Historia Orła Białego

ORZEŁ BIAŁY
Orzeł jako symbol znany był już wielu narodom. Babilończycy, Persowie czy Hindusi z wizerunkiem tego ptaka utożsamiali najwyższą boskość. W mitologii greckiej orzeł stanowił symbol geniuszu, wielkości i majestatu, zaś w Rzymie znak cesarski i legionów. Orzeł w symbolice chrześcijańskiej zajmował też poczesne miejsce. Używali go także książęta ruscy, serbscy i niderlandzcy, jak również niemieccy i moskiewscy cesarze.
Geneza godła wiąże się z tysiącletnimi dziejami państwa polskiego. Po raz pierwszy w naszej historii rysunek ptaka pojawił się na denarach Bolesława Chrobrego. W XII i XIII wieku, ulegając udoskonaleniom artystycznym, coraz bardziej upodabniał się do orła. W średniowieczu orzeł był herbem władców piastowskich i występował najczęściej na monetach, pieczęciach, elementach uzbrojenia i chorągwiach. Jako herb książąt towarzyszył polskim wojom na polach bitewnych. Pierwszą wzmiankę o znaczeniu orła w walce zamieścił Wincenty Kadłubek w „Kronice Polskiej”, opisując bitwę stoczoną w 1180 roku przez Kazimierza Sprawiedliwego pod Brześciem. Jak stwierdza kronikarz, w toku walki, książę Kazimierz wysunął się do przodu, a wojownicy jego ujrzawszy „znak zwycięstwa orła radośnie przedzierali się przez zwały trupów i tym silniej parli do zwycięstwa, z im większą chlubą patrzyli się na triumf swego księcia”. Orła Białego dostrzegamy także na tarczy księcia Henryka II Pobożnego w bitwie pod Legnicą stoczoną 9 kwietnia 1241 roku.
Zanim orzeł biały stał się godłem państwa polskiego, towarzyszył już wielu uroczystościom dworskim. Malowany był głównie na czerwonych tarczach i w czasie ceremonii znajdował się przy władcy. Orzeł towarzyszył przede wszystkim uroczystościom organizowanym z okazji doniosłych wydarzeń w życiu dworu i wojska. W tym czasie miał on stylizowaną sylwetkę o kształcie owalnym, bez korony. Wizerunek z szeroko rozpostartymi skrzydłami i głową zwróconą w prawo został umieszczony po raz pierwszy w 1222 roku na pieczęci księcia opolskiego Kazimierza. Ponadto znajdował się także na pieczęciach księcia krakowskiego Leszka Białego (1228 r.), książąt wielkopolskich Władysława Laskonogiego i Władysława Odońca (1231 r.) oraz księcia kujawskiego Kazimierza Konradowica (1236 r.). Zmieniała się też barwa znaku herbowego. Za czasów książąt z dynastii Piastów srebrny orzeł, czyli biały, umieszczony w czerwonym polu tarczy herbowej, dał początek polskim barwom narodowym: biało-czerwonym.


I. ORZEŁ WEDŁUG PIECZĘCI MAJESTATYCZNEJ
PRZEMYSŁA II Z 1295 R.
Heraldyczny znak orła białego z koroną na czerwonym polu tarczy pojawił się na ceremonii koronacyjnej władcy Wielkopolski Przemysła II 25 czerwca 1295 r. w Gnieźnie (rys.1), który zaakceptował zestawienie barw wyrytych na grobowcu Henryka Probusa księcia wrocławskiego. Przemysł II sprawił sobie pieczęć majestatyczną, na której z jednej strony przedstawiony był siedzący król na tronie z insygniami władzy, a na drugiej wielki Orzeł Biały w koronie na czerwonym polu tarczy z obiegającym wokół napisem „Bóg przywrócił Polakom zwycięskie znaki”. W ten sposób Orzeł Biały w koronie stał się herbem Królestwa Polskiego przyjęty przez wszystkich królów polskich. Przyozdabiano nim szaty królewskie, broń osobistą i chorągwie. Jednocześnie godło eksponowano podczas najważniejszych ceremonii, stanowiąc ich najcenniejszą oprawę, a więc podczas uroczystości koronacyjnych, elekcyjnych, elekcji królów, przyjazdów dostojników zaprzyjaźnionych państw, zawierania traktatów pokojowych, obrad sejmowych, orszaków weselnych, pogrzebów. Był też obecny na polu walki.


