Gospodarka rynkowa w świetle typologii ustroju gospodarczego

1. Pojęcie ustroju gospodarczego

Ustrój gospodarczy stanowią reguły prawne, które przesądzają o tym, komu oraz jakie przysługują prawa do posiadania oraz kto może wykonywać określone czynności gospodarcze. Ustrój gospodarczy jest czynnikiem rozstrzygającym czy społeczeństwo będzie ubogie, czy bogate. Pewien typ ustroju sprzyja rozwojowi, a inny go hamuje. Sytuacja gospodarcza podmiotu zmienia się wtedy, gdy zmienia się ilość dóbr pozostających w jego dyspozycji. Możemy powiedzieć, że ustrój gospodarczy to te normy reguły prawne, które stanowią o tym, komu oraz jakie przysługują prawa w zakresie posiadania dóbr i zasobów gospodarczych oraz kto i jakie może bądź musi wykonywać czynności gospodarcze. Ustrój oferuje nam tym więcej wolności gospodarczej im mniej jest takich zakazów i nakazów ze strony państwa. Przez prawo do posiadania dóbr i zasobów gospodarczych rozumiemy przy tym taką sytuację, w której określony podmiot ekonomiczny jest ich legalnym właścicielem, a więc może też korzystać w pełni z uprawnień własnościowych, przysługujących posiadaczom dóbr i zasobów gospodarczych.
Czynność gospodarcza to działanie, którego bezpośrednim rezultatem jest bądź zmiana sytuacji gospodarczej, bądź zapobieganie zajściu takiej zmiany danego podmiotu. Sytuacja gospodarcza takiego podmiotu różnicuje się wówczas, gdy zmienia się wielkość dóbr i zasobów pozostających w jego posiadaniu.

2. Ustroje liberalne etatystyczne

Ustroje gospodarcze różnych krajów, rozpatrywane z punktu widzenia nakazów i zakazów odnoszących się do typu i rodzaju czynności gospodarczych są bardzo odmienne. Można je podzielić na takie, które oferują wolności gospodarczej relatywnie jak najwięcej oraz takie, które tej wolności oferują jak najmniej. Obok zakazów i nakazów stanowionych określonymi przepisami w sposób bezpośredni tzn. jako umożliwione bądź uniemożliwione z tej tylko racji, że istnieją inne ustanowione wcześniej i w sposób bezwzględnie obowiązujący.
Różnego rodzaju czynności gospodarcze, występujące w gospodarce rynkowej, mają także co do swych skutków różne ekonomiczne znaczenie. Można je uporządkować w określone grupy czy też klasy czynności, ze względu na ich mniejsze lub większe znaczenie gospodarcze. Tego typu uporządkowanie pozwala na uszeregowanie różnych zakazów i nakazów jako norm związanych z podejmowaniem mniej lub bardziej ważnych czynności gospodarczych. Umożliwia to dokonanie rozróżnienia pomiędzy najbardziej podstawowymi typami ustrojów gospodarczych. Ponieważ waga i znaczenie oraz zakres i ranga różnych zakazów i nakazów stanowią o występującym obszarze wolności gospodarczej, to na wyróżnienie z tego punktu widzenia zasługują ustroje liberalne i etatystyczne.
Ustroje liberalne znajdują swoje teoretyczne uzasadnienie w doktrynie liberalizmu gospodarczego.
Liberalizm gospodarczy to pogląd, w myśl którego tym lepiej dla społeczeństwa i gospodarki im mniej czynności gospodarczych zastrzeżonych jest dla instytucji lub przedsiębiorstw państwowych, a więcej dostępnych każdemu obywatelowi, oraz im mniej jest czynności nakazanych. Gospodarka liberalna to taki typ gospodarki, w którym postulat liberalizmu wprowadzony jest w życie, czyli ilość czynności gospodarczych zastrzeżonych dla państwa jest wysoce ograniczona. Podstawę ustroju liberalnego stanowi zasada tolerancji. Aby liberalizm miał rację bytu w społeczeństwie, potrzebny jest szereg ustępstw ze strony pojedynczych jednostek na rzecz ogółu.
Ustrój etatystyczny mówi o tym, że im więcej ważnych czynności gospodarczych jest zastrzeżonych wyłącznie dla państwa, tym samym mniej ważnych czynności jest dostępnych w realizacji przez inne niż państwo podmioty.
Ustrój liberalny pozostaje więc w stosunku odwrotnym do etatystycznego. Im bardziej jest on liberalny, tym mniej etatystyczny. Czynności zastrzeżone dla państwa to monopol, który rodzi szereg innych, chociaż nie muszą one być gwarantowane jednym specjalnym przepisem.
Nie ma ustrojów całkowicie liberalnych ani całkowicie etatystycznych. Istnieje pewien obszar wspólny dla obu gospodarek. Nie każda bowiem gospodarka centralnie zarządzana jest gospodarką etatystyczną, jak i nie każda gospodarka rynkowa jest gospodarką liberalną.
Ustroje liberalne mało różnią się między sobą ilością czynności zastrzeżonych dla przedsiębiorstw państwowych. Wyraźną różnicę widać przy ustroju etatystycznym.

