Egipt - religie.

EGIPT STAROŻYTNY. RELIGIA. Kształtowała się w trakcie procesu hist. i podlegała historycznie uwarunkowanej ewolucji (® Egipt starożytny — Historia), polegającej gł. na przesuwaniu przez oficjalną teologię akcentów w obrębie stałych elementów rel. (numina, symbole, mity, formy kultowe), składających się na dziedzictwo poszczególnych ośr. lokalnych, gł. Heliopolis, Memfis, Hermopolis Magna i Teb. Cechą religii egip. była zdolność przyswajania nowych elementów przy zachowaniu tradycyjnych i skłonność do synkretyzmu; religia egip. miała charakter religii nar. ukształtowanej przez geografię i przyrodę oraz historię kraju.

Egipska kosmologia religijna. Otaczająca rzeczywistość powstała wg niej ze wspólnej prasubstancji (Nun), wiecznego bezkresu wodnego zawierającego zalążki wszystkich elementów składowych świata i potencjalną energię twórczą w postaci demiurga (utożsamianego z każdym bóstwem lokalnym). Główne systemy kosmogoniczne powstały w Hermopolis Magna (koncepcja pierwotnej Ósemki bóstw i jaja kosm.), Heliopolis (koncepcja solarna, prapagórek, stwórca świata — Atum) i Memfis (kosmogonia słowa, stwórca — Ptah). Według nich prawody, rozsunięte w chwili stworzenia, otaczały świat, grożąc nieustanną zagładą (tzw. eschatologia kosmologiczna); świat był chroniony przez magiczny pierścień w postaci węża (Uroboros), wyznaczającego granicę między bytem a niebytem; wzdłuż niej pływała łódź Re, przebywając połowę drogi po widzialnym (górnym) niebie, i połowę po niebie podziemnym (dolnym) — tzw. struktura kosmologiczna.

Egipska koncepcja Boga (bogów). Podstawowym określeniem Boga było słowo neczer; hieroglif neczer był prawdopodobnie obiektem kultu ( nomen) już w okresie predynastycznym; występował też wtedy fetyszyzm, animizm i zoolatria (większość bóstw czczono pod postacią zwierząt). Po zjednoczeniu Egiptu na przeł. IV i III tysiącl. p.n.e. i uznaniu Horusa (identyfikowanego z egip. królem — faraonem) za gł. Boga państw., bóstwa otrzymały formę antropomorficzną lub mieszaną (tułów człowieka w stroju król. i głowa zwierzęcia). W Heliopolis uznano króla za nacz. Boga i utożsamiano go z Atumem (a dzieło stworzenia ze zjednoczeniem Egiptu), wprowadzając do egip. panteonu personifikacje elementów kosmosu oraz pojęć kojarzących się z królem i jego działaniem (m.in. Izyda, Maat). Doktryna teol. godziła ideę jedności bóstwa (demiurg, gł. Bóg państw.) z licznymi kultami lokalnymi przez tworzenie związków między bóstwami (triady, dziewiątki) i określanie jednej formy ikonograf. kilkoma imionami boskimi (np. Re-Horus-Atum, Amon-Re itp.). Bóg pozostawał w swej istocie „ukryty”, a jego imiona, epitety i „obrazy” (posągi, wizerunki, święte zwierzęta) służyły celom kultowym; mogły one ulegać synkretycznym połączeniom, czyli określonej czasowo lub terytorialnie unii aspektów bóstwa (np. Ptah-Sokaris-Ozyrys lub Amon-Min).

Egipska antropologia religijna. Człowiek był uzależniony od Boga, ale mógł polegać na jego dobroci. Indywidualny związek człowieka z Bogiem (jako ojcem) uzupełniało poczucie zespolenia człowieka z kosmosem; elementy otaczającego świata, wyrażone językiem mitu, przedstawiały się jako zespół form i działań boskich. Człowiek i jego otoczenie były mikrokosmosem funkcjonującym na wzór wszechświata — makrokosmosu; obu światami rządziły prawa reprezentowane przez uniwersalny miernik wartości ® Maat , związany z królem, który jako Bóg i człowiek łączył sfery sacrum i profanum; granica między nimi była zatarta. Po śmierci człowiek upodabniał się do króla i bogów, stawał się częścią sacrum, a przygotowania do tej przemiany trwały przez całe życie. Polegały na przestrzeganiu norm moralnych, regulowanych zasadą boskiego wzorca Maat, oraz na skompletowaniu odpowiedniego wyposażenia grobowego. Dla ludzi ubogich, oprócz przestrzegania norm etycznych, warunkiem osiągnięcia raju na tamtym świecie nie było zabezpieczenie materialne, lecz fakt wiernej służby Bogu, czyli królowi, który w zamian stawał się gwarantem urzeczywistnienia potrzeb swych poddanych. Na istotę ludzką składało się kilka elementów, którym należało zapewnić nieśmiertelność: ciało, imię, serce, cień oraz elementy duchowe: ® ba i ® ka ; celem człowieka było przekształcenie się po śmierci w świetlistą duchową formę boga-stwórcy, zw. anch.

Postawa człowieka wobec bóstw. Kult i jego organizacja. Oficjalnym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem był król; jego modlitwa, ujęta w formę rytuału, miała zapewnioną skuteczność; indywidualny kontakt człowieka z bóstwem został usankcjonowany dopiero w czasach Echnatona (® Amenhotep IV Echnaton), a dochodziło do niego w świątyni; na co dzień do tego celu służyły wydzielone kaplice na zewnątrz świątyń, podczas świąt — dziedziniec oraz trasa procesji barki kultowej. Procesje wiązały się z instytucją wyroczni (w wyniku określonego ruchu barki bóg „podejmował decyzje”). Jedynym celebrantem każdego rytuału był oficjalnie król, w praktyce zastępowany przez kapłanów; oprócz niewielu zaw. kapłanów większość stanowili kapłani „wachtowi”, czyli świeccy urzędnicy pełniący dyżur w świątyni przez miesiąc, 3 razy w roku; w czasie świąt pomocnicze funkcje rytualne pełniły kobiety i dzieci. Oprócz kultu bóstw ważną rolę odgrywał kult zmarłych; służba ofiar grobowych, wraz z funkcją rel., pełniła funkcję ekon. jako źródło utrzymania licznych kapłanów; w pewnych okresach (Stare Państwo, okres Ramessydów) gospodarka państw. koncentrowała się wokół zespołu świątyni grobowej zmarłego króla.

Zagadnienie recepcji egipskiej religii. Postawy wobec religii egip. wahały się w ciągu wieków od aprobaty po wrogość. W VII–V w. p.n.e. rozwinęła się tzw. grecka interpretacja bóstw egipskich, polegająca na ich mech. porównaniu z gr.; mylne rozumienie niektórych rytuałów i niedostępność wnętrz świątyń spowodowały błędne podejrzenie religii egip. o ezoteryczność; pogląd ten, za pośrednictwem neoplatonizmu, ugruntował się w epoce odrodzenia w Europie, znajdując kontynuację w nowoż. koncepcjach, m.in. masońskich. Rzymianie traktowali religię egip. z pogardą, Biblia i ojcowie Kościoła z potępieniem. Dyskusję nad charakterem religii egip. umożliwiło odczytanie hieroglifów w XIX w.; oprócz skrajnych poglądów, uznających religię egip. za monoteizm bądź politeizm, podkreśla się także zbieżności z koncepcją henoteizmu. Z uwagi na długi okres ciągłego rozwoju religii egip. (ponad 3 tys. lat) nowocz. interpretacje podkreślają zależność charakteru religii egip. od okresu hist., miejsca zamieszkania i społ. pozycji staroż. wyznawcy.