sierpniu 1306 w Ołomuńcu. Tym samym przestała istnieć pierwsza faza unii polsko-czeskiej. Na pamiątkę epizod ten pozostawił w Polsce urzędników określanych wówczas jako bracchium regale, nazywanych wtedy i dzisiaj starostami.

W sto kilkadziesiąt lat później ogarnięte rewolucją husycką Czechy usiłowały ratować się w walce przeciw cesarsko-niemieckim ciemiężcom wznowieniami unii politycznej z Królestwem Polskim. Przewidziani a nawet wybrani wówczas na królów czeskich: w roku 1420 król polski Władysław Jagiełło oraz w roku 1438 młodszy jego syn Kazimierz nie zdołali jednak objąć czeskiego tronu a tym samym koronować się na królów czeskich. W pierwszym wypadku silniejszym konkurentem okazał się Zygmunt Luksemburczyk desygnowany przez swego brata Wacława IV króla Czech, zaś w drugim - nowy pretendent do czeskiego tronu Rudolf Habsburg - obaj wsparci zręczną polityką polskiego możnego przeciwnika unii personalnej z husyckimi Czechami kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Oleśnicki nie mógł zwłaszcza wyobrazić sobie koronowania 10-letniego Kazimierza na króla heretyków.

Dopiero po 30 latach Kazimierz Jagiellończyk uzyskał od króla czeskiego Jerzego z Podiebradu uznanie swego z kolei syna Władysława za jego następcę. W trzy lata później, w roku 1471, Władysław koronował się na króla Czech, rozpoczynając trwającą odtąd przez 55 lat nową federację pod władzą ojca i jego synów. Do jej omówienia wrócimy rozpatrując problemy węgierskie i litewskie.

Dziwnym, bardzo odległym w czasie, epilogiem dziejów wspólnot politycznych polsko-czeskich był zamiar, zgłoszony przez polski rząd emigracyjny oraz wówczas jeszcze "komitet" czechosłowacki, utworzenia bezpośrednio po II wojnie światowej "unii federacyjnej" polsko-czechosłowackiej. Mimo więc świeżo zaistniałego konfliktu o Zaolzie oba ugrupowania emigracyjne zagrożone żywotnie przez hitlerowców wypracowały już w Londynie, 11 listopada 1940 roku, wspólną pierwszą deklarację polsko-czeską, zaś do maja 1941 roku opracować miały tzw. "akt konstytucyjny federacji". Jednak wybuch wojny na wschodzie, a wkrótce po tym radykalny kurs rządu Benesza na ścisły sojusz ze stalinowską Rosją zaprzepaściły te poczynania

1466-1772r. Unia z Prusami Królewskimi

Unie polsko litewskie:


* 1385 – unia krewska w Krewie – książę Litwy, Jagiełło, został poprzez małżeństwo (faktyczne i polityczne) z Jadwigą królem Polski, łącząc unią dwa państwa. W zamian miał przejść wraz ze swoim ludem na chrześcijaństwo, walczyć z Krzyżakami i wypuścić więźniów politycznych. Rok później został ochrzczony jako Władysław Jagiełło oraz koronowany. Unia krewska rozpadła się w 1399 roku, po śmierci Jadwigi.
* 1401 – unia wileńsko-radomska – oddała dożywotnio rządy na Litwie Witoldowi jako wielkiemu księciu z zachowaniem dla Władysława Jagiełły władzy zwierzchniej.
W 1401 roku w Wilnie wielki książę Witold wystawił dokument uznający zwierzchnictwo Jagiełły i Korony oraz zobowiązywał się wraz z bojarami litewskimi do przyłączenia ziem litewskich do Królestwa Polskiego. Biorąc pod uwagę śmierć królowej Jadwigi Andegaweńskiej (1399) i brak potomstwa z jej małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą, bojarzy litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla wspólnie z panami polskimi wybiorą nowego monarchę. Układ wileński potwierdziła rada koronna w Radomiu, przyznając równocześnie dożywotnio tytuł wielkiego księcia litewskiego Witoldowi Kiejstutowiczowi.
* 1413 – unia horodelska w Horodle – zawarta 2 października 1413 w Horodle pomiędzy Polską a Litwą.
Akt Unii w Horodle, 1413r.