3. Ustroje kapitalistyczne i socjalistyczne

Ustrój kapitalistyczny precyzyjnie i jednoznacznie określa prawa własności prywatnej, która jest podstawą gospodarki kapitalistycznej. Określać go możemy jako system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość.
W tym ustroju istnieją też inne typy własności (własność publiczna), ale nie one przeważają i nie one mają znaczenie decydujące. Drugim niezmiennym aspektem kapitalizmu jest to, że uczestnicy życia gospodarczego muszą być wolnymi ludźmi, aby mogli samodzielnie podejmować decyzje gospodarcze. Oznacza to konieczność istnienia pewnego, niezbędnego zakresu swobód obywatelskich. W ustroju kapitalistycznym pieniądz staje się kapitałem, to znaczy, że jest inwestowany dla pomnażania zysku. Jest to warunkiem funkcjonowania i rozwoju gospodarki. Aby pieniądz mógł skutecznie działać jako kapitał, niezbędne jest ukształtowanie się określonych instytucji finansowych, takich jak giełda papierów wartościowych.
W ustroju socjalistycznym gospodarka oparta jest na dominacji państwowej własności czynników produkcji i kierowana przez biurokrację państwową, głownie za pomocą różnego typu wskaźników wynikających z planu centralnego. Z tym typem ustroju mamy do czynienia, gdy większość dóbr gospodarczych jest własnością kolektywną.
Wyróżniamy trzy grupy uprawnień związanych w dobrem gospodarczym:
1) prawo do sprzedaży dobra lub nieodpłatnego przekazania (przed lub po śmierci) dowolnej osobie fizycznej
2) prawo do prowadzenia przy użyciu dobra działalności gospodarczej, której sensem jest otrzymanie nadwyżki ekonomicznej
3) prawo do użytkowania dobra zgodnie z jego fizycznymi własnościami
Ustrój ma charakter kapitalistyczny wtedy, gdy większość dóbr gospodarczych jest (lub na mocy prawa może być) własnością prywatną, przy czym własność obejmuje przynajmniej pierwszą i drugą grupę uprawnień.
Natomiast z ustrojem socjalistycznym mamy do czynienia gdy większość dóbr gospodarczych jest własnością kolektywną, a w przypadku dóbr prywatnych ograniczoną jedynie do pierwszej grupy.

4. Ustrój klasowy i bezklasowy

Z ustrojem klasowym mamy do czynienia wtedy, gdy jakaś część ludności (czy to z racji jej pochodzenia etnicznego, narodowości, wyznania itp.) jest objęta z mocy prawa większą liczbą nakazów i zakazów, co do wykonywania czynności gospodarczych oraz posiadania dóbr i zasobów, niż pozostała część ludności. Jeśli jakiejś części ludności przysługuje więcej uprawnień w zakresie podejmowania czynności gospodarczych oraz posiadania dóbr i zasobów ( klasa uprzywilejowana ) niż pozostałej części ludności ( klasa upośledzona ), ustrój taki zasługuje na miano klasowego.
Ustrój bezklasowy jest to ustrój, w którym brak zróżnicowania prawnego, tak jak wyżej, wśród ludności danego kraju.

5. Ustroje demokratyczne i autorytarne.

Z ustrojem demokratycznym mamy do czynienia, gdy całe społeczeństwo lub przynajmniej klasa uprzywilejowana wyposażona jest w mechanizmy wyborcze, za pomocą których może wpływać na charakter prawa gospodarczego, może zmieniać obowiązujące nakazy i zakazy, a także rozszerzać lub ograniczać uprawnienia właścicieli.
Brak takich możliwości oznacza, że mamy do czynienia z ustrojem autorytarnym.

