Analiza procesów urbanizacji (Poznań)

WSTĘP

Miasto jest wytworem człowieka. Akt jego tworzenia zaczął się z chwilą powstania pierwszych cywilizacji i trwa jako nieodłączna część historii ludzkości do dziś. Wraz z budową i zasiedleniem miast zaczęła się kształtować nowa grupa społeczna składająca się z ludzi podlegających prawu miejskiemu, czyli mieszczaństwo. Miast jest więc w pewnym sensie szczególnym, z niczym nieporównywalnym tworem człowieka, płodem jego rozumu, prawy i woli.
Miasto staje się środowiskiem życia coraz większej liczby ludności świata, a także miejscem koncentracji różnorodnych form działalności człowieka. W 2006 roku po raz pierwszy w dziejach ludzkości liczba ludności miast przekroczyła liczbę mieszkańców wsi.
W celu właściwego kształtowania sieci i miejskich systemów osadniczych niezbędne jest poznanie prawidłowości zachodzących w ich rozwoju i rozmieszczeniu przestrzennym.
Problematyka badawcza dotycząca miast jest bardzo ważna i aktualna, ponieważ Ziemia stała się planetą miast, a proces urbanizacji jest jednym z najbardziej uderzających przejawów współczesnej cywilizacji.

1. Urbanizacja i metropolizacja.
Przekształcenia gospodarki światowej, które dokonały się w ostatnim trzydziestoleciu w coraz większym stopniu znajdują swoje odzwierciedlenie w strukturze przestrzennej krajów i regionów oraz krajobrazie układu miast. Miasta – szczególnie wielkie i duże, stanowią główne węzły struktury gospodarczej regionu i kraju. Rozwój miast i proces urbanizacji są nierozłącznie związane z rozwojem społeczno-gospodarczym oraz postępem technologicznym wzajemnie się warunkując.
Urbanizacja definiowana jest jako złożony proces cywilizacyjny przejawiający się w rozwoju miast – we wzroście ich liczby i wielkości oraz powiększaniu się udziału ludności miejskiej. Proces ten związany jest z przemianami demograficznymi, gospodarczymi i społecznymi, przebiegającymi jednak na różnych płaszczyznach. Na ogół wyróżnia się cztery płaszczyzny rozwoju:
• demograficzną – związaną głównie ze wzrostem rzeczywistym liczby ludności miast, którego głównym powodem są migracje. Wyraża się ona m.in. stałym wzrostem udziału ludności miejskiej będącym najbardziej podstawowym wskaźnikiem urbanizacji;
• ekonomiczną (zawodową) – związaną ze wzrostem poziomu gospodarczego, gospodarczego obejmującą rozwój przemysłu i usług. Wyraża się ona m.in. stałym wzrostem liczby ludności zawodowo czynnej poza rolnictwem;
• przestrzenno-techniczną – sprowadzającą się do ekspansji przestrzennej miast istniejących oraz cechującą się zmianami w charakterze zabudowy i stopniu wyposażenia danego obszaru w urządzenia infrastruktury technicznej;
• społeczno-kulturową – polegającą głównie na upowszechnianiu się miejskiego stylu życia.
Wśród poglądów na temat cech urbanizacji występuje jedność dotycząca przestrzenno-czasowego charakteru tego procesu. Badania rozwoju miast pozwalają na wydzielenie czterech podstawowych, następujących po sobie faz:
• urbanizacji (lub koncentracji), gry miasto rozwija się szybciej, szczególnie w strefie wewnętrznej;
• suburbanizacji (lub dekoncentracji) – gdy ogólny wzrost obszarów centralnych, jest wolniejszy, a z czasem następuje wzrost liczby ludności i aktywności ekonomicznej miasta w obszarach zewnętrznych;
• dezurbanizacji (lub dyspersji) – aglomeracja miejska stagnuje (lub rośnie wolniej) niż mniejsze ośrodki miejskie położone w strefach peryferyjnych, peryferyjnych jej trzon traci mieszkańców również w wymiarze bezwzględnym na korzyść bardziej odległej strefy zewnętrznej;
• reurbanizacji – gdy proces dekoncentracji wyhamowuje i następuje ponowny wzrost obszarów centralnych miast na skutek ich przebudowy i modernizacji; przewaga sił koncentracji w skali regionalnej i ponadregionalnej przynosi wzrost roli największych miast.
Współczesne przekształcenia przestrzeni miejskich i zmiana relacji między miastem centralnym a jego bezpośrednim zapleczem oraz nieciągły sposób użytkowania przestrzeni zurbanizowanych stanowi kolejną – nową i ostatnią fazę urbanizacji, odnoszoną do wielkich miast – fazę metropolizacji.

