Świat wartości człowieka renesansu i baroku. Scharakteryzuj analizując wybrane utwory

Nadejście kolejnej epoki wiąże się z kryzysem wartości prezentowanych przez epokę poprzednią. Tak jest także w przypadku renesansu i baroku. Idee renesansowego humanizmu, przekonanie o harmonii i ładzie świata, o tym, że człowiek przy niewielkim wysiłku potrafi pogodzić wartości ziemskie i wieczne, a także hasła tolerancji religijnej, tak popularne w epoce odrodzenia, okazały się niewystarczające oraz nie do końca prawdziwe w baroku. Okres ten ukształtował się pod wpływem nowych idei i zmiany sposobu myślenia o świecie.

Renesans jest epoką, która charakteryzuje się powrotem do wzorców antycznych, w tym filozofii i systemów wartości. Ważnym przedstawicielem literatury odrodzenia jest Jan Kochanowski, który w swoich utworach prezentował różnorodne sposoby myślenia i postrzegania świata.

„Pieśń” IX z Ksiąg pierwszych jest utworem ukazującym wartości epikurejskie. Kochanowski jest przekonany, że aby być zadowolonym z życia, trzeba umieć się cieszyć każdą jego chwilą. Ponieważ nigdy nie będziemy wiedzieli, co nam przyniesie następny dzień, trzeba korzystać z dzisiejszego. Dopełnieniem myśli przytoczonego dzieła jest „Pieśń” IX z Ksiąg Wtórych. W pieśni tej widoczny jest jeszcze jeden element światopoglądu Kochanowskiego. Twierdzi on, że bez względu na zmienność losu człowiekowi zawsze powinna towarzyszyć nadzieja, bo „po złej chwili piękny dzień przychodzi”.

Innym prądem zaczerpniętym z antyku jest stoicyzm, również reprezentowany przez Kochanowskiego. W „Trenie” IX za pomocą metafory schodów ukazał zdobywanie „Mądrości”, czyli stoicyzmu. Utwór opisuje zachowanie i życie człowieka stoika, lecz pokazuje także, że ta ważna w renesansie postawa życiowa jest bardzo trudna do osiągnięcia.

Koncentracja ludzi odrodzenia na życiu doczesnym nie oznaczała całkowitego zapomnienia o śmierci. Przekonanie o przemijalności życia i wartości „ziemskich” doskonale obrazuje fraszka Jana Kochanowskiego „O żywocie ludzkim”. Ludzie zostają porównani do marionetek, ich życie do sceny znajdujące się w rękach losu, a wartości takie jak zacność, uroda, moc, pieniądze, sława uznane są za przemijające.

Mimo wszechobecnego humanizmu, pisarze renesansu nie zapomnieli o Bogu, który był bardzo ważną wartością. W pieśni „Czego chcesz od nas panie…” Kochanowskiego jawi się on jako artysta, który stworzył świat ku radości człowieka.

Uznana za przemijającą sława, okazuje się być równie ważną wartością dla artysty. „Pieśń” XXIV udowadnia jej wielkie znaczenie dla poety, który jest przekonany o nieśmiertelności swojej poetyckiej duszy. Twierdzi, że mimo pochowanego w grobie ciała, dzięki pozostawionym utworom pamięć o nim przetrwa na wieki.

Podobne wartości propaguje Mikołaj Rej - inny znaczący pisarz XVI wieku. Jego znany utwór „Żywot człowieka poczciwego” prezentuje wzorzec idealnego ziemianina. W utworze ponownie pojawia się filozofia stoicka i epikurejska. Rej uważa, że każdy człowiek powinien charakteryzować się cnotliwością, umiarem, skromnością, powinien żyć w zgodzie z naturą, być patriotą. Potępia natomiast pychę, lenistwo, chciwość i zacofanie.

W baroku kończy się patronat Apollina, boga spokoju i harmonii. Człowiek baroku nie umie już odnaleźć prostych odpowiedzi na podstawowe pytania o sens świata i życia. Odczuwa niepokój i napięcie.

Rozdarcie człowieka zauważył poeta przełomu – Mikołaj Sęp Szarzyński. Elementem łączącym go z epoką renesansu jest ulubiony gatunek – sonet. „Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” ukazuje kruchość człowieka, tragicznie uwikłanego w dualizm. Autor pojmuje życie jako nieustanną walkę ze wszystkim co ogranicza człowieka, która prowadzi do doskonałości. Szarzyński uważa więc Boga i doskonałość za najwyższe wartości.
Podobne przekonania poeta prezentuje w „Sonecie V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”, w którym opisuje pożądanie do dóbr materialnych w rzeczywistości nie stanowiących żadnej wartości. Ponownie podmiot liryczny dochodzi do stwierdzenia, że to Bóg i miłość do niego jest jedyną trwałą wartością, dla której warto poświęcić życie.

Przedstawicielem nieco innej postawy jest Jan Andrzej Morsztyn, którego utwory, takie jak „Do trupa”, „Do panny” i inne pokazują bogactwo świata i grę ulotnych wartości, które jednakże nie zostają przyrównane do Boga.

Natomiast Daniel Naborowski również tworzył utwory oparte na motywie vanitas vanitatum. W wierszu „Marność” pokazuje, że wie, podobnie jak Szarzyński, że czas i przemijanie są najważniejszym doświadczeniem człowieka, a także, że świat jest złożony z nietrwałych wartości, kuszących i powodujących wewnętrzne rozdarcie ludzi. W obliczu takiej świadomości poeta proponuje postawę umiarkowaną, w której świat powinno się przyjmować takim, jaki jest, a popełnione błędy są rzeczą oczywistą i nieuniknioną. W zachowaniu takiej postawy pomaga wiara w Boga.

Humanistyczny renesans i pełny wewnętrznego rozdarcia barok to dwie bardzo różniące się epoki, mimo pewnych łączących je wartości. Myśl odrodzenia skupia się głównie na wartościach bezpośrednio związanych z człowiekiem, natomiast dla ludzi baroku najważniejszą wartością ponownie stał się Bóg.