Porównanie gospodarki centralnie planowanej z gospodarką wolnorynkową

Porównanie gospodarki Centralnie Planowanej z gospodarką Wolnorynkową

Na przestrzeni dziejów w wyniku rozwoju poszczególnych państw równolegle z kształtowaniem się struktur społeczno politycznych a przede wszystkim w zależności od ustroju politycznego panującego w danym państwie rozwijały się tam różne modele systemów gospodarczych.
W odróżnieniu od gospodarki rynkowej, będącej systemem społeczno-gospodarczym, który kształtował się w drodze długotrwałej ewolucji, gospodarka centralnie planowana była systemem, który w gruncie rzeczy nigdy przedtem nie funkcjonował w praktyce i w tym sensie była próbą wcielenia w życie pewnej teoretycznej, a zarazem ideologicznej konstrukcji. Taką konstrukcją była (wyrosła z totalnej krytyki własności prywatnej i kapitalizmu) marksistowska wizja komunizmu. Próbę jej praktycznej realizacji podjęli na szeroką skalę dopiero po rewolucji z 1917r. bolszewicy, na czele z Leninem. Przyjęte przez nich rozwiązania upowszechniły się później w zmodyfikowanej, stalinowskiej wersji w dość licznej grupie krajów, przy czym znacznej części z nich, w tym Polsce, zostały narzucone wraz z końcem drugiej wojny światowej.
Gospodarka centralnie planowana charakteryzowała się dwiema zasadniczymi cechami: dominacją państwowej własności czynników produkcji oraz nierynkową alokacją zasobów gospodarczych. Państwowa własność czynników produkcji odnosiła się przede wszystkim do dóbr kapitałowych, w mniejszym stopniu do ziemi, a w najmniejszym do pracy. W krajach "realnego socjalizmu" oprócz sektora państwowego, występował sektor spółdzielczy, a także (znacznie ograniczony) sektor prywatny. Udział tych sektorów w gospodarce poszczególnych krajów w praktyce był bardzo zróżnicowany, przy czym był on relatywnie największy w rolnictwie i usługach. Obydwa te sektory miały jednak dość szczególny charakter, a mianowicie sektor spółdzielczy i prywatny był związany głównie z trzema czynnikami:
 z różnego typu ograniczeniami praw własności poszczególnych spółdzielców i właścicieli prywatnych
 z funkcjonowaniem spółdzielczych i prywatnych jednostek gospodarczych w otoczeniu zdominowanym przez sektor państwowy
 z występowaniem dość wyraźnej tendencji do upodobniania się tych dwóch sektorów do sektora państwowego.
Trzeci z tych czynników występował w sposób szczególnie widoczny w przypadku sektora spółdzielczego. Wyrażało się to m.in. w dążeniu administracji państwowej do faktycznego podporządkowania sobie sektora spółdzielczego, ujednolicenia reguł funkcjonowania tych dwóch sektorów, ich struktur organizacyjnych oraz systemu ekonomiczno-finansowego działających w tych sektorach jednostek gospodarczych.
Najważniejsze decyzje dotyczące alokacji zasobów gospodarczych (co, jak i dla kogo produkować) podejmowane były w tej gospodarce przez centralną biurokrację partyjno-państwową, w tym przez centralnych planistów. Głównym regulatorem gospodarki był nie rynek, lecz plan centralny.

ęłęóCentralne planowanie - model gospodarki nakazowo-rozdzielczej, zakładający ustalanie cen, płac oraz charakteru produkcji i redystrybucji na poziomie centralnego planu.
W modelu takim przedsiębiorstwa nie są samodzielnymi podmiotami. Popyt na rynku zapewnia dodruk pieniądza, przed hiperinflacja "chronią" centralne ustalone ceny. Powoduje to że zamiast hiperinflacji są kolejki w sklepach wynikające z nierównowagi na rynku. Teoretycznie podmioty mogą sprzedać dowolną ilość produktów w dowolnej jakości oraz cenie. Jednak ich możliwości produkcji ogranicza niska wydajność pracy oraz niemożność zaopatrzenia, ponieważ nierównowaga dotyczy wszystkich rynków również zaopatrzenia.
W takim modelu część podmiotów zawsze uzyska rentowność. Inne podmioty będą jednak zawsze nierentowne ponieważ nie dbają o koszty produkcji, co jest stałym elementem tego typu gospodarki. W takiej sytuacji podmioty rentowne będą finansować nierentowne. Istnienie takiego modelu na pewnym niskim poziomie wydajności jest możliwe, ale pod warunkiem że nie nie ma w nim sektora prywatnego.
Cechy gospodarki centralnie planowanej:
dominuje państwowa własność środków produkcji
państwo zarządza przedsiębiorstwami , ustala ceny, płace, limity i kontyngenty (brak konkurencji)
cele gospodarcze są określone przez centralne planowanie
główne decyzje dotyczące poziomu zużycia zasobów struktury produkcji , jej podziału i organizacji są określone przez organ centralny.

W Polsce po II Wojnie Światowej w związku ze zmianą ustroju politycznego wprowadzono w życie model gospodarki centralnie planowanej poprzez uchwalenie przez Sejm planów gospodarczych w formie ustaw.

Plan Trzyletni ( a właściwie Trzyletni Plan Odbudowy Gospodarki) to realizowany w latach 1947 – 1949 plan gospodarczy przygotowany po II wojnie światowej przez związany z PPS i kierowany przez Czesława Bobrowskiego Centralny Urząd Planowania. Plan trzyletni jest uznawany za jedyny skuteczny plan gospodarczy w historii PRL: dzięki niemu w dużej mierze odbudowano gospodarkę ze zniszczeń wojennych.
Plan przewidywał równoprawną rolę gospodarce trzech sektorów: państwowego, spółdzielczego i prywatnego.
21 września 1946 KRN podjęła uchwałę zatwierdzającą wytyczne planu gospodarczego obejmującego okres do 1949. Ustawę określającą zadania planu uchwalił Sejm 2 lipca 1947 (Ustawa o Planie Odbudowy Gospodarczej (Dz.U. nr 53 poz. 285)): „Podstawowym zadaniem gospodarki narodowej w okresie 1947–1949 jest podniesienie stopy życiowej pracujących warstw ludności powyżej poziomu przedwojennego”.
Ustawa postulowała wzrost udziału przemysłu i usług w ogólnej produkcji, rozwój handlu zagranicznego, wzrost produkcji podstawowych artykułów przemysłu konsumpcyjnego. Określała rozmiary produkcji przemysłowej i rolnej w kolejnych latach. W 1949 miało nastąpić przekroczenie przedwojennej produkcji przemysłowej, w rolnictwie zaś osiągnięcie na głowę ludności 110% przeciętnej produkcji z lat 1936–1938.
W latach 1947–1949 miała w zasadzie być zakończona odbudowa gospodarki polskiej i równocześnie zmienione proporcje między produkcją przemysłową a rolną.
Założenia planu nie przewidywały budowy nowych zakładów. Środki inwestycyjne przeznaczono głównie na odbudowę najmniej zniszczonych przedsiębiorstw. Plan dawał pierwszeństwo odbudowie przemysłu pracującego na potrzeby ludności. Już jednak od ostatniego roku planu priorytet przesuwał się w kierunku odbudowy i rozwoju przemysłu wytwarzającego środki produkcji.
W pierwszym roku planu 3-letniego pogorszyły się stosunki międzynarodowe (rząd pod naciskiem ZSRR odrzucił plan Marshalla), a także wystąpił nieurodzaj w lecie 1947, ale nie zahamowało to wzrostu produkcji przemysłowej. Ważnym czynnikiem był ruch współzawodnictwa pracy. W wyniku szybkiej odbudowy i przeznaczenia dużych nakładów inwestycyjnych na przemysł zadania planu trzyletniego w dziedzinie wzrostu produkcji przemysłowej zostały wykonane w ciągu dwóch lat i 10 miesięcy. W latach 1947–1949 tempo wzrostu produkcji utrzymywało się na bardzo wysokim poziomie. Jednak niewiele wzrosła produkcja rzemiosła.
Wzrost produkcji wiązał się z szybkim zwiększeniem się zatrudnienia. Rozwój przemysłu doprowadził do istotnych przemian w strukturze zawodowej Polski. W okresie planu 3-letniego rozpoczęła się wielka migracja ludności ze wsi do miast.
Mniej korzystnie przedstawiała się sytuacja w rolnictwie. W 1947 zbiory okazały się mniejsze niż oczekiwano. Sytuacja rolnictwa zmuszała do importu dużej ilości zbóż. Dla poprawy sytuacji państwo rozwinęło kontraktację czyli system umów zawieranych z rolnikami przez uspołecznienie przedsiębiorstw, które gwarantowały uzyskanie określonych z góry cen za produkty rolne, gospodarce socjalistycznej zapewniały zaś dostawy potrzebnych towarów.
Niestety rozdział środków inwestycyjnych świadczył, że w polityce gospodarczej zaczynały zwyciężać tendencje, by problemy rolnictwa odsuwać na dalszy plan.
Mimo tych tendencji plan trzyletni zamknął się również dużymi osiągnięciami rolnictwa.
Kolejnym planem polskiej gospodarki był plan 6-letni (1950–1955)

Plan Sześcioletni (1950–1955) to drugi, po Planie Trzyletnim, z planów gospodarczych wprowadzonych w PRL. Plan przyjęto w formie ustawy uchwalonej 21 lipca 1950 r. - podobnie jak późniejsze plany pięcioletnie, był on jednak wielokrotnie modyfikowany i tylko w części zrealizowany.
Priorytetem planu było zwiększenie inwestycji i polityka intensywnej industrializacji kraju na wzór radziecki, w tym przede wszystkim rozwój przemysłu ciężkiego i metalowego. Sztandarową budową realizowaną w ramach planu sześcioletniego był kombinat metalurgiczny w Nowej Hucie.
Ceną za intensywną industrializację był ograniczony wzrost poziomu życia i ograniczanie inwestycji w innych dziedzinach, np. budownictwie mieszkaniowym. Społecznym skutkiem planu sześcioletniego był znaczny wzrost udziału klasy robotniczej w społeczeństwie.
Przyjął go Kongres Zjednoczeniowy PPS i PPR. Najpoważniejsze zmiany zaszły w polityce rolnej.

Przeciwieństwem omówionej gospodarki centralnie planowanej jest gospodarka wolnorynkowa.
Wolny rynek to taki rynek – przestrzeń wymiany dóbr, gdzie kwestie ceny, wielkości i struktury produkcji, konsumpcji, sposobu wytwarzania i adresowania powstałych dóbr są wyłącznie wypadkową nieregulowanych decyzji autonomicznych uczestników tej przestrzeni (producentów i klientów).
Przeciwieństwem wolnego rynku jest interwencjonizm państwowy, czyli taki sposób koordynacji w gospodarce, gdzie państwo decyduje w pewnym zakresie o podaży, popycie czy warunkach transakcji (poprzez np. cenę minimalną, limity produkcyjne, koncesje), a nawet może wprost nakazywać co i jak produkować oraz komu przekazywać wytworzone dobra (jak np. w komunizmie wojennym).
W istniejących współcześnie systemach gospodarczych obecne są elementy obydwu wymienionych wyżej systemów organizacji gospodarki, możliwe są jednakże bardzo różne ich proporcje.
Klasycznym (aczkolwiek skrajnie wyidealizowanym) modelem teoretycznym opisującym koncepcję wolnego rynku jest konkurencja doskonała, zakładająca m.in. doskonałe poinformowanie uczestników rynku oraz ich pomijalny indywidualny wpływ na jego rozstrzygnięcia.
Układ sił na wolnym rynku możliwy jest także w postaci konkurencji monopolistycznej, a nawet (wg. niektórych teorii społeczno-ekonomicznych) oligopolu czy monopolu naturalnego.

W Polsce w związku ze zmianą ustroju politycznego państwa w 1990 roku doszło do
Transformacji wolnorynkowej
czyli do procesu przechodzenia z gospodarki centralnie planowanej lub nakazowo-rozdzielczej do kapitalistycznej, czyli wolnorynkowej. Polega na podjęciu szeregu działań takich jak:
uwolnienie cen, które od tej pory mają być regulowane przez popyt i podaż
zwiększenie swobód gospodarczych i uczestnictwa w rynku osób fizycznych i prawnych (np. przedsiębiorstw)
prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych
dopuszczenie do rynku kapitału zagranicznego i umożliwienie inwestycji osobom indywidualnym, spółkom czy innym przedsiębiorstwom
otwarcie giełdy papierów wartościowych, na której można m.in. nabywać i zbywać akcje spółek giełdowych.
Transformacja wolnorynkowa jest procesem skomplikowanym, długotrwałym i trudnym nie tylko ze względów czysto techniczno-ekonomicznych, ale też polityczno-społecznych. Z tych względów może być przeprowadzona jedynie częściowo lub nawet cofana.
Proces ten został wdrożony w życie poprzez tzw Plan Balcerowicza, który był potoczną nazwą pakietu reform gospodarczo-ustrojowych, przygotowanego w ciągu 111 dni, którego realizacja rozpoczęła się w roku 1990. Nazwę tę utworzono od nazwiska głównego autora tych reform, ówczesnego wicepremiera i ministra finansów, Leszka Balcerowicza. Wraz z grupą ekspertów (wśród których byli m. in. prof. Jeffrey Sachs, prof. Stanisław Gomułka, dr Stefan Kawalec i dr Wojciech Misiąg) we wrześniu 1989 roku stworzył on plan reform, a 6 października jego zarys został przedstawiony publicznie przez Balcerowicza na konferencji prasowej transmitowanej przez TVP. Plan ów miał umożliwić transformację z gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej.
W momencie gdy zaczęto wprowadzać plan Balcerowicza, panowała w Polsce hiperinflacja (roczna stopa inflacji w 1989: +639,6%), zadłużenie zagraniczne wynosiło 42,3 mld USD (64,8% PKB wg GUS), występowały olbrzymie niedobory rynkowe, a całej gospodarce groziła zupełna zapaść.