Potwierdzała wspólną politykę obu państw, wprowadziła instytucję odrębnego wielkiego księcia na Litwie wybieranego przez króla Królestwa Polskiego za radą i wiedzą bojarów litewskich oraz panów polskich, wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie, urzędy wojewodów i kasztelanów na Litwie, a litewską szlachtę zrównała z polskimi rodami.

W wyniku unii do polskich rodów herbowych przyjęto 47 rodów bojarskich wyznania rzymskokatolickiego. Na Litwę przeniesione zostały herby:

1. Awdaniec (herb przyjął Jan Gasztołd, adoptowali Piotr z Widawy i Jakub z Rogoźna)
2. Bogoria
3. Ciołek
4. Dębno
5. Doliwa
6. Dołęga
7. Drya
8. Działosza
9. Gierałt – Osmoróg (herb przyjął Surgut z Reszynek, adoptował biskup wileński Mikołaj Gorzkowski)
10. Godziemba
11. Gryf
12. Grzymała
13. Janina
14. Jastrzębiec (herb przyjął Jan Niemira lub Niemir, adoptował biskup krakowski Wojciech Jastrzębiec)
15. Jelita (herb przyjął Gerdut, adoptowali kasztelan radomski Klemens z Mokrska i kasztelan wiślicki Florian z Korytnicy)
16. Kopacz–Topacz
17. Korczak
18. Kot Morski
19. Kuszaba
20. Leliwa (herb przyjął wojewoda wileński Moniwid, adoptowali wojewoda krakowski Jan Tarnowski i Jadwiga z Leżenic)
21. Lis (herb przyjął kasztelan trocki Sunigajło)
22. Łabędź (herb przyjął Goligunt, adoptował Dziersław ze Skrzynna)
23. Łodzia
24. Nałęcz (herb przyjął bojar litewski Koczan, adoptował wojewoda poznański Sędziwój Ostroróg oraz sędzia poznański Mikołaj z Czarnkowa)
25. Nowina (herb przyjął bojar litewski Mikołaj Bejnar, adoptował Mikołaj z Sępna)
26. Odrowąż
27. Ogończyk
28. Oksza
29. Ossoria
30. Pierzchała (herb przyjął bojar litewski Dauksza, adoptowali kasztelan dobrzyński Piotr z Włoszczowa i Henryk z Radomina)
31. Pobóg (herb przyjął bojar litewski Rało, adoptowali Jakub Koniecpolski i Piotr z Popowa)
32. Pomian (herb przyjął Stanisław Sak)
33. Poraj
34. Półkozic
35. Rawicz
36. Rola
37. Sulima (herb przyjął bojar litewski Rodywił, adoptował kasztelan połaniecki Stanisław Gamrat z Klimontowa)
38. Syrokomla
39. Szreniawa
40. Świnka
41. Topór (herb przyjął bojar litewski Jan Butrym)
42. Trąby (herb przyjął Krystyn Ościk z Kiernowa, adoptował arcybiskup gnieźnieński Mikołaj Trąba)
43. Trzaska
44. Wadwicz
45. Wężyk (herb przyjął Konczan z Sukowicz)
46. Zadora (herb przyjął Szedybor Wolimuntowicz, wojewoda trocki; adoptował Zbigniew z Brzezia, marszałek Królestwa Polskiego)
47. Zaremba
* 1432 (1432-34) – była jednym z aktów unii polsko-litewskiej. Została podpisana w Grodnie, aby odbudować związki między dwoma krajami, które to związki stopniowo ewoluowały w zaledwie unię personalną.
Mimo deklaracji, więzi między Królestwem Polskim a Wielkim Księstwem Litewskim nadal zanikały i zostały ostatecznie zerwane na czas między 1440 a 1447 rokiem. W 1447 roku unia została ponownie wprowadzona jako unia personalna, która trwała do 1492 roku.
* 1440 – 1447 – unia faktycznie wygasła, gdy wielkim księciem litewskim został Kazimierz IV Jagiellończyk
* 1447 – Zbigniew Oleśnicki ofiarował koronę Polski Kazimierzowi Jagiellończykowi – wznowienie unii personalnej
* 1499 – unia krakowsko - wileńska - Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka w 1492 r. nastąpiło przerwanie unii personalnej Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Królem Polski został wybrany Jan Olbracht, wielkim księciem litewskim, zgodnie z życzeniami panów litewskich, domagających się stałej obecności władcy w państwie i wolą zmarłego monarchy, został młodszy brat, Aleksander. Trwające już od stu lat związki obu państw nie zostały jednak zerwane. Władcy uzgadniali swe posunięcia w polityce zagranicznej. Litwa zajmowała się polityką moskiewską i kontaktami z Tatarami. Polska reprezentowała również interesy litewskie w Turcji, w państwach zachodnich i w Watykanie, podobnie jak to było za Kazimierza Jagiellończyka. Państwa udzielały sobie pomocy militarnej. Dlatego można mówić o rodzaju ścisłej unii dynastycznej w tym okresie.