II. ORZEŁ PAŃSTWOWY W XIV WIEKU.
Na początku XIV wieku orzeł biały na czerwonym polu ze złotą koroną na głowie i złotymi szponami oraz dziobem zwróconym w prawo został umieszczony na tarczy Królestwa Polskiego, chorągwi wielkiej oraz pieczęciach i monetach. Ponadto Władysław Łokietek ozdobił nim miecz koronacyjny (1320 r.), Postać polskiego orła państwowego ukształtowała się około połowy XIV wieku. Z tego okresu pochodzą znakomite realizacje wizerunku Orła Białego szczególnie uwidocznione na rewersie pieczęci majestatycznej Kazimierza Wielkiego w II ćwierćwieczu XIV wieku. Wybornie zarysowana sylwetka orła, z dumnie odchyloną głową w koronie, z ostrym dziobem, szeroko rozpostartymi skrzydłami, rozwiniętym mocnym ogonem i potężnymi drapieżnymi szponami. Tak więc, umacnianiu roli tego symbolu sprzyjało kształtujące się poczucie świadomości narodowej, ożywienie uczuć patriotycznych wśród wszystkich Polaków. Biel orła polskiego oznaczała dobro, czerwień - dostojność. Od najdawniejszych czasów orzeł biały symbolizował odwagę i bohaterstwo, majestat oraz czystość dążeń narodów i państw.

Ciekawym kształtem przedstawiony jest orzeł według zwornika sklepienia katedry na Wawelu z około połowy XIV wieku . Bije z niego siła i majestat wybornie zarysowanej sylwetki ptaka.
Należy też dodać, że godło państwowe podlegało różnym zmianom graficznym i ewolucjom, uzależnionym głównie od aktualnych stylów architektonicznych i upodobań artystycznych. Po zawarciu unii między Polską i Litwą 14 sierpnia 1385 r. godłem zjednoczonych państw stał się Orzeł polski i Pogoń litewska (mająca w polu czerwonym rycerza konnego w zbroi z wzniesionym mieczem i tarczą błękitną z podwójnym złotym krzyżem). Godła złączonych unią państw umieszczano na dwudzielnej lub czwórdzielnej w krzyż tarczy. Orzeł Biały był umieszczany zawsze w pierwszym polu tarczy, czasem kurtuazyjnie zwrócony ku litewskiej Pogoni

III. ORZEŁ PAŃSTWOWY W XV WIEKU.
W bitwie pod Grunwaldem (1410 r.) rycerstwu polskiemu przewodziła Chorągiew Wielka Ziemi Krakowskiej, mająca w herbie Orła Białego z rozpostartymi skrzydłami i koroną na głowie. Wielkie emocje, jakie towarzyszyły w czasie trwania tej bitwy, poświadcza Jan Długosz w Rocznikach, opisując upadek Wielkiej Chorągwi z Orłem Białym i zaciętość wojów w obronie tego najważniejszego znaku. Jej ponowne podniesienie przez polskich rycerzy stało się punktem zwrotnym w przebiegu tej zwycięskiej walki. Po odniesionym zwycięstwie król Władysław Jagiełło przyznał zasłużonym rycerzom ozdobne łańcuchy z wyobrażeniem Orła Białego.
Potężną siłę wyrazu uwidaczniają się mistrzowsko wyrzeźbione orły na nagrobkach Władysława Jagiełły w II ćwierćwieczu XV wieku oraz Kazimierza Jagiellończyka około 1492 roku , znajdujące się na Wawelu

Od połowy XV wieku, oprócz Orła Białego na pieczęciach koronnych i godła Pogoni na pieczęciach Wielkiego Księstwa Litewskiego, używano herbu złożonego: w polach pierwszym i czwartym, w podzielonej na cztery części tarczy, był zamieszczony Orzeł Biały, a w drugim i trzecim Pogoń litewska. Stałą , niezmienną cechę polskiego godła stanowiło udostojnienie go królewską koroną. Początkowo była to gotycka korona otwarta, którą w końcu XV wieku zamknięto od góry kabłąkami oraz zwieńczono jabłkiem panowania i krzyżem w nawiązaniu do idei cesarskiej, jako symbolu pełnej suwerenności króla polskiego i jego państwa.

