Są to obiekty materialne, ściśle związane z działalnością człowieka i przez niego wytworzone, stanowiące przedmiot wartościowy pod względem turystycznym (przedmiot zainteresowania turystów).
Walory kulturowe możemy podzielić podobnie jak naturalne np. ze względu na funkcje (i tu też mamy specjalistyczne, kulturowe, historyczne) lub na grupy zawierające:
1. Zabytki archeologiczne,
2. Muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej,
3. Zabytki architektury i budownictwa,
4. Muzea sztuki i zbiory artystyczne,
5. Muzea biograficzne i literackie,
6. Muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe,
7. Obiekty historyczno - wojskowe,
8. Miejsca i muzea martyrologii,
9. Zabytki techniki i przemysłu,
10. Współczesne imprezy,
11. Miejsca pielgrzymkowe.
1. Zabytki archeologiczne
Do bardzo atrakcyjnych i cennych walorów krajoznawczych należy zaliczyć obiekty najstarszej historii ludzkości - zabytki archeologiczne. Stanowiska archeologiczne można podzielić na siedem rodzajów obiektów:
- grodziska - pozostałości dawnych osad, znanych na ziemiach polskich od schyłku epoki brązu i okresu halsztackiego (900 - 400 lat p.n.e.)
kurthany - nasypy ziemne lub kamienno - ziemne, przeważnie wznoszone na grobach wybitnych ludzi. Znane są na ziemiach polskich od epoki środowego neolitu (4500 - 1700 lat p.n.e.) aż po średniowiecze
- jaskinie - miejsca zamieszkania człowieka w paleolicie (ok. 130 tys. lat p.n.e.)
- miejsca kultu - kopce, wzgórza itp. związane z różnymi systemami wierzeń - w tym również z chrześcijaństwem
- ośrodki produkcyjne - pozostałość ośrodków hutniczych, pieców garncarskich itp.
- osady otwarte - nieobronne skupiska chat, najczęściej spotykane na ziemiach polskich typy stanowiska archeologiczne
- cmentarzyska - z grobami, pochodzą głównie z okresu rzymskiego (początek n.e. - 375 r.) i średniowiecza.
Prace wykopaliskowe prowadzone są na wielu terenach w Polsce i obejmują wszystkie epoki archeologiczne. Szczególnie intensywne badania były prowadzone w Krakowie i okolicy, Poznaniu, Opolu, Biskupinie, Brześciu Kujawskim, Wiślicy, Krzemionkach Opatowskich i w wielu różnych miejscowościach. Do ciekawych odkryć archeologicznych doprowadziły wielkie roboty ziemne związane z budową kopalń, hut, tras komunikacyjnych, a ostatnio wodociągu.
Wykorzystanie walorów krajoznawczych obiektów archeologicznych uzależnione jest w dużej mierze od form ich ekspozycji i przystosowania do potrzeb ruchu turystycznego. Najkorzystniejsza formą takiej ekspozycjii jest rezerwat archeologiczny lub zbiory muzeum archeologicznego.
Do najbardziej atrakcyjnych turystycznie obiektów archeologicznych należy zaliczyć:
- Osada Łużycka w Biskupinie
- Grodzisko w Gieczu
- Cmentarzysko w Częstochowie - Rakowie
- Ośrodek produkcyjny (garncarstwo) w Igołomii
- Ośrodek górniczy w Krzemionkach Opatowskich
- Grodzisko w Legnicy
- Cmentarzysko i kamienne kręgi w Odrach koło Chojnic
- Piecowisko hutnicze w Słupi Nowej
- Ośrodek kultu na Łysej Górze (Święty Krzyż)
- Ośrodek kultu na górze Ślęża (Sobótka)
- Megalityczne grobowce w Wietrzychowicach na Kujawach
- Stanowisko człowieka paleolitycznego w Jaskini Ciemnej koło Ojcowa oraz w Jaskini Wierzchowskiej Dolnej
2. Muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej,
- Muzea etnograficzne i skanseny. Sa to parki etnograficzne muzea wszi i budownitwa ludowego na otwartej przestrzeni (skanseny) oraz pojedyncze zagrody i zabytki:
muzea etnograficzne - Kartuzy (muzeum Pomorzan), Wejherowo, Gdańsk, Łowicz (Mazurzy), Węgorzewo, Olsztyn , Toruń, Żnin, Poznań, Białystok, Warszawa, Lublin, Tomaszów Lubelski, Kraków, Zawoja, Wierzchosławice, Szczawnica ,Łopuszna, Przemyśl, Rzeszó, Rabka
- skanseny - Kluki, Nowogród, Olsztynek, Sierpc, Wolsztyn, Opole, Pszczyna, Kolbuszowa, Lublin, Hola, Łowicz
- parki etnograficzne - Wdzydze Kiszewskie (pojezierze),Osiek, Maurzyce, Zubrzyca, Wygiełzów,Nowogród.