Niepowodzenia jakie spotkały Polskę (klęska bukowińska w 1497) i Litwę (wojna z Moskwą 1492-1494 i zagrożenie kolejną) oraz brak współdziałania z będącymi również wówczas pod władzą Jagiellonów Czechami i Węgrami osłabiły znaczenie międzynarodowe państw jagiellońskich i uzmysłowiły przywódcom politycznym Polski i Litwy zalety ścisłego współdziałania państw. Obie strony uznały za korzystne zacieśnienie związku i zapobieżenie ewentualnemu rozpadowi w przypadku przedłużającego się rozdziału tronów.
Postanowienia unii [edytuj]

Podpisane porozumienie jest właściwie przymierzem wojskowo-politycznym, przewidującym enigmatycznie wpływ partnerów na wybór swoich władców w przyszłości. Nawiązano do aktu unii w Horodle z 1413 r., pomijając akty Witolda i Władysława Jagiełły dotyczące inkorporacji Litwy do Polski.

Unia przewidywała:

- udzielenie wzajemnej pomocy przeciw wrogom
- wypowiadanie wojny wyłącznie za zgodą drugiej strony
- wybór władcy każdego z państwa „za radą i wiadomością” drugiej strony.

Brak drażniących Litwinów wzmianek o ewentualnej inkorporacji był ich sukcesem, wynikającym z chwilowej przewagi nad stroną Polską, spowodowanej niedawną klęską w Mołdawii. Niedługo potem Polacy, wykorzystując trudną sytuację Litwy podczas wojny litewsko-moskiewskiej 1500-1503, próbowali w unii mielnickiej przeforsować swoją koncepcję unii. Niezależnie od bieżących politycznych rozgrywek porozumienie krakowsko-wileńskie potwierdzało wolę elit politycznych obu państw do dalszego istnienia związku polsko-litewskiego i jego pogłębienia. Postanowienie o udziale jednej strony w wyborze władcy drugiej było bardzo niejasne i całkowicie pomijało poważny dla Jagiellonów aspekt, a mianowicie ich prawo dziedziczenia tronu litewskiego. Była to kwestia istotna nie tylko dla dynastii. Polacy zdawali sobie sprawę, że jeżeli będą chcieli zacieśnić unię w przyszłości, to ich uprawnienie do wyboru własnego władcy będzie tylko iluzoryczne przy dziedzicznym tronie na Litwie. Zapis ten powstał więc prawdopodobnie z inicjatywy strony polskiej. Z drugiej strony panowie litewscy nie chcieli pozbawiać się możliwości nacisku na Polaków, a Jagiellonowie nie mogli zrezygnować bez gwarancji dynastycznych w Polsce ze swego prawa. Sprzymierzone państwa nie dojrzały jeszcze do rozwiązania tego problemu, stąd prawdopodobnie enigmatyczność zapisu.

