Eutanazja

Eutanazja [gr. Eu ‘dobry’, ‘łagodny’, thnatos ‘śmierć’], powodowane współczuciem przyśpieszenie lub nie zapobieganie śmierci w celu skrócenia cierpień chorego człowieka, zwykle na jego życzenie; o połowy XX w. jako szeroko dyskutowany problem z pogranicza nauki (zwłaszcza biotechnologii), moralności, polityki i religii stanowi przedmiot badań bioetyki.

DEFINICJA POKJĘCIA I RODZAJE EUTANZJI

Eutanazją we właściwym sensie jest czyn (eutanazja czynna lub aktywna) lub zaniedbanie, które ze swej istoty lub w intencji działającego powoduje śmierć w celu usunięcia wszelkiego cierpienia (np. podanie choremu środka, który spowoduje jego śmierć; także stopniowe zwiększanie dawki środków uśmierzających ból w celu spowodowania śmierci). Eutanazja bierna (pasywna) polega na zaniechaniu czynności ratujących życie (np. przerwanie terapii, zaprzestanie karmienia chorego w stanie terminalnym lub nieuleczalnie chorego noworodka). Postawa chorego decyduje o kwalifikacji eutanazji jako dobrowolnej (równoznaczna z samobójstwem) lub niedobrowolnej (np. pod zewnętrznym przymusem – eutanazja eugeniczna w III Rzeszy; faktycznie jest zabójstwem). Nie jest eutanazją zaprzestanie tzw. uporczywej terapii, czyli zabiegów medycznych nadzwyczajnych lub przesadnych, niewspółmiernych do oczekiwanych rezultatów lub zbyt uciążliwych la chorego i dla jego rodziny (np. odłączenie od respiratora). Charakter eutanazji pośredniej ma działanie podjęte w celu uśmierzenia bólu, jeśli jego niezamierzonym, ale i nieuniknionym skutkiem jest przyśpieszenie śmierci.