- Ośrodki tradycyjnej kultury isztuki ludowej to miejsca zgromadzenia/występowania kultury ludu zamieszkującego poszczególne regiony etniczne, pokazujące rozmaite rodzaje folkloru
Na terenie Polski wyróżnić można 8 podstawowych grup etnograficznych : (Pomorzanie, Mazurzy, Małopolanie, Ślązacy, Sieradzanie, Wielkopolanie, Kujawianie i Łęczycanie), w ramach których występują liczne mniejsze grupy regionalne o zróżnicowanej kulturze.
3. Zabytki architektury i budownictwa
Zabytki odgrywają szczególną rolę wśród walorów kulturowych.Są to obiekty (ruchome bądź nie) lub zespoły obiektów stanowiące świadectwo epoki lub zdarzenia, mające wartość historyczną, naukową, kulturalną, artystyczną i podlegające ochronie prawnej.
Zabytki mają rózną uznaną wartość. Istniała do niedawna skala, według której najznakomitrze zabytki były oznaczone grupą "0". Takich obiektów mamy w Polsce 71 z czego 35 znajduje się w 8 miastach (Kraków - 10, Totuń - 7, Gdańsk - 5, Kazimierz Dolny, Wrocław i Poznań po 3, Warszawa i Zamość po 2).
Oczywiście najcenniejsze są zabytki wpisane na Światowa Listę Dziedzictwa Kultury i Nauki UNESCO. Na Liście UNESCO - Liście Światowego Dziedzictwa Kultury znajduje się obecnie 788 obiektów ze 134 państw. Najwięcej wartościowych obiektów jest we Włoszech (39) i w Hiszpani (38). Polski wkład w kulturę świata to 12 obiektów w tym 11 w kategorii dziedzictwo kultury i w kategoriii dziedzictwo natury.
4. Muzea sztuki i zbiory artystyczne
Muzea sztuki i zbiory artystyczne gromadzone równiez ze znętrzach pałacowych i zakmowych galeriach. Najwięcej zbiorów i muzeów artystycznych jest w Krakowie (15), Warszawie (13), Gdańsku (6), Wrocławiu (4), Poznaniu, Łodzi, Szczecinie, Lublinie (po 3).
5. Muzea biograficzne i literackie.
Muzea biograficzne i literackie znajdują się głównie w miejscowościach związanych z pobytem swych patronów.
Najważniejsze : Dom urodzenia Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli, Dom Mikołaja Kopernika w Toruniu, Dom rodzinny Papieża Jana Pawła II w Wadowicach.
6. Muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe.
Muzea specjalistyczne - przeważnie gromadzące unikatowe zbiory z jednej dziedziny. W Polsce jest ich 62. Najciekawsze:
- Judaistyczne - Kraków,
- Sztuki złotniczej - Kazimierz Dolny,
- Sztuki Medalierskiej - Wrocław,
- Zabawkarstwa - Kielce,
- Instrumentów Muzycznych - Poznań,
- Zbiory Powozów w Muzeum Zamkowych w Łańcucie,
- Latarnictwa - Warszawa (Wilanów),
- Lalek - Pilzno,
- Rybołówstwa - Hel,
- WIsły - Tczew,
- Centralne Muzeum Pożarnictwa - Mysłowice,
- Zabytkowa Kopalnia - Tarnowskie Góry,
- Górnictwa Węglowego - Zabrze,
- Socrealizm - Kozłówka
[Socrealizm - kierunek w sztuce, określany jako metoda twórcza, istniejący od 1934 r. w sztuce radzieckiej, a następnie w pozostałcyh krajach socjalistycznych, który miał oficjalny status podstawionej i jedynej metody twórczości artystycznej i był ideowym i propagandowym narzędziem partii koministycznych].
7. Obiekty historyczno - wojskowe
Do obiektów historyczno - wojskowych zaliczamy:
- budowle obronne (forty XIX wieczne i umocnienia z czasu II wś), (Giżycko, Grudziądz, Modlin koło Warszawy, Dęblin, Częstochowa, Przemyśl, Węgierska Górka),
- cmentarze wojskowe, (Warszawa - Powązki, Gdynia, Kielce, Radom),
- pomniki w miejscach bitew, (Westerplatte, Warszawa, Hel, cedynia, Grunwald, Kołobrzeg),
- muzea wojskowe (Gdańsk, Gdynia, Bydgoszcz, Białystok, Poznań, Łódź, Skarżysko - Kamienna, Kraśnik, Wrocław, Legnickie Pole, Leśnica).
8. Miejsca i muzea martyrologii
Miejscami martyrologii z czasów II wś są:
- obozy koncentracyjne i obozy zagłady (Oswięcim - Brzezinka, Majdanek koło Lublina, Treblinka, Kraków - Płaszów, Bełżec, Chełmno, Rogoźnica, Sobibór, Sztutowo w okolicach Gdyni).