W praktyce unia krakowsko-wileńska potwierdzała jedynie stan faktyczny w stosunkach pomiędzy Polską a Litwą, istniejący od wstąpienia na tron Polski w 1447 r. Kazimierza Jagiellończyka, czyli ścisły sojusz dwóch suwerennych państw.
* 1501 – unia mielnicka w Mielniku - W latach 1492-1501 Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie łączyła dość ścisła unia dynastyczna. Trwające już od stu lat ścisłe związki obu państw, mimo oddzielnych władców nie zostały zerwane. Panujący uzgadniali swe posunięcia w polityce zagranicznej. Litwa zajmowała się polityką moskiewską i kontaktami z Tatarami. Polska reprezentowała również interesy litewskie w Turcji, w państwach zachodnich i w Watykanie, podobnie jak to było za Kazimierza Jagiellończyka. Państwa udzielały sobie pomocy militarnej. W 1499 r. obie strony uznały za korzystne zacieśnienie związku i zapobieżenie ewentualnemu rozluźnieniu kontaktów w przypadku przedłużającego się rozdziału tronów i zawarły ścisły sojusz polityczno-militarny nazywany unią krakowsko-wileńską.

Śmierć Jana Olbrachta 17 czerwca 1501 r. otworzyła możliwość objęcia tronu polskiego jego bratu, wielkiemu księciu litewskiemu Aleksandrowi i przywrócenia unii personalnej. Elity rządzące obu państw były przekonane o konieczności unii, kierowały się jednak innymi pobudkami i inaczej widziały jej zakres. Litwinom zależało głównie na uzyskaniu pomocy militarnej Polski w toczonej od 1500 r. wojnie z Moskwą. Nie chcieli zacieśniać unii ponad zwykłą unię personalną, bojąc się zmniejszenia samodzielności Wielkiego Księstwa. Polacy byli zainteresowani pogłębieniem związku, a w szczególności rozstrzygnięcia niekorzystnej dla nich kwestii dziedziczności stolca wielkoksiążęcego Jagiellonów, co praktycznie pozbawiało Polaków wpływu na wybór swego władcy, mimo formalnej elekcyjności tronu polskiego.
Negocjacje

Wzajemna pozycja obu państw zmieniła się od podpisanej w 1499 roku unii krakowsko-wileńskiej, kiedy to Litwini nie dopuścili do zapisów niekorzystnych dla siebie. Polska przezwyciężała skutki nieudanej wyprawy mołdawskiej, natomiast zaatakowana w 1500 roku przez Moskwę Litwa miała poważne kłopoty i stała przed groźbą utraty znacznej części swojego terytorium. Klęska wojsk litewskich w bitwie nad Wiedroszą obnażyła słabość militarną Wielkiego Księstwa. Polacy wykorzystali trudną sytuację Litwy i w rokowaniach toczących się w Piotrkowie przeforsowali swój punkt widzenia. Ceną za koronę Polski dla wielkiego księcia Aleksandra i nadzieję na pomoc w wojnie z Moskwą była zgoda na daleko idący związek państw, będący faktycznie unią realną zdominowaną przez Polaków. Oba dokumenty, akt elekcji i akt unii, podpisano jednego dnia (3 października) w Piotrkowie. Oczekujący z niepokojem w Mielniku na wynik rokowań wielki książę zatwierdził 23 października unię, a dodatkowo musiał zgodzić się jeszcze na wydanie przywileju mielnickiego (25.X) oddającego faktycznie władzę w Koronie polskim możnowładcom i ich reprezentacji – senatowi.
Postanowienia unii:

