Charakterystyka ideału średniowiecznego władcy na podstawie postaci Kazimierza Wielkiego

Przez cały okres średniowiecza głowami państw byli rozmaici władcy. Każdy z nich inaczej rozumiał swoje zadanie i inaczej wypełniał swoje obowiązki. Jedni słynęli z rządów przynoszących sukcesy militarne, a inni zostali zapamiętani, jako nieludzcy i niepożyteczni. Przykładem króla, który na kartach historii został przedstawiony, jako wzór średniowiecznego władcy, jest Kazimierz Wielki.

Kazimierz III Wielki żył w latach 1310 – 1370. Był ostatnim władcą z dynastii Piastów w Polsce. Objął tron Królestwa Polskiego bezpośrednio po śmierci swojego ojca, Władysława Łokietka. Uroczystość koronacji opisał Jan Długosz*, dzięki czemu znamy dokładną datę koronacji – 23 kwietnia 1333r. oraz jej przebieg:
"(…)wyznaczono uroczystość św. Marka Ewangelisty, która przypadała w niedzielę, na koronację jego i jego żony [Aldony, córki Giedymina wielkiego księcia litewskiego](…). O świcie (…) książę Kazimierz, ubrany przez biskupów w pałacu w szaty królewskie i przyprowadzony do katedry krakowskiej przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława w asyście biskupów (…) oraz licznie zgromadzonych i wyrażających swoje poparcie panów i szlachty polskiej, zostaje namaszczony i ukoronowany na króla polskiego (…). A dzień ten i dalsze następne dni spędzono ku wielkiej radości i uciesze wszystkich na tańcach, turniejach i uciechach (…).".

Jednak, mimo przebiegającej w radosnej atmosferze koronacji przed nowo wybranym królem stały ciężkie zadania. Kazimierz Wielki rozpoczął panowanie w niełatwym okresie dla Polski. Kraj był podzielony, król praktycznie rządził tylko Wielkopolską i Małopolską, reszta księstw uznawała zwierzchnictwo Jana Luksemburskiego** oraz nie był gotowy do wojny, m.in. przez walki z Zakonem Krzyżackim. W takich warunkach nowy władca podjął słuszną decyzję i politykę zagraniczną oparł na dyplomacji.

Jedynym z wielu bezkrwawych rozwiązań było wykupienie zrzeczenia się Jana Luksemburskiego z pretensji do tronu Polskiego za 20 tys. kop groszy praskich oraz zwrócenie Kazimierzowi zamku w Bolesławcu. Podczas tego samego zjazdu, w 1335r., w Wyszehradzie, doszło do zawarcia pokoju pomiędzy Czechami a Polską. Relacja między tymi państwami przebiegała różnie. W 1337r. Czesi zaatakowali Litwę, lecz już w marcu tego samego roku został zawarty dziesięcioletni rozejm pomiędzy Kazimierzem Wielkim a Janem Luksemburskim. W 1339r., w Krakowie król Polski uznaje czeskie zwierzchnictwo nad Śląskiem, gdyż nie ma on środków zbrojnego rozstrzygnięcia sporu z korzyścią dla swojego kraju. Kolejnym elementem współpracy obu państw było zawarcie ścisłego sojuszu w 1341r. w celu osłabienia roli Zakonu w Europie. Jednak dobre relacje skończyły się razem z życiem Jana Luksemburskiego. Po jego śmierci Kazimierz Wielki próbował odzyskać ziemie śląskie, wojna trwała od 1345r. do 1348r., gdy na tronie czeskim zasiadł Karol IV Luksemburski***. Także tego roku doszło do pokoju w Namysłowie, gdzie król Polski uznał zwierzchnictwo czeskie do Śląska, a władca Czech zrzekł się lennych praw do Mazowsza.

Kolejną misją dyplomatyczną było rozwiązanie sporu z Zakonem Krzyżackim. Już w 1334r. doszło do przedłużenia rozejmu z krzyżakami o kolejny rok. Zaś w roku 1337, w Inowrocławiu ustalono, iż Polska odzyska część Kujaw, lecz zrzeknie się Pomorza na korzyść Zakonu. Kazimierz Wielki nie mógł się na to zgodzić, więc pod koniec roku zaskarżył Zakon o zabór tej ziemi do kurii papieskiej w Awinionie. Mimo, iż obecny papież – Benedykt XII był po stronie Polski nie przyniosło to żadnego rozstrzygnięcia sporu. Konflikt został rozwiązany dopiero w 1343r. podczas pokoju w Kaliszu, gdzie ustalono, iż Kazimierz Wielki, jako król Pomorza daje Zakonowi jałmużnę, którą jest Pomorze Gdańskie i ziemia chełmińska, lecz zachowuje Kujawy i ziemię dobrzyńską.

Litwa była następnym krajem, z którym Kazimierz Wielki chciał poprawić relacje w polubowny sposób. Niestety zanim doszło do ślubu wnuka Kazimierza Wielkiego (Kaźka Słupskiego) z córką Olgierda, księcia litewskiego (Joanną), w latach 1349 – 1350 doszło do konfliktów zbrojnych.

Również tereny Rusi Halickiej były jednymi z ziem, które interesowały Karola Wielkiego. Wykorzystując zasady sukcesji, które ustalił w 1339r. ze swoim krewnym Jerzym II Trojdenowicem****, w 1344r. wkracza na Ruś i zajmuje ziemię przemyską i sanocką. Wyprawa zbrojna, przeprowadzona 5 lat później przyczynia się do przyłączenia Rusi Halicko – Włodzimierskiej.

Kazimierz Wielki miał plany także wobec ziem północnych i zachodnich, które odebrano Królestwu Polskiemu. W tym celu w roku 1368 doszło do zawarcia sojuszu z margrabią Nowej Marchii, co wiązało się z przyłączeniem do Polski terenów między Notecią, Gwdą i Drawą a Pomorzem Zachodnim wraz z Czaplinkiem, Drahimiem i Wałczem – dzięki czemu połączenie Brandenburgii i Zakonu Krzyżackiego zostało przerwane. Było to możliwe, gdyż w 1365r. polskiemu władcy możni brandenburscy złożyli hołd lenny. Innym sukcesem był ślub córki Kazimierza (Elżbiety) z Bogusławem V (księciem pomorskim).
Są to jedynie najważniejsze elementy polityki zagranicznej Kazimierza Wielkiego, a ich ilość i efekty są imponujące. Metody ekspansji kraju, które wprowadził król można uznać za rewolucyjne, lecz ich skuteczności nikt nie może zaprzeczyć.

Również w polityce wewnętrznej Kazimierz Wielki był rewolucjonistą. Król pragnął zreformować kraj na różnych płaszczyznach, co udało mu się, mimo problemów związanych z niespisanymi prawami z XIV w. oraz z brakiem ujednolicenia. Zmiany administracji państwowej polegały na nowym podziale, gdzie jednostką administracyjną miały być ziemie oraz wprowadzeniu nowych urzędów centralnych (kanclerza koronnego i podskarbiego) i zreformowaniu urzędu starosty (uczynienie go namiestnikiem króla na danej ziemi). Konieczne do umocnienia państwa było także znalezienie nowych rozwiązań na zarządzanie wojskiem. Wprowadzono nowy podział sił zbrojnych (m.in. podstawową jednostką uczyniono kopię – składającą się z rycerza i 2, 3 strzelców) oraz wzmocniono fortyfikację kraju, wybudowano 53 zamki warowne wzdłuż granic oraz postawiono mury obronne wokół 27 miast. Jednak podstawą reform Kazimierza Wielkiego było ujednolicenie praw. Jak pisze Jan Długosz:
"Pragnął zatem [Kazimierz Wielki] wprowadzić porządek w całym Królestwie przez jednakowe i sprawiedliwe prawa. Zdawał sobie bowiem sprawę, że sądy polskie (…) są pełne różnego rodzaju oszczerstw, wyszukanych oszustw i fałszerstw. Wiedział, że (…) cierpią dotkliwie nie możni i winowajcy, ale ubodzy (…). Wiedział też, że wobec tej samej osoby ogłaszano coraz to inne wyroki według upodobania zasiadających w trybunale (…).".