6. Gospodarka centralnie zarządzana i rynkowa

Z ustrojem gospodarki centralnie zarządzanej mamy do czynienia wówczas, gdy państwowe jednostki gospodarcze – przedsiębiorstwa, zakłady, instytucje itp. Zaczyna obowiązywać szczególny rodzaj nakazów i zakazów. Nakaz odnoszący się do ich działalności gospodarczej przyjmuje zazwyczaj formę tzw. dyrektywy gospodarczej.
Dyrektywa gospodarcza – każda państwowa jednostka prowadzi w zetatyzowanym ustroju działalność gospodarczą, dla wykonywania której została powołana. Dyrektywa zaś nakłada na nią obowiązek jej prowadzenia w dziedzinach i rozmiarach określonych przez władze i sposobem przez te władze wymaganym. Typowym dla gospodarki centralnie zarządzanej szczególny rodzaj zakazu brzmi: przedsiębiorstwom państwowym nie wolno zaopatrywać się w podstawowe czynniki poza rozdzielnikiem.
Rozdzielnik (przydział) jest to wydane przez władze nakaz na nabycie określonej ilości czynników produkcji u wyznaczonych dostawców, dostawców odpowiednich wielkościach i na określonych zasadach, a w tym i po wyznaczonych cenach. W nieco innej formie przyjmować on mógł również nazwę limitu lub normatywy.
Państwo w gospodarce centralnie zarządzanej reguluje zatem mniej lub bardziej bezpośrednio i za pomocą rozbudowanego systemu nakazów i zakazów podstawowe sfery bieżącej i rozwojowej działalności gospodarczej przedsiębiorstw. Decyduje również o tym, co, ile i jak produkować, u kogo przedsiębiorstwa mają się zaopatrywać w czynniki produkcji, komu sprzedawać swoje produkty, jakimi metodami maja wytwarzać, gdzie i jak inwestować.
Systemowi rozbudowanych nakazów, zakazów o charakterze dyrektyw, rozdzielników, limitów, normatywów i innych tego typu ograniczników, towarzyszy też ściśle z nimi związany, instytucjonalny, rozbudowany i biurokratyczny aparat władzy gospodarczej. Ma on za zadanie koordynowanie działalności gospodarczej przedsiębiorstw, poprzez rozwijanie więzi głównie o charakterze administracyjnym i pionowym, typu nakazowo – rozdzielczego.
W systemie tym nie rezygnuje się całkowicie z wykorzystania kategorii towarowo- pieniężnych (takich jak cena, płaca, zysk itd.), ale ich rola jest wtórna i bierna.
Gospodarka rynkowa istnieje wtedy, gdy podstawowym motywem działania przedsiębiorstw jest maksymalizacja zysku, a podstawowym sposobem kontaktów między przedsiębiorstwami są transakcje kupna – sprzedaży, zawierane w oparciu o swobodne negocjowanie ceny. W gospodarce rynkowej podstawowe decyzje są podejmowane przez poszczególnych ludzi i przedsiębiorstwa. Oni sami decydują co kupić, co produkować, gdzie się zatrudnić, w co inwestować itp. Ich wybory i preferencje spotykają się na rynku i wyznaczają ceny poszczególnych dóbr i usług. Decyzje te mogą być w pewnym stopniu modyfikowane przez państwo w związku z ustalaniem przez nie np. stóp podatkowych, nakładaniem (lub zmianą) ceł, ustalaniem minimalnych lub maksymalnych cen, minimalnych płac, ograniczaniem wahań kursów walutowych, kształtowaniem systemu ubezpieczeń, zakresu opieki socjalnej itp. To właśnie ceny towarów i ich zmiany regulują funkcjonowanie systemu gospodarczego. Wszystkie lub prawie wszystkie zasoby są tu własnością prywatną, a prawo własności jest nienaruszalną zasadą ustrojową.
Wyróżniamy trzy filary gospodarki rynkowej:

• Wolność gospodarcza – ludzie bez ograniczeń dysponują swoimi zasobami, sami podejmują decyzje o tym, co produkować, co i za ile kupować i sprzedawać.
• Własność prywatna – właścicielami środków produkcji są osoby i instytucje prawne, a nie państwo ( choć skarb państwa może także być właścicielem niewielkiej części gruntów i przedsiębiorstw)
• Dążenie do zysku – celem działalności gospodarczej jest osiągnięcie jak największego zysku (czyli różnicy między przychodami danego przedsiębiorstwa a poniesionymi przez nie kosztami)

Bibliografia:
- ,, Ekonomia zagadnienia wybrane” Wacław Jarmołowicz
- ,,Podstawy ekonomii” Roman Milewski
- ,,Ekonomia polityczna kapitalizmu” Józef Rutkowski
- ,,O kapitalizmie współczesnym” Mariusz Gulczyński
- ,,Ekonomia polityczna” Stanisław Szefler, Stefan Morcinek