* Zjednoczenie Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego w jedno państwo (łączą się i spalają w jedno nierozdzielne i nieróżne ciało).
* Wspólna elekcja władcy, króla polskiego. Mieli w niej brać udział ze strony litewskiej biskupi katoliccy, wojewodowie i kasztelanowie. Było to wówczas tylko 9 osób (4 biskupów, 3 wojewodów, 2 kasztelanów), a na dodatek ich nieobecność nie podważała prawomocności elekcji. Jagiellonowie tracili tym postanowieniem dziedziczne prawa do Litwy.
* Ustalono obowiązek wzajemnej pomocy wojskowej.
* Nad sprawami całego państwa miała obradować wspólna rada. Każda ze stron miała obowiązek udzielania rady i pomocy drugiej stronie.
* Postanowiono ujednolicić monety, nadając im jednakową formę i wagę.
* Zatwierdzono układy wiążące każde z państw z innymi państwami, z zastrzeżeniem, że nie mogą one szkodzić drugiej stronie.
* Wprowadzono przysięgę dla starostów i urzędników obejmujących swe funkcje.
* Każdy przyszły władca został zobowiązany do zatwierdzenia wszelkich dotychczasowych praw Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego podczas koronacji.
* Postanowiono, że zawarta umowa będzie obowiązywać na wsze czasy.
* Umowa, oprócz zaprzysiężenia przez członków rady panów (senatu), celniejszych ze szlachty i zatwierdzenia przez elekta (co się stało 23 października), miała być zatwierdzona również przez prałatów, panów, szlachtę i bojarów litewskich.

Unia w praktyce:

Postanowienia unii mielnickiej wykraczały poza zwykłą unię personalną. Ich realizacja doprowadziłaby do faktycznego połączenia obu państw w jedno, czyli do unii realnej. Zapisy nie zostały jednak zrealizowane. Nie powołano wspólnej rady (sejmu), nie ujednolicono monety. W praktyce związek łączący Polskę i Litwę pozostał unią personalną, podobnie jak w okresie panowania Kazimierza Jagiellończyka. Do realizacji postanowień nie dopuścił król Aleksander oraz przeważająca w elitach politycznych Wielkiego Księstwa opcja antyunijna.

Niemożliwym do akceptacji dla Jagiellonów był zapis o elekcyjności wspólnego polsko-litewskiego tronu. Dynastia traciła swe dziedziczne uprawnienia na Litwie, nie mając gwarancji, że jej przedstawiciele zostaną wybrani królami Polski, co mogłoby skutkować utratą wszystkiego w kolejnej elekcji. W tekście nie znalazło się drażliwe dla Litwinów określenie inkorporacja (wcielenie, włączenie), jednak w praktyce postanowienia unii włączały Wielkie Księstwo do Korony. Wspólny władca miał być królem Polski, udział strony litewskiej w elekcji miał być symboliczny, w postaci niewielkiej delegacji. Niezadowolenie Litwinów pogłębiło rozczarowanie co do skuteczności pomocy polskiej w wojnie z Rosją. W zawartym w 1503 r. rozejmie Wielkie Księstwo musiało uznać stratę na rzecz Moskwy około 30% swego terytorium.

W tej sytuacji Aleksander i Litwini wykorzystali przewidzianą w akcie unii konieczność jej ratyfikacji (zatwierdzenia przez prałatów, panów, szlachtę i bojarów litewskich). Miało się to stać na sejmie litewskim w Brześciu (1505). Wspólne działanie króla i większości litewskich możnych spowodowało odrzucenie unii (jej zwolennicy, np. marszałek Jan Zabrzeziński, stracili swe urzędy).

Niezrealizowana w praktyce unia mielnicka jest uznawana mimo to za ważne wydarzenie w historii Polski i Litwy. Okoliczności jej zawarcia i walki o niewprowadzenie w życie pozwalają poznać ówczesny stan stosunków polsko-litewskich oraz wpływ na nie poszczególnych podmiotów – Jagiellonów, Polaków i Litwinów. Akt unii ma istotne znaczenie jako program polityczny, którego zrealizowanie okazało się jeszcze w 1501 r. niemożliwe, ale stał się on pierwowzorem dla unii lubelskiej w 1569 r
* 1569 (1 lipca) – unia lubelska – umowa międzynarodowa Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim zawarta 1 lipca 1569 na Sejmie w Lublinie. Określana jako unia realna, w odróżnieniu od poprzednich, wiążących oba państwa tylko osobą władcy (unia personalna). Została przyjęta 28 czerwca, a podpisana 1 lipca 1569, ostatecznie ratyfikowana przez króla 4 lipca 1569. W jej wyniku powstało państwo znane w historiografii jako Rzeczpospolita Obojga Narodów – ze wspólnym monarchą, herbem, sejmem, walutą, polityką zagraniczną i obronną – zachowano odrębny skarb, urzędy, wojsko i sądownictwo.
Tło
Gdy w 1548 rządy w państwie objął koronowany jeszcze za życia ojca, Zygmunta I Starego, Zygmunt II August, wobec jego bezpotomności wyraźnie dało się zauważyć dążenie do bardziej ścisłego związku obu państw, związanych dotąd wyłącznie osobą panującego. Przywódcy ruchu egzekucyjnego, Mikołaj Sienicki i Rafał Leszczyński, na kolejnych sejmach w 1548 i 1550 roku podnosili postulaty wcielenia do Korony Królestwa Polskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego (co zakładała jeszcze unia w Krewie z 1385), Prus Królewskich, Księstwa Oświęcimskiego i Księstwa Zatorskiego.

Na przeszkodzie unifikacji monarchii jagiellońskiej stała jednak odrębność ustrojowa i administracyjno-prawna państwa litewskiego. W 1551 powołano specjalną komisję, która zajęła się nowelizacją I Statutu Litewskiego z 1529 pod kątem reformy ustrojowej zbliżającej Wielkie Księstwo Litewskie do Królestwa Polskiego.

W 1565 Zygmunt August ustanowił sejmiki powiatowe, a w 1566 zatwierdził II Statut Litewski, w którym zrzekał się części swoich kompetencji na rzecz sejmu litewskiego, czym upodobnił go do sejmu koronnego.

Oba sejmy, począwszy od 1551 wysyłały wzajemnie swoich delegatów. Zwołany w Warszawie w listopadzie 1563 sejm koronny, na którym obecnych było 28 delegatów Litwy zajął się sprawą zawarcia nowej unii polsko-litewskiej. Na sejmie tym 12 lutego 1564 Zygmunt August scedował na Koronę Królestwa Polskiego dziedziczne prawo Jagiellonów do władania Wielkim Księstwem Litewskim. Miało to ułatwić przyszłą elekcję władcy połączonego już państwa. Rozpoczęto prace mieszanej komisji polsko-litewskiej, która zajęła się opracowaniem formy około unii. O ile magnaci i szlachta koronna byli zagorzałymi zwolennikami zawarcia nowej unii na korzystnych dla Polski warunkach unii mielnickiej z 1501, to panowie i szlachta litewska pragnęli nadal unii możliwie jak najluźniejszej. 13 marca spisano reces w sprawie około unii, który zawierał minimum tego, na co godzili się Litwini. Obie strony zgodziły się na wspólną elekcję i koronację, utworzenie wspólnego sejmu, urzędów i wspólną politykę obronną. Jednak już wkrótce okazało się, że postanowienia te pozostały tylko na papierze, gdy Litwini zbojkotowali w 1564 mający je zatwierdzić sejm koronny w Parczewie.

Zawarcie nowej unii walnie przyspieszyły wydarzenia międzynarodowe. Okazało się bowiem, że Wielkie Księstwo Litewskie nie było w stanie samodzielnie prowadzić wojny z Rosją cara Iwana IV Groźnego. Trwająca od 1558 wojna litewsko-rosyjska, wydatnie ukazała słabość państwa litewskiego, które z trudem znosiło spadające nań kolejne ciosy wojsk moskiewskich. W ciągu 7 lat sojusznicza Polska wystawiła 300 rot wojsk kosztem 2 milionów złotych, co zyskało jej na Litwie kolejnych zwolenników ścisłego związku obu państw. Dodatkowo ciężar wojny ponosiła głównie szlachta litewska, stanowiąca pospolite ruszenie, i domagająca się z tego tytułu wzorem jej koronnej odpowiedniczki większego wpływu na rządy w państwie. Niespodziewanie, przeciwni zawarciu nowej unii pozostali tylko magnaci litewscy, którzy mogli najwięcej stracić na skutek nowego związku.

Sejm w Lublinie
10 stycznia 1569 obrady na Zamku Lubelskim rozpoczął sejm koronny pod laską Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego. Równolegle obradował też sejm litewski. Podstawą negocjacji był projekt biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, zakładający zawarcie bardzo luźnego związku w formie unii personalnej (wspólna elekcja), jedynie w celu prowadzenia wspólnej polityki obronnej. Nawet jednak i taka propozycja nie została przyjęta przez sejm litewski, zdominowany przez magnatów. 1 marca większość Litwinów opuściła Lublin, co skrzętnie wykorzystali Polacy, przeprowadzając inkorporacje poszczególnych ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego. 5 marca, przy aprobacie litewskich posłów z Podlasia sejm koronny przegłosował włączenie województwa podlaskiego do Korony Królestwa Polskiego. 26 maja do Korony włączono województwo wołyńskie, a 6 czerwca województwo kijowskie i województwo bracławskie. Bezpośrednie wcielenie ziem ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego do Korony i w konsekwencji nieuregulowanie statusu Ukrainy wywołało procesy społeczne, które w konsekwencji doprowadziły do serii powstań kozackich przeciw Rzeczypospolitej, z których największym było Powstanie Chmielnickiego.

Zastosowana przez króla metoda faktów dokonanych (inkorporacji ziem ruskich do Korony) zmusiła przedstawicieli litewskich do powrotu. 28 marca król zaaprobował nowy projekt unii opracowany przez sejm koronny. W kwietniu do Lublina wrócili starosta generalny żmudzki Jan Hieronimowicz Chodkiewicz, wojewoda podlaski Mikołaj Kiszka, kasztelan witebski Dominik Pac, krajczy wielki litewski Krzysztof Radziwiłł Piorun i marszałek nadworny litewski Ostafi Wołłowicz. Zdecydowano zwołać na 10 maja sejmiki ziemskie litewskie, które miałyby udzielić swoich pełnomocnictw nowo wybranym posłom.

Rokowania wznowiono 7 czerwca, a już 28 czerwca uchwalono zawarcie nowej unii polsko-litewskiej. 1 lipca nastąpiła wymiana dokumentów i zaprzysiężenie podpisanego aktu. 4 lipca król wydał dyplom potwierdzający ten związek. Zaniepokojony poseł rosyjski jeszcze tego samego dnia doniósł carowi Iwanowi IV Groźnemu: jedinienje ich w tom, czto im stojati oto wsiech okrain zaodin (unia ta polega na tym, że wszystkie prowincje stanowić będą jedno).

Postanowienia unii lubelskiej
* Oba państwa miały mieć jednego władcę wybieranego wspólnie przez oba narody w wolnej elekcji i koronowanego na króla Polski i wielkiego księcia Litwy w Krakowie.
* Powołano wspólny Sejm walny, obradujący w Warszawie, którego izba poselska składała się ze 120 posłów koronnych i 48 litewskich, a w skład Senatu weszło 113 senatorów koronnych i 27 litewskich.
* Oba człony Rzeczypospolitej zobowiązały się prowadzić wspólną politykę obronną i zagraniczną
* Zachowano odrębne urzędy centralne, tytuły i dostojeństwa z zakresem kompetencji identycznym w obu krajach
* Wprowadzono identyczną monetę, bitą osobno w każdym państw
* Zachowano odrębne wojsko polskie i litewskie
* Zachowano odrębne języki urzędowe (na Litwie język ruski)
* Egzekucja królewszczyzn i podważanie nadań królewskich nie miały zastosowania na Litwie
* Uchwalono unifikację systemów prawnych
* Zniesiono zakaz nabywania przez Polaków dóbr na Litwie

Ciekawostka
Obrady sejmu unijnego zostały zbojkotowane przez posłów i senatorów litewskich, którzy pozostawili jedynie dwóch pisarzy litewskich Michała Haraburdę i Wawrzyńca Woynę, co skłoniło Jana Kochanowskiego do napisania apoftegmatu Haraburda z wojną.

* 1791 - konstytucja 3 maja znosiła formalnie odrębność ustrojową Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, powstała Rzeczpospolita Polska. Stworzono wspólne organy władzy centralnej w tym m. in. Komisje Wielkie Obojga Narodów. 20 października Sejm Czteroletni uchwalił przepisy wykonawcze do konstytucji 3 maja pod nazwą Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów.
* 1795 – III rozbiór Polski – wygasła unia lubelska.