I tak w 1346r. doszło do ustanowienia statutów: wiślickiego – dotyczącego Małopolski oraz piotrkowskiego – dotyczącego Wielkopolski, które miały na celu poprawienie sytuacji chłopów. Z powodu istnienia oddzielnych praw dla różnych stanów powstały sądy niższe: sąd ziemski, sąd grodzki, sąd podkomorski oraz sądy wyższe: sąd wieńcowy i sąd królewski. Kolejny wytworem króla było utworzenie sądu wyższego prawa niemieckiego, który miał uniezależnić miasta polskie lokowane na prawie niemieckim od sądu w Magdeburgu. Dla zabezpieczenia nowego systemu sądownictwa ustanowiono także sąd sześciu miast (Krakowa, Kazimierza, Bochni, Wieliczki, Nowego Sącza i Olkusza), który był instancją odwoławczą od orzeczeń sądów wyższych.

Kazimierz Wielki zdawał sobie sprawę, iż przez wprowadzenie takich zmian wzroście ilość miejsc pracy dla ludzi wykształconych. W związku z tym edyktem królewskim z 12 maja 1364r. powołano pierwszą polską szkołę wyższą – Akademię Krakowską:
"My Kazimierz, bacząc na to, co dobre, postanowiliśmy w mieście naszym Krakowie wyznaczyć miejsce, na którym by studium generalne kwiknęło. Wszystkim pospołu i każdemu z osobna przyrzekamy i dobrą wiarą zaręczamy, iż niżej podpisane artykuły nie naruszone strzec i zachowywać będziemy."

Kazimierz Wielki, podczas swojego panowania, starał się ograniczyć walki zbrojne, szczególnie takie, w których Polska nie miałaby sojuszników. Jego polityka zagraniczna oparta na dyplomacji przyniosła więcej pozytywnych niż negatywnych skutków, państwo zwiększyło swój obszar ze 106 do 270km2 oraz było szanowane przez inne państwa europejskie, o czym świadczył zjazd monarchów (Karola IV Luksemburskiego, Ludwika Andegaweńskiego – króla Węgier, Waldemara – króla Danii, Piotra de Lusignan – króla Cypru, Rudolfa IV – księcia Austrii z braćmi, Ludwika i Ottona – margrabiów brandenburskich, Ziemowita III – księcia mazowieckiego, Bogusława V – księcia pomorskiego z synem) do Krakowa w 1364r.. Również polityka wewnętrzna, którą stosował była skuteczna i rozwinęła państwo. Moim zdaniem, biorąc pod uwagę żywot, dokonania Kazimierz Wielkiego można nazwać go ideałem średniowiecznego władcy, który kierował się rozsądkiem oraz dążył do umocnienia swojego państwa nie stosując brutalnych metod. Jego świetność doprowadziła do upamiętnienia go w popularnym powiedzeniu, znanym każdemu Polakowi: "zastał Polską drewnianą, a zostawił murowaną".

Przypisy
*Jan Długosz – (ur. 1415, zm. 1480) polski historyk, twórca jednego z najwybitniejszych dzieł średniowiecznej historiografii europejskiej, dyplomata i duchowny, autor "Roczników, czyli kronik sławnego Królestwa Polskiego)" i innych
**Jan Luksemburski – (ur. 1296, zm. 1346) syn cesarza rzymsko-niemieckiego Henryka VII, od 1309 hrabia Luksemburga, od 1310 król Czech, w latach 1310-1335 tytularny król Polski
***Karol IV Luksemburski – (ur. 1316, zm. 1378) król Niemiec, syn Jana Luksemburskiego
**** Bolesław Jerzy II Trojdenowic – kniaź halicko-włodzimierski

Konsultacja merytoryczna
Prof. dr. hab. Marian Dygo; prof. dr. hab. Andrzej Karpiński, prof. dr. hab. Jan Tyszkiewicz, prof. dr. hab. Paweł Wieczorkiewicz, prof. dr. hab. Tadeusz Wolsza