Układ pokarmowy

UKŁAD POKARMOWY

Do układu pokarmowego należy przewód pokarmowy składający się z jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, jelita cienkiego i jelita grubego zakończonego odbytem oraz związane z tym przewodem gruczoły ślinowe, trzustka i wątroba.

Przewód pokarmowy rozpoczyna się otworem ustnym prowadzącym do jamy ustnej, w której zęby i język uczestniczą w pobieraniu pokarmu, rozdrabnianiu go i mieszaniu ze śliną w procesie żucia oraz formowaniu kęsów, które zostają połknięte. Jama ustna — tak jak cały przewód pokarmowy — jest wyściełana błoną śluzo¬wą, której wydzielina pełni funkcje ochronne i ułatwia przemieszczanie się masy pokarmowej.

Język jest fałdem mięśniowym pokrytym błoną śluzową. Jego zadaniem jest również odbieranie bodźców smakowych. Na powierzchni języka znajduje się kilka rodzajów brodawek z kubkami smakowymi, które są receptorami czterech smaków: słodkiego, słonego, gorzkiego i kwaśnego.

Zęby są osadzone w zębodołach. W każ¬dym zębie wyróżnia się koronę, szyjkę i korzeń (lub korzenie). Korona jest po¬kryta szkliwem, najtwardszą substancją w organizmie, a korzeń — kostniwem. Szyjka zęba to miejsce styku szkliwa z kostniwem przypominającym swą budową tkankę kostną. Pod nimi znajduje się zębina otaczająca jamę zęba, w której mieści się miazga utworzona z tkanki łącznej włóknistej, naczyń krwionośnych i nerwów. Miazga pełni funkcje odżywcze i regeneracyjne.

Uzębienie człowieka jest dwupokoleniowe, tzn. najpierw w wieku kilku miesięcy zaczynają się wyrzynać zęby mleczne, których jest 20 (siekacze, kły, trzonowce), a gdy wypadną między 6. a 12. rokiem życia, wyrastają 32 zęby stałe (od środka: siekacze, kły, przedtrzonowce i trzonowce).

Do jamy ustnej uchodzą trzy parzyste gruczoły ślinowe, ślinianki: przyuszna, podjęzykowa i podżuchwowa. Produkują one na dobę ok. 1,5 l śliny o odczynie obojętnym. W jej skład wchodzą: woda, jony nieorganiczne, śluz, enzymy trawienne amylazy i białko obronne — lizozym zabijające bakterie. Amylazy ślinowe rozpoczynają trawienie dużych cząsteczek skrobi i glikogenu, rozkładając je na krótsze fragmenty i dwucukry. Proces ten zostaje zakończony w jelicie cienkim. Ślina jest wydzielana na drodze odruchu bezwarunkowego po zetknięciu się pokarmu, zwłaszcza suchego, z po¬wierzchnią błony śluzowej jamy ustnej. Natomiast wydzielanie śliny na sam wi¬dok lub zapach pokarmu zachodzi dzięki wcześniej nabytemu odruchowi warunkowemu. Ślina, a szczególnie zawarty w niej śluz, nawilża pokarm i ułatwