Historia pieniądza papierowego.

Historia pieniądza papierowego w Polsce


Pod koniec XVIII wieku, w okresie kiedy następuje coraz większy rozkład państwowości polskiej, a wzrasta potencjał gospodarczy państw sąsiednich Rzeczpospolita staje się dla mocarstw terenem łatwych zdobyczy.
Rzeczpospolita wpadła w ogromne trudności finansowe i gospodarcze. Handel i przemysł zamiera z powodu braku w obiegu dostatecznej ilości pieniędzy, a także kruszcu, z którego można byłoby je wybijać. Koniecznością staje się wprowadzenie do obiegu i powszechnego użytku pieniędzy papierowych.
Coraz częściej w Polsce pojawiają się wypowiedzi, konieczności wprowadzenia do obiegu pieniędzy papierowych. Jednym z pierwszych drukowanych projektów ustanowienia waluty papierowej w Polsce jest projekt z 1777 roku, wykonany anonimowo u znanego w Warszawie drukarza Düfeura. Nieco później podobny projekt przedstawia Komisji Skarbowej kasztelan Ostrowski.
Po upływie dziesięciu lat ponownie ożywa sprawa ustanowienia w Polsce pieniędzy papierowych. Sprzeciwia się temu jednak poseł Moszyński, ale w 1789 roku Michał Ossowski przedstawia Komisji Skarbowej projekt emisji 20 milionów biletów skarbowych, a następnie po raz drugi, z odpowiednimi poprawkami przedstawia go w 1791 roku.
Jędrzej Kopostas, znany kupiec i bankier warszawski, a także wielki patriota projektuje emisję biletów skarbowych. Podobny projekt przedstawia Jacek Jezierski, kasztelan łukowski. Niestety również tych projektów i opracowań nie poddano pod obrady Sejmu Czteroletniego. W końcowych latach istnienia Rzeczypospolitej, upadek polityczny szedł w ślad za upadkiem ekonomicznym kraju. Sejm mający na celu gruntowną przebudowę państwa i stworzenie odpowiedniej siły zbrojnej, szukał dróg prowadzących do tego celu. W pierwszym rzędzie należało uporządkować finanse.
W chwili wybuchu powstania kościuszkowskiego stan skarbu i stan ekonomiczny Rzeczypospolitej był w bardzo trudnym położeniu. Najwyższa Rada Narodowa starała się stworzyć silne podstawy finansowe przywracając uchwalone przez Sejm a zniesione przez konfederację targowicką podatki, nakładając nowe.
Projekt wypuszczenia biletów skarbowych - tak bowiem nazywały się pierwsze polskie pieniądze papierowe - doczekał się realizacji w 1794 roku w okresie insurekcji kościuszkowskiej. Rada Najwyższa Narodowa 8 czerwca 1794 roku podjęła uchwałę na mocy, której miano emitować bilety skarbowe na kwotę 60 mln złp. Za fałszowanie biletów skarbowych groziła kara śmierci i konfiskata całego majątku.
Rada Najwyższa Narodowa ustawą z dnia 2 sierpnia 1794 roku pod tytułem "Organizacja Dyrekcji do biletów skarbowych" uregulowała sprawy związane z emisją biletów skarbowych oraz określiła techniczne szczegóły ich wykonania. Bilety skarbowe zostały puszczone do obiegu 16 sierpnia 1794 roku, w chwili oblężenia Warszawy przez wojska carskie. Po upadku powstania kościuszkowskiego, każda z dzielnic Rzeczypospolitej otrzymała pieniądze papierowe tego państwa, do którego została wcielona.

Księstwo Warszawskie
Na terytorium Księstwa Warszawskiego kursowała zaborcza moneta pruska i zdeprecjonowane austriackie pieniądze papierowe tzw. "Banko-cetle". Projektantem utworzenia kredytu państwowego i tzw. "Banku Skombinowanego" był Jan Kanty Chrucki. Wykazywał on, że podstawą pieniądza papierowego powinna być jego pełna wymienialność na monetę według wartości nominalnej, bez jakichkolwiek potrąceń i ograniczeń. Zmiany systemu pieniężnego rozpoczęto w Księstwie Warszawskim od roku 1809. Miały one zahamować obieg monet państw zaborczych. Minister skarbu przedłożył rządowi 22 marca 1809 roku projekt ustawy monetarnej, w której przewidywano ujednolicenie systemu pieniężnego w oparciu o stopę konwencyjną. Sejm jednak projekt odrzucił. W związku z tym ministerstwo skarbu ograniczyło się do wycofania z obiegu austriackiego pieniądza papierowego. Ponadto dążyło do otwarcia własnej mennicy. Posiadanie mennicy pozwoliłoby na wprowadzenie do obiegu polskiego pieniądza, a także spowodowałoby przyśpieszenie wycofania monet pruskich.
W latach 1810 - 1814 ilość monet będących w obiegu w Księstwie Warszawskim obliczono na 14 milionów, w tym 10 mln srebrnych, 3 mln złotych i 1 mln miedzianych. Jednak ta ilość nie wystarczała do prawidłowego obiegu i zaspokojenia potrzeb rynku. Konieczne było zwiększenie emisji monet i ewentualne wprowadzenie pieniądza papierowego.
Pieniądz papierowy w Księstwie Warszawskim wprowadzony został na mocy dekretu Króla Saskiego i Księcia Warszawskiego Fryderyka Augusta. Jednak w praktyce ten nowy pieniądz papierowy nie był w pełni wymienialny według swej wartości na monetę obiegową, dodatkowo był skrępowany i to bardzo istotnymi ograniczeniami:
- podatki mogły być opłacane biletami jedynie do połowy należności, w tej samej wysokości mogły być dokonywane inne wpłaty do skarbu Księstwa Warszawskiego,
- nikogo nie można było zmusić do przyjęcia biletów kasowych jako zapłaty wynikającej z umów prywatnych.

Królestwo Polskie
Długa i żmudna praca przygotowawcza powołania do życia nowej, nieznanej dotąd w Polsce instytucji bankowo - kredytowej, zaangażowała ówczesnych mężów stanu do opracowań bardziej lub mniej szczegółowych, z których miała powstać zasadnicza ustawa powołująca tę tak potrzebną instytucję dla życia gospodarczego Królestwa Polskiego.
19 maja 1828 r. Bank Polski podał do publicznej wiadomości, iż zgodnie z postanowieniem cara z 15 kwietnia 1823 r. puszcza w obieg bilety kasowe. Będą one wymieniane bez ograniczenia na monetę srebrną. Wprowadzenie biletów kasowych do obiegu następowało stopniowo. W ciągu tych dwóch lat cała uprzednio przygotowana ilość biletów kasowych znalazła się w obiegu i powszechnym użyciu w Królestwie Polskim. Pieniądze te zostały życzliwie przyjęte przez ludność, gdyż wymiana ich na każdą inną będącą w obiegu monetę lub banknot nie sprawiała żadnych trudności.
Przewidywania dyrekcji Banku Polskiego w związku z przygotowaniem nowych ilości pieniędzy papierowych, niezbędnych do obiegu w Królestwie Polskim, sprawdziły się już w połowie 1829 roku. Nasycenie rynku biletami kasowymi (przygotowanymi przed powstaniem Banku Polskiego), okazało się niewystarczające. Rynek darzył wysokim zaufaniem nowe polskie pieniądze papierowe. Domagano się zwiększenia operacji pieniężnych w pieniądzu papierowym, jako łatwiejszym w użyciu, lżejszym a także w pełni zagwarantowanym w kruszcu oraz wszędzie wymienialnym na różną monetę w stosunku 1 : 1.
Bank polski nie mógł emitować następnych nakładów biletów kasowych ustanowionych decyzją cara z 3/15 kwietnia 1823 r. Bilety będące w obiegu stosunkowo szybko niszczyły się, głównie z powodu słabej jakości papieru, stąd też zachodziła konieczność ich częstej wymiany na nowe. Na podstawie raportu ministra przychodów i skarbu uzasadniającego konieczność wprowadzenia do obiegu w Królestwie Polskim nowych papierowych znaków pieniężnych Banku Polskiego, car wydał 21 stycznia (2 lutego) 1830 r. dekret, upoważniający Bank do emisji własnych biletów bankowych.

Generalne Gubernatorstwo Warszawskie
Na terytorium Rzeczypospolitej w okresie poprzedzającym I wojnę światową a także w początkowym okresie jej trwania istniały odrębne waluty i systemy pieniężne państw zaborczych. Niemiecki i rosyjski system pieniężny był walutą złotą a austro-węgierski pośrednio opierał się na złocie, jednak bez wymienialności w kraju. W poszczególnych zaborach znajdowały się w obiegu monety i banknoty opiewające na: kopiejki i ruble (zabór rosyjski), halerze i korony (zabór austriacji), oraz fenigi i marki (zabór niemiecki). W okresie I wojny światowej systemy pieniężne zostały przez państwa zaborcze radykalnie zmienione. Zawieszona została całkowicie wymienialność na złoto, zarówno pieniędzy będących w obiegu jak i nowo emitowanych banknotów. Monety złote, srebrne, brązowe i niklowe zniknęły z obiegu. W ich miejsce wprowadzono nowe emisje pieniądza papierowego oraz monetę bitą w żelazie i aluminium.
W związku z utworzeniem przez Rzeszę Niemiecką tzw. Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego, które miało stać się jakoby zalążkiem państwa polskiego, stworzono instytucję emisyjną pod nazwą: Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa. Na banknotach Kasy umieszczono napis: "Rzesza Niemiecka przyjmuje odpowiedzialność za spłatę Biletów Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej w markach niemieckich po cenie nominalnej". Niebawem ukazało się rozporządzenie, którego mocą ustanowiona została marka polska, jako jedyny środek płatniczy w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim. Tym samym waluta rosyjska - rubel została usunięta z obiegu na terytorium wchodzącym kiedyś w skład zaboru rosyjskiego. Banknoty (bilety) PKKP wprowadzono do obiegu w dniu 26 kwietnia 1917r., po czym rząd Rzeszy zaczął pośpieszne wycofywanie marek niemieckich z okupowanego terytorium Polski. Celowo natomiast wprowadzano coraz to nowe ilości okupacyjnych marek polskich.

Rzeczpospolita Polska
Pierwszym aktem prawnym, dotyczącym przyszłej polskiej waluty był dekret z dnia 5 lutego 1919 r., stanowiący, że polska jednostka monetarna dostanie nazwę lech, a jej setna część grosz. Jednak już 28 lutego 1919 r. ukazała się Ustawa Sejmowa uchylająca powyższy dekret i stanowiąca, że jednostką monetarną będzie złoty, a jego setna część nazywać się będzie grosz. Faktyczna zmiana waluty z marki na złoty dokonana została jednak na początku 1924 r. Do tego czasu marka polska pozostała w dalszym ciągu pieniądzem obiegowym w kraju.
W pierwszym okresie istnienia państwa polskiego, na terenie kraju obiegało kilka rodzajów deprecjonowanych walut zaborczych: korony, marki oraz ruble. Rzecz jasna, że należało wprowadzić na całym obszarze Rzeczpospolitej Polskiej jednolitą walutą polską. W tym też celu ukazały się odrębne akty prawne, których mocą marka polska wprowadzona została do byłego zaboru pruskiego oraz byłego zaboru austriackiego. Dopiero jednak na początku stycznia 1920 r. marka polska stała się jedynym prawnym środkiem płatniczym na całym obszarze Rzeczypospolitej.
Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, z konieczności przejęta w listopadzie 1918 roku przez władze polskie, traktowana była jako instytucja przejściowa. Przewidywano natomiast powołanie do życia banku państwowego - Banku Polskiego, który przejąłby wszystkie czynności PKKP i stał się jedynym bankiem banków w Polsce. Zasadniczo pierwszym polskim pieniądzem papierowym emisji PKKP był banknot 500- markowy. W wyglądzie swym podobny do 100-markowego biletu, ale o odmiennych napisach i zmienionej klauzuli prawnej. Brzmiała ona: "Państwo Polskie przyjmuje odpowiedzialność za wymianę niniejszego biletu na przyszłą polską walutę według stosunku, który dla marek polskich uchwali Sejm Ustawodawczy". Taką samą klauzulę miały też emisje z 15 lutego i 17 maja 1919 roku. Klauzuli prawnej Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa nie zmieniła już do końca swej działalności, czyli do 1924 roku. Chaos był coraz większy - państwo ubożało, obcy kapitał rabował narodowy majątek Polski. Zarówno pod wpływem groźby całkowitego rozkładu gospodarki państwowej, jak i w obliczu poważnych wydarzeń politycznych (m.in. zajścia krakowskie z 1923 r.) rząd musiał zająć się uzdrowieniem gospodarki pieniężnej. Sprzyjał temu wyjątkowy urodzaj w rolnictwie, nieznany od pół wieku. Ministerstwo Skarbu rozpoczęło więc wycofywanie z obiegu banknotów PKKP emisji 9 grudnia 1916 r. Banknoty te z dniem 30 listopada 1923 r. utraciły moc prawnego środka płatniczego.

Bank Polski i Ministerstwo Skarbu 1924 - 1939

14 kwietnia 1924 r. ukazało się rozporządzenie wykonawcze Prezydenta Rzeczypospolitej o zmianie ustroju pieniężnego. Ustalono relacje zdeprecjonowanej marki polskiej do nowej waluty złotowej. Według tej relacji rozpoczęła się wymiana marek na złote. Z dniem 1 lipca 1924 r. marka polska przestała być prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Powołano nową instytucję bankowo - emisyjną: Bank Polski.
Bank Polski powstał w formie spółki akcyjnej, o kapitale zakładowym w wysokości 100 mln złotych (1 mln akcji po 100 złotych), oraz przejął wszystkie agendy i cały majątek PKKP. Państwo wyposażyło go w wyłączny przywilej emisji banknotów. Od dnia 28 kwietnia 1924 r. "bilety bankowe" Banku Polskiego stały się prawnym środkiem płatniczym w Polsce.

Polska Rzeczpospolita Ludowa - Narodowy Bank Polski 1944 - 1976
W 1944 r. w wyzwolonej Polsce uruchomiono aparat emisyjny. Nastąpiło to na mocy dekretu PKWN z dnia 24 sierpnia 1944 r. o emitowaniu biletów skarbowych . Dekret upoważniał Kierownika Resortu Gospodarki Narodowej i Finansów do emitowania przez Centralną Kasę Skarbową "biletów Skarbowych" z napisem Narodowy Bank Polski, do wysokości jednego miliarda złotych oraz przewidywał, że bilety te "mają obieg jako środek płatniczy w zakupie, sprzedaży i rozrachunku na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej". Banknoty "Banku Emisyjnego w Polsce" pozostały nadal środkiem płatniczym.
Funkcje Centralnej Kasy Skarbowej, zgodnie z dekretem PKWN z 15 stycznia 1945 r., przejął Narodowy Bank Polski, którego zadaniem stało się regulowanie obiegu pieniężnego i kredytu drogą refinansowania innych banków. Na mocy dekretu PKWN z 23 sierpnia 1944 r. zostały wycofane z obiegu z dniem 28 października 1944 r. marki niemieckie. Nastąpiło to w drodze wymiany, w relacji jeden złoty za jedną markę niemiecką.
Dnia 6 stycznia 1945 r. ukazał się dekret PKWN o deponowaniu i wymianie banknotów byłego Banku Emisyjnego w Polsce. Na mocy tego dekretu z dniem 10 stycznia 1945 r. ostatnia z walut okupanta hitlerowskiego przestała być środkiem płatniczym na obszarze Polski. Na terenach wyzwolonych w wyniku wielkiej ofensywy styczniowej wojsk radzieckich i polskich w 1945 r., przystąpiono do wymiany pieniędzy. Wymiany dokonywano w relacji wyższej, mianowicie 1 złoty za 2 marki niemieckie.
Pierwszym banknotem Narodowego Banku Polskiego, wprowadzonym do obiegu 1 września 1945 roku był banknot 1000 złotowy emisji 1945, zaopatrzony jedynie w znak literowy serii i numer. Nie posiadał on jednak żadnych podpisów, banknot ten wykonano w kraju, według projektu artysty plastyka Ryszarda Kleczewskiego. Do produkcji tego banknotu użyty był po raz pierwszy krajowy papier banknotowy z Fabryki Papieru w Kluczach koło Olkusza. Druku dokonano w PWPW w Łodzi.
Państwowa Wytwórnia Papierów Wartościowych w Łodzi, nie mogła nadążyć z drukiem nowych emisji banknotów, w związku z tym NBP podjął usilne starania, by całość druku i produkcję specjalnego papieru banknotowego skoncentrować w Warszawie. Pierwsze banknoty PWPW w Warszawie to odcinki 20 i 100 złotych emisji 15 lipca 1947 r., do których produkcji użyto papieru z papierni mokotowskiej oraz z papierni w Jeziornie k. Warszawy. Ostatni nominał tej samej emisji - 500 zł - został wykonany w Czechosłowacji.
Na mocy ustawy z 28 października 1950 r. o zmianie systemu pieniężnego oraz uchwały Rady Ministrów z 28 października 1950 r. wprowadzony został w Polsce z dniem 30 października 1950 r. nowy pieniądz: 1 złoty równy 0,222168 grama czystego złota, dzielący się na 100 groszy. NBP w latach 1974 - 1976 wprowadził do obiegu nowe banknoty o jednakowych wymiarach. Nowe banknoty mają staranniejszą szatę graficzną dostosowaną do współczesnych wymogów grafiki oraz sztuki poligraficznej środków płatniczych. Wydrukowane zostały w PWPW w Warszawie, która od 1956 roku dysponuje własną papiernią i skoncentrowała cały cykl produkcji banknotów NBP.
Przez pewien okres były w obiegu zarówno banknoty stare z emisji 1 lipca 1948r., jak i nowe emisje z lat 1974 - 76. Stare banknoty w miarę ich aktualnego zużycia były stopniowo wycofywane z obiegu. Natomiast banknot 20 złotych z 1 lipca 1948 r. został zastąpiony monetą o tej samej wartości.