2. Historyczny kierunek rozwoju Poznania.

Proces rozwoju przestrzennego Poznania od chwili powstania miasta średniowiecznego na lewym brzegu Warty wskazuje zdecydowany kierunek ekspansji miasta na zachód.
Po okresie ukształtowania centrum wokół rynku z ratuszem, otoczonego murami miejskimi, nastąpiły lata poszukiwania nowych obszarów rozwojowych. Ze względu m.in. n ukształtowanie terenu nowa część miasta powstała na osi dzisiejszej ul. Paderewskiego biegnącej w jej kierunku ze Starego Rynku. Nową dzielnicę stanowiła dzisiejsza ul. Marcinkowskiego o obecny pl. Wolności. W tym czasie powstał również dzisiejszy pl. Cyryla Ratajskiego i nowe centrum handlowe – Rynek Nowomiejski. Kolejne lata po decyzjach kongresu wiedeńskiego wpłynęły znacząco na rozwój urbanistyczny Poznania. Dla rozwoju przestrzennego miasta duże znaczenie miało połączenie kolejowe Poznań-Stargard (1848r.) z odgałęzieniem do Szczecina oraz budowa dworca kolejowego po zachodniej stronie murów miasta (w rejonie obecnego zoo przy ul. Gajowej). W 1879 r. otwarto nowy dworzec kolejowy w miejscu dzisiejszego dworca.
Zarówno stara, jak i nowa lokalizacja dworca motywowała rozwój miasta w tym kierunku. Na osi biegnącej od miasta za murami w kierunku zachodnim lokalizowano coraz więcej obiektów publicznych. W 1829 r. powstała Biblioteka Raczyńskich, a potem hotel Bazar i Teatr Polski.
W wyniku likwidacji umocnień fortyfikacyjnych (od 1902 r.) powstał na ich miejscu pas plant i parków w kształcie ringu. W kolejnych latach na kierunku historycznego rozwoju centrum miasta poza terenami zielonymi powstały obiekty kubaturowe: Akademii Królewskiej, Teatru Miejskiego, Zamku Cesarskiego, budynku Komisji Kolonizacyjnej oraz gmachu Ziemstwa Kredytowego i Dyrekcji Poczt.

3. Rezerwy terenowe w strukturze miasta.

Współczesny kształt i wizerunek Poznania wynika z procesów, które zachodziły w kolejnych okresach historycznych miasta . W ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat proces zmian w przestrzeni miasta, przechodził od fazy odbudowy miasta po zniszczeniach wojennych, poprzez etap ekspansji na tereny niezurbanizowane nowych obszarów rozwojowych (pod osiedla mieszkaniowe Winogrady i Rataje), do planów maksymalnego wykorzystania istniejącego potencjału w zwartej zabudowie miasta i przy jednoczesnej ochronie walorów środowiska przyrodniczego obszarów peryferyjnych.
Z biegiem lat wzrastało zapotrzebowanie na nowe inwestycje zarówno w centrum miasta jak i w dzielnicach oddalonych od śródmieścia. Podejmując decyzję o wyborze terenu rozwojowego, zwraca się głównie uwagę na dostępność komunikacyjną oraz mediów technicznych. W ostatnich latach na tego typu terenach powstało kilka nowych obiektów wzbogacających przestrzeń miasta. Są w śród nich obiekty kultury, biznesu i usług, takie jak: Centrum Kongresowe PAN przy ul. Wieniawskiego, biurowiec przy Novotelu, czy budynek Akademii Muzycznej.
W związku z pozycją Poznania – miasta targów, kultury, sztuki i biznesu – rośnie zapotrzebowanie na usługi miejskie o charakterze reprezentacyjnym (zwłaszcza w centrum). Należy się zatem zastanowić, czy są w centrum Poznania tereny wolne i jaki stanowią potencjał jako miejsce nowych inwestycji. Tereny te powstałe w wyniku zamian układu urbanistycznego nie pełnią dziś funkcji produkcyjnej, ale zachowały wartość kulturową. Obiekty te ulegają degradacji, obniżają jakość terenów miejskich. Część z nich może zostać przekształcona i dostosowana do pełnienia nowej funkcji. Przykładem przekształcenia niszczejącego zespołu poprzemysłowego jest Stary Browar zlokalizowany w miejscu dawnego Browaru Huggera.
W wyniku urbanizacji przyrost tkanki miejskiej centrum doprowadził do obudowania terenów kolejowych, zlokalizowanych początkowo peryferyjnie do historycznego miasta. Obecnie przestrzeń, obejmująca nieczynne bocznice i tereny dawnych warsztatów kolejowych, nazywane ,,Wolnymi Torami” jest niechlubną wizytówką miasta, jednak obszar ten należy uznać za wyjątkowo korzystny dla możliwości rozwoju centrum miasta. Obszar ten był już wielokrotnie poddawany analizom, w wyniku których opracowano kilka koncepcji zagospodarowania. Pomimo tego, iż minęło już 12 lat od rozstrzygnięcia otwartego konkursu ogłoszonego przez SARP na zagospodarowanie przestrzenne ,,Wolnych Torów” żaden z projektów nie doczekał się do dnia dzisiejszego realizacji.
W Poznaniu podobnie jak w innych miastach Polskich, w zachowaniu ładu przestrzennego

4. Konkurencyjność a specjalizacja
Wraz z urynkowieniem gospodarki pojawiło się pojęcie konkurencyjności. Nową odmianą konkurencyjności jest konkurencyjność regionów. W odniesieniu do miast są to wysiłki zmierzające do promocji danej miejscowości we współzawodnictwie z innymi miejscowościami. W strategii rozwoju miasta Poznania na lata 2005-2010 jednym z celów priorytetowych podnoszącym atrakcyjność miasta jest inwestowanie w poprawę jakości jego centrum.
Poznań postrzegany jest jako miasto targowe (MTP), uznany ośrodek kultury, a także miasto przyjazne inwestorom. Do osiągnięcia ukierunkowanej specjalizacji konkurencyjność wykorzystuje wszystkie dziedziny życia: społeczną, gospodarczą i ekologiczną. Przy łączeniu działania w sferze gospodarczej z gospodarowaniem przestrzenią miasta nieodzowne jest m.in.właściwe prowadzenie gospodarki gruntami, zabezpieczenie infrastruktury technicznej na terenach ofert inwestycyjnych, które poprzez swoją atrakcyjność przyciągną kapitał krajowy i zagraniczny.
W celu podwyższenia rangi Poznania wśród dużych miast polskich i wzorcowego zagospodarowania odzyskanych przestrzeni miejskich, konieczne jest podjęcie odpowiednich decyzji oraz konsekwentna ich realizacja.