- getta żydowskie (Kraków, Bochnia, Warszawa, Będzin, Sosnowiec, Tarnów, Rzeszów, Kańczuga, Przemyśl, Lubaczów, Opatów, Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Częstochowa, Łódź, Kutno, Otwock, Radom, Łuków, Sokołów Podlaski, Węgrów, Bałystok, Mława, Płońsk, Koło, Nowy Sącz)
- miejsca straceń (masowe groby)
- obozy jenieckie
Pomnikami martyrologii są:
- muzea i pomniki w miejscach byłych obozów koncentracyjnych,zagłady i jenieckich oraz dawnych więźniach; (Biels Podlaski, Treblinka, Warszawa, Chełmno, Łódź, Rogóźnica, Majdanek, Kraków, Ośwęcim - Brzezinka, Sztutowo)
mauzolea w miejscach masowych egzekucji
cmentarze z mogiłami ofiar martyrologii
tablice pamiatkowe w miejscach straceń (Pomnik Stoczniowców w Gdańsku)
obeliski, głazy upamiętniające miejsca martyrologii
- izby pamięci
Do miejsc najbardziej interesujących pamięci narodowej należy zaliczyć* :
- Gdańsk - Pomnik Bahoterów Westerplatte, Pomnik Stoczniowców,
- Gdynia - cmentarz żołnierzy polskich i radzieckich, Pomnik Wdzięczności
- Sztutowo k. Gdańska - muzeum martyrologii oraz Pomnik Walki i Męczeństwa na terenie byłego obozu
- Katowice - Pomnik Powstańców Śląskich, wieża spadochronowa w Parku Kościuszki
- Michniów - pomnik na mogile ofiar pacyfikacji hitlerowskiej
- Oświęcim
- Lublin (Majdanek)
- Flisy (Porytowe Wzgórze) k. Janowa Podlaskiego - pomnik na miejscu najwiekszej bitwy partyzanckiej na ziemiach polskich
- Łambinowice k. Nysy - Muzeum Martyrologii Jeńców Wojennych
- Góra św. Anny - Pomnik Czynu Powstańczewgo
- Poznań - Pomniki Powstańców Wielkopolskich i Poznańskiego Czerwca 56, Fort VII
- Warszawa - Grób Nieznanego Żołnierza, Pomnik Bohaterów Warszawy, Pomnik Bohaterów Getta, Cmentarz Komunalny, Pomnik Powskania Warszawskiego, Muzeum Powstania Warszawskiego, Brama Straceń na Cytadeli, Umschlagplatz, Muzeum Katyńskie
Treblinka
- Zagorzec - cmentarz żołnierzy polskich
- Michniów - pomnik na mogile ofiar pacyfikacji hitlerowskiej
- Palmiry - cmentarz,mauzoleum ofiar zbrodni niemieckiej
*Foss A., Werner Z., Walory krajoznawcze miejsc pamięci narodowej, Biuletyn Informacyjny Instytutu Turystyki, nr 2/20, Warszawa 1975.
9. Zabytki techniki i przemysłu
W Polsce występują przeważnie pojedyncze urządzenia zabytkowe z obszaru techniki i prezmysłu: stare kopalnie, huty, budowle, konstrukcje, środki transportu, maszyny, narzędzia, instrumenty naukowe. Np. kopalania Soli w WIeliczce, górnictwa kruszców koło Olkusza, kopalnica rud cynku i ołowiu w okolicach Tarnowskich Gór, elementy techniki wydobycie ropy naftowej w Bóbrkach koło Krosna, Kanał Elbląski, KanałAugustowski, Złotoryja - miejsce wydobycia piasków Kaczawy.
10. Współczesne imprezy
W Polsce corocznie odbywa się ponad 40 imprez kulturalnych o międzynarodowych znaczeniu oraz ponad 300 imprez ogólnopolskich. Najważniejsze imprezy międzynarodowe to:
- Międzynarodowy Konkurs Chopinowski, Warszawa (co 5 lat)
- Międzynarodowy Konkurs Skrzypcowy, Poznań (co 5 lat)
- Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziemi Górskich Zakopane
- Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej "Warszawska Jesień"
- Międzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie
- Międzynarodowy Festiwal Oratoryjno - Kantatowy "Wratislavia Cautans", Wrocław
- Festiwal Chopinowski, Duszniki Zdrój
- Międzynarodowy Festiwal Muzyki Jazzowej "Jazz Jamboree", Warszawa
11. Miejsca pielgrzymkowe.
Miejsca pielgrzymkowe zajmują bardzo ważne miejsce w masowym ruchu turystycznych. Są to bądź miejsca religijne, ośrodki kultu związane z konkretnym miejscem, w którym występowały zjawiska nadprzyrodzone, bądź znaczące dla życia kościoła, lub miejsca takie jak Oświęcim, czyli martyrologii - są to pielgrzymki świeckie. Duże znaczenie mają także świątynie innych religii. W Polsce mamy 537 miejsc pielgrzymkowych, z czego 7 ma zasięg międzynarodowy.
Najważniejsze Ośrodki Pielgrzymkowe to:
- Częstochowa (4,5 - 5 mln pielgrzymów)
- Licheń
- Kalwaria Zebrzydowska
- Niepokalanów
- Tuchów
- Warszawa
- Piekary Śląskie
- Oświęcim
- Góra św. Anny
- święta Lipka