V. ORZEŁ PAŃSTWOWY W XVII i XVIII WIEKU.
Za rządów królów elekcyjnych począwszy od Stefana Batorego, aż do Stanisława Augusta Poniatowskiego na piersiach orła umieszczano herby rodowe władców lub na środku tarczy czteropolowej, na skrzyżowaniu jej pól. Taki złożony herb państwa występował w siedzibach władz i urzędów oraz w innych miejscach publicznych. Najpowszechniejszym był Orzeł Biały z herbem rodowym króla na piersi. Za panowania Stefana Batorego widniał w tym miejscu - „Wilczy Kieł”. Taki wizerunek został zaprojektowany w 1584 roku przez Herbarza Bartosza Paprockiego . Wydaje się, że znacznie ładniejszy jest orzeł z herbem rodowym na piersi „Snopek Wazów” z czasów Władysława IV - I połowa XVII wieku .

Charakterystyczne herby rodowe występujące na orłach, są u Janina Jana III Sobieskiego - zachowane według detalu zdobniczego Kościoła Mariackiego w Krakowie z 1681 roku oraz z herbem rodowym Wettynów na piersi - według chorągwi z czasów Augusta III około połowy XVIII wieku.
VI. ORZEŁ PAŃSTWOWY W XIX WIEKU.
W świadomości narodu białopióry orzeł w koronie utrwalił się jako znak Polaków. Rozbiory Polski i utrata niepodległości stały się czynnikami ożywiającymi i przyśpieszającymi rozwój polskiej myśli narodowej. Orzeł Biały, jako znak oficjalnie zakazany, stawał się symbolem najżywszych uczuć patriotycznych. Miał przypominać świetność państwa ucieleśniać marzenia o wolności.
Wizerunek orła powrócił na krótko w herbie utworzonego w 1807 roku Księstwa Warszawskiego. Umieszczono go na jednej tarczy z godłem saskim. W tym czasie wykształcił się pierwowzór polskiego orła wojskowego, noszonego jako odznaka żołnierzy na nakryciach głowy. Przykładem może być orzeł z czapki 11 pułku piechoty Księstwa Warszawskiego z lat 1808 - 1815 . Wizerunek przedstawiał ptaka siedząccego na tzw. tarczy amazonek, na której wytłaczano numery pułków, wzorowanej na pelcie, tarczy lekkiej piechoty greckiej, motywie znanym w zdobnictwie klasycystycznym. Ten kształt okazał się wyjątkowo trwały. Podobny był orzeł z drzewca sztandaru pułku piechoty z czasów Księstwa Warszawskiego z 1808 roku , a także orzeł z kaszkietu oficera 4 pułku piechoty liniowej Królestwa Polskiego z lat 1815 - 1830 .
Po roku 1815 na ziemiach Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Poznańskiego dominującym herbem był czarny dwugłowy orzeł rosyjski i czarny orzeł pruski, na których piersi znajdował się malutki znak Orła Białego. Symbol narodu polskiego zakazany przez zaborców, odradzał się w każdym powstaniu narodowym. W Powstaniu Listopadowym początkowo był sam orzeł, później uchwałą Sejmu z 19 lutego 1831 roku - Orzeł z Pogonią na tarczy zwieńczonej koroną. Pogoń oznaczała wówczas, że walki ogarnęły też Litwę oraz to, że ich celem jest odbudowa Polski w przedrozbiorowych granicach. Podobnymi intencjami kierował się rząd powstańczy, który 18 stycznia 1863 roku przyjął herb trójpolowy z Orłem Białym, Pogonią i wizerunkiem Michała Archanioła, symbolizującego ziemie ruskie jako część składową historii Polski.
Herby powstań 1830 i 1863 roku były obecne w życiu Wielkiej Emigracji, a także po ich upadku. Jednakże, orzeł bez korony pojawił się na sztandarze powstałego w 1832 roku we Francji Towarzystwa Demokratycznego. W niektórych ugrupowaniach lewicowych zamiast korony przedstawiano Orła Białego i Pogoń w czapce konfederatce, gdyż korona kojarzyła się z ustrojem monarchistycznym państwa polskiego. Orzeł bez korony występował na sztandarach polskich na Węgrzech w czasie Wiosny Ludów w 1848 roku oraz w Powstaniu Krakowskim w 1846 roku, a także niektórych oddziałów powstańczych w 1863 i 1864 roku. Był także herbem (ale z krzyżem nad głową) zorganizowanego przez Adama Mickiewicza Legionu we Włoszech. Należy jednak podkreślić, że szereg orłów legionowych posiada koronę. Także powstające wtedy zalążki cywilnej władzy polskiej, instytucje i organizacje niepodległościowe, polityczne i społeczne, sięgały po Orła Białego w koronie, szczególnie w powstaniu listopadowym i styczniowym. Wizerunek orła odgrywał wielką rolę w każdym zrywie narodowym i ruchu wyzwoleńczym Polaków, w jakie obfitował XIX wiek.
VII. ORZEŁ PAŃSTWOWY W XX WIEKU.
Po latach niewoli Polacy przywracali swoje symbole narodowe, z Orłem Białym na czele. Były także propozycje powrotu do Orła Białego i Pogoni. W 1918 roku odrodzone państwo polskie przyjęło za swe godło orła w koronie. Jednak krótkotrwały rząd socjalistyczny Jędrzeja Moraczewskiego usunął ją między 18 listopada 1918 roku a 16 stycznia 1919 roku. Z surową krytyką tych, co to chcą jakoby nierozważnie obalić wielowiekowe tradycje narodowe, wystąpił, oprócz Narodowej Demokracji, profesor uniwersytetu we Lwowie Oswald Balzer.
W celu opracowania jednolitego wzoru godła państwowego powołano w Warszawie komisje i jednocześnie ogłoszono specjalny konkurs, który nie przyniósł oczekiwanych wyników. 1 sierpnia 1919 roku Sejm uchwalił oficjalny wzór godła i innych symboli państwa oraz znaków sił zbrojnych. Herbem państwa został według ustawy: „Znak Orła Białego z głową zwróconą w prawo [dla patrzącego w lewo], ze skrzydłami wzniesionymi do góry, ze złotymi szponami, koroną zamkniętą kabłąkami i zwieńczoną krzyżem oraz złotym dziobem w czerwonym polu”. Godło to nawiązywało do klasycznego orła z epoki stanisławowskiej i powstania listopadowego. Obowiązywało przez osiem następnych lat .

Na uwagę zasługuje fakt, iż emigranci polscy, przebywający na Zachodzie Europy, nie pogodzili się z utratą niepodległości Polski i dekretem Prezydenta RP na obczyźnie z 11 listopada 1956 roku zostaje zatwierdzone Godło Rzeczypospolitej Polskiej . Orzeł Biały był taki sam jak z 1927 roku, jednak otwartą koronę na głowie zamknięto kabłąkiem zwieńczonym krzyżem, którego domagali się działacze narodowi i katoliccy.
Pamięć Orła Białego w koronie nadal istniała w świadomości polskiego społeczeństwa, przywiązanego do tradycji narodowych. Dlatego też towarzyszył on masowym protestom ugrupowań opozycyjnych, a w szczególności wielkiemu ruchowi „SOLIDARNOŚCI” w każdym czasie jego działalności. W wyniku przemian politycznych i ustrojowych w końcu lat osiemdziesiątych i powołaniu Rzeczypospolitej Polskiej, Sejm ustawą nr 444 z 29 grudnia 1989 roku o zmianie konstytucji PRL, m.in. w artykule 103 ustęp 1 dotyczącym symboli narodowych wprowadza godło w postaci Orła Białego w koronie na czerwonym polu. Ponadto wprowadzone zostały zmiany w ustawie z dnia 31 stycznia 1980 roku o godle, barwach narodowych i hymnie PRL (Dz.U.Nr 7 poz. 18 i z 1985 roku Nr 23 poz. 100), ustawą z dnia 9 lutego 1990 roku poz. 60 w artykule 2 ustęp 1 brzmiącym: „Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, umieszczony w czerwonym polu tarczy”. W ten sposób dopełniło się oczekiwane przez społeczeństwo i działaczy politycznych godło państwowe - ORŁA BIAŁEGO w podobieństwie do herbu z 1927 roku z niewielką zmianą kształtu tarczy i złotej obwódki dookoła niej oraz pięciolistnego zwieńczenia przepaski na skrzydłach orła


Jest to szczególne osiągnięcie narodu polskiego, któremu pomimo wielu lat niewoli zaborców w XVIII, XIX i XX wieku, utraty niepodległości w czasie II wojny światowej oraz komunistycznych rządów udało się dochować swój herb przez tak wiele stuleci. ORZEŁ BIAŁY STAŁ SIĘ HERBEM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ I GODŁEM NARODU. Siedem wieków istnienia Orła Białego dowodzi, że jest on najwyższą wartością narodu i państwa. W dniu 26 czerwca 1995 roku, w 700 rocznicę wprowadzenia przez Przemysła II Orła Białego w koronie, na Zamku Królewskim otwarta była wystawa obrazująca dzieje naszego herbu narodowego.