HISTORIA

Po raz pierwszy terminu eutanazja użył grecki poeta Posidipos (III w. p.n.e.). Istnieją co najmniej 2 nurty interpretacyjne: 1) eutanazja oznacza „łagodną, dobrą i zaszczytną śmierć”, czyli śmierć bez nadmiernego cierpienia i śmiertelnego lęku będąca ostatnim aktem życia godnego człowieka; wykluczone jest jakiekolwiek działanie zabójcze (mające sprawić lub przyśpieszyć naturalny proces śmierci) lekarza, który winien się ograniczyć o usuwania nadmiernego bólu i lęku; 2) eutanazja oznacza eksterminację ludzi, których życie zostało uznane za „niewarte życia” (np. niepełnosprawni lub psychicznie chorzy); w starożytności tak rozumiana eutanazja była praktykowana w Sparcie i w Rzymie; aprobowali ja Platon i Arystoteles oraz stoicy (także w formie samobójstwa), a przeciwni byli pitagorejczycy i Cyceron. Istotna zmiana w podejściu do eutanazji dokonała się pod wpływem judaizmu i chrześcijaństwa, głoszących absolutny nakaz poszanowania życia, które jako dar Boży jest święte. Zaniechano praktyki przyspieszania własnej lub cudzej śmierci (prawdopodobnie przetrwał jednak w niektórych zwyczajach, np. dobijania śmiertelnie rannych rycerzy). W epoce nowożytnej próbę podważenia zakazu eutanazji podjął jako pierwszy T. Morus w Utopi (1516), gdzie dopuszczał dobrowolną eutanazję nieuleczalnie chorych. Radykalne postulaty sformułował w XVII w. F. Bacon (Nowa Atlantyda), który za jeden z obowiązków lekarza uznał „humanizację” śmierci nieuleczalnie chorych poprzez łagodzenie bólu i cierpienia oraz umożliwienie lekkiej, bezbolesnej i spokojnej śmierci. Dopuszczalność samobójstwa i eutanazji głosili także D. Hume oraz utylitaryści, J. Bentham i J.S. Mill, którzy zakwestionowali chrześcijańskie postawy moralności. Przeciw eutanazji występował I. Kant, który wskazywał na racjonalne (naturalne), a nie objawione (religijne) fundamenty ludzkiej moralności. Stwierdzał on, że człowiek nie może dysponować niczyim życiem, a aprobata dla samobójstwa jest sprzeczna z kryteriami ludzkiej moralności. Od końca XIX w. eutanazję zaczęto rozumieć jako celowe działanie mające na celu przyśpieszenie śmierci cudzej lub własnej; zanikł ostatecznie jej pierwotny sens, m.in. pod wpływem darwinizmu i utylitaryzmu. W dyskusji o eutanazji pojawiły się pojęcia „życie niewarte życia” i „jakość życia”. Powstały działające na rzecz legalizacji eutanazji (w W. Brytanii 1935, w USA 1938). W nazistowskich Niemczech pod hasłem eutanazja dokonano 1939-41 eksterminacji ponad 200 tyś. osób niepełnosprawnych i psychicznie chorych; ludobójcza eutanazja była jednym z motywów zagłady milionów więźniów w obozach koncentracyjnych. Współcześni zwolennicy legalizacji eutanazji dobrowolnej wskazują na współczucie i szacunek dla autonomii jednostki. Od połowy XX w. skutek zmian społecznej świadomości moralnej systematycznie rośnie liczba zwolenników legalizacji eutanazji , coraz częstsza jest też praktyka (pozaprawna) stosowania przez lekarzy tzw. kryptanazji (pozbawienie życia człowieka wbrew wyrażonej przez niego woli życia i leczenia). W 1996 eutanazja została wprowadzono przejściowo w jednym ze stanów w Australii (rok później zniesiona); 1997 w amerykańskim stanie Oregon w wyniku referendum wprowadzono ustawę pozwalającą lekarzowi na przepisanie recepty na śmiertelną dawkę narkotyku, którą może sobie zaaplikować sam pacjent. Obecnie prawie wszystkie stany USA uznają prawną wartość tzw. testamentu życia – dokumentu w którym pacjent stwierdza, że jeśli stanie się w stanie terminalnym, nie wyraża zgody na reanimację i stosowanie środków nadzwyczajnych, domaga się natomiast podawania środków przeciwbólowych, nawet jeśli grożą skróceniem życia. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy opowiedziało się 1999 za całkowitym zakazem eutanazji czynnej, ale wyraziło pełną aprobatę dla eutanazji pośredniej i biernej. W 2001 zalegalizowano w Holandii po raz pierwszy w historii tzw. eutanazję aktywną, obwarowaną ścisłymi przepisami. Można jej dokonać na własną i stanowczą prośbę chorego, który został należycie poinformowany o stanie zdrowia, nie może znieść swoich cierpień i nie ma nadziei na poprawę. W Polsce eutanazja jest karalna (artykuł 150 Kodeksu Prawa Karnego oparty na konstytucyjnej zasadzie ochrony życia). Zakazane są zabójstwo eutantyczne oraz pomoc w samobójstwie. Kodeks Etyki Lekarskiej zabrania eutanazji, a jednocześnie nie zobowiązuje lekarza do tzw. terapii uporczywej.

DYSKUSJA WOKÓŁ LEGALIZACJI EUTANAZJI

Zasadnicze kontrowersje moralne dotyczą prawa do eutanazji i możliwości jej legalizacji. Do argumentów zwolenników prawnej dopuszczalności eutanazji należą m.in.:
1) litość i współczucie dal cierpiącego człowieka;
2) przyrodzone i niezbywalne prawo do wolności;
3) idea „jakości życia”, którą terminalnie chory traci wskutek cierpienia;
4) pojęcie „sensu” i „bezsensu” życia;
5) pragmatyzm (m.in. wysokie koszty opieki nad terminalnie chorymi i wykorzystanie aparatury medycznej w leczeniu chorego, którego zdrowie rokuje poprawę)
6) konieczność prawnego usankcjonowania i uregulowania praktyki eutanazji, a tym samym poddania jej kontroli społecznej.

Zwolennicy eutanazji odrzucają religijne argumenty przeciw eutanazji, które ich zdaniem nie mogą być wprowadzone mocą prawa stanowionego, gdyż byłoby to sprzeczne zobowiązującą w demokracji zasadą możliwości wyboru.

Dla przeciwników legalizacji eutanazji dyskusja ma charakter przede wszystkim moralny, a później religijny. Swą argumentację opierają na fundamentalnym zakazie zabijania, uznawanym także przez agnostyków. Podkreślają, że problem dotyczy nie tylko samego życia, ile cierpienia i możliwości jego uniknięcia. Swe stanowisko motywują m.in. argumentami etycznymi:
1) litość i współczucie nie mogą być podstawą racjonalnych decyzji moralnych, winny natomiast mobilizować do konstruktywnego działania w celu pomocy nieuleczalnie chorym (np. medycyna paliatywna, ruch hospicyjny, rozwój medycyny);
2) wolność człowieka ma charakter ograniczony; nie istnieje bezwzględna autonomia uprawniająca do swobodnego decydowania o własnym życiu, co wynika m.in. ze społecznego charakteru wolności (prawo słabych o opieki);
3) godność ludzka jako wartość ontyczna nie może być utożsamiana z jakością życia, nawet jeśli jest przez nią ograniczana; jeden wymiar życia („jakość”) nie może decydować o jego całości (godności); sens lub bezsens istnienia jest transcendentalny wobec jakości życia i czerpie swe uzasadnienie z metafizyki i aksjologii;
4) pragmatyzm i względy ekonomiczne, których utylitarny charakter sprzeciwia się podmiotowości człowieka, nie mogą być podstawą moralnej decyzji dotyczącej życia.

Przeciwnicy eutanazji wskazują także na fakt, że eutanazja jako legalny zabieg medyczny wydaje się sprzeczny z fundamentalną dla zawodu lekarskiego powinnością ochrony życia i zdrowia. Prawo stanowione jako służebne wobec człowieka nie jest władne zalegalizować podstawowego i przyrodzonego prawa człowieka do życia. Prawo międzynarodowe, zabraniając eutanazji aktywnej, nie rozstrzyga jednoznacznie konfliktu między prawem do życia (przywilej czy obowiązek) i prawo o wolności (może z niego wynikać prawo do śmierci). Brak definicji i określenia granic pomiędzy eutanazją pasywną a intensywną (uporczywą) terapią rodzi problem eutanazji pasywnej. Legalizacja eutanazji daje zdaniem jej przeciwników ochronę prawną silniejszemu, o ile spełni on wymagane ustawą formalne warunki, i rodzi tym samym możliwość wielu na użyć, m.in. ideologiczną instrumentalizację prawa i medycyny. Przywoływany jest również argument „równi pochyłej”, który zakłada, że wprowadzenie możliwości stosowania eutanazji będzie prowadziło do nadużyć: 1) od dopuszczalności eutanazji dobrowolnej do powszechnego przyzwolenia na eutanazję niedobrowolną (bez poddania jej niezbędnej kontroli), a następnie na kryptanazję, oraz 2) od uśmiercenia terminalnie chorych do eliminacji osób niepełnosprawnych, upośledzonych, starych, zbędnych społecznie i ekonomicznie (eutanazja eugeniczna i ekonomiczna). Potwierdzeniem tego argumentu są raporty holenderskie, że większość eutanazji dokonywanych w tym kraju dotyczy osób nie mogących świadomie wyrazić swej woli.

RELIGIE WOBEC EUTANAZJI

Buddyzm. Stosunek do eutanazji opiera się na uniwersalnym prawie dharmy, które w porządku moralnym objawia się w karmie (prawo). Z zakazu zabijania oraz z zasady nie krzywdzenia wypływa zakaz eutanazji aktywnej. Wyzwolenie o cierpienia winno się dokonywać nie poprzez zadanie śmierci, ale dzięki usunięciu pragnień i osiągnięciu stanu nirwany. Dopuszcza się eutanazję bierną, choć istnieją trudności w wyznaczeniu jej granic. Obowiązują zasady: unikania przerywania życia (jako formy przemocy, podobnie jak intensywna terapia), zmniejszania cierpienia, nie nadużywania środków terapeutycznych i pomoc w spokojnej śmierci, gdy wyczerpano wszelkie metody (eutanazja bierna; myśli umierającego mają istotne znaczenie dla jego przyszłego życia).

Hinduizm. Eutanazja jest postrzegana jako śmierć z wyboru i aprobowana jako ucieczka od przywiązania do własnego „ja”, które cierpi (np. z powodu starości); daje możliwość uwolnienia się od niewygodnej formy życia i przejścia do następnego życia (reinkarnacja). Ci, którzy podejmują decyzję samobójczą, jak i ci, dokonują eutanazji, winni się uwolnić od złych zamierzeń, namiętności i egoizmu.

Judaizm. Zarówno eutanazja aktywna jak i eutanazja bierna są kwalifikowane jako zabójstwo lub samobójstwo; człowiekowi nie wolno samowolnie decydować o czasie trwania swego życia (odrzucenie autonomii moralnej). Tora i tradycja żydowska (Talmud wraz z komentarzami) wskazują na zobowiązanie do wyboru życia; o czasie umierania może decydować jedynie Bóg jako stwórca życia. Lekarz podejmujący decyzję o śmierci pacjenta uzurpował by sobie prawa Boga. Życia nie wolno skracać, ani też przedłużać umierania przy pomocy specjalnych środków - leczenie uznaje się za ingerencję w konieczny bieg rzeczy. Dopuszczalna jest wszelka terapia eliminująca cierpienie, o ile nie powoduje śmierci; nakazuje się też udzielenie konającym duchowego wsparcia.

Chrześcijaństwo. We wczesnym chrześcijaństwie eutanazję odrzucano jako formę samobójstwa naruszającego zakaz zabijania (św. Augustyn). Kościół rzymskokatolicki uznaje eutanazję za targnięcie się na nienaruszalne życie ludzkie i traktuje ją jako zabójstwo lub samobójstwo. Odrzuca prawną legalizację jako sprzeczną z prawem naturalnym i objawieniem zapisanym w Piśmie Świętym. Nienaruszalność i godność życia ludzkiego wynika z biblijnej prawdy o stworzeniu człowieka przez Boga „na Jego obraz i podobieństwo”, a wcielenie Jezusa Chrystusa i odkupienie stanowi potwierdzenie jego fundamentalnej i najwyższej w porządku doczesnym (lecz nie absolutnej wartości) wartości. Od pontyfikatu Piusa XII (1939-58) dopuszcza się zaprzestanie tzw. uporczywej terapii (przyzwolenie na naturalną śmierć) oraz stosowanie środków przeciwbólowych, nawet jeśli zwiększają one ryzyko śmierci. Stanowisko kościoła rzymskokatolickiego wobec eutanazji zostało wyrażone m.in. w Deklaracji Kongresu Nauki Wiary. Bezwzględny zakaz eutanazji obowiązuje również w prawosławiu.
Islam. Z Koranu („Kto zabije człowieka..., ten odpowie za krew jego przed całym rodem ludzkim; kto zaś uratuje życie człowieka, będzie nagrodzonym, jakby uratował życie całego rodu ludzkiego”) wyprowadza się zakaz eutanazji jako czynu niemoralnego; pod żadnym pozorem, nawet w przypadku nieuleczalnej choroby, nie wolno skracać życia własnego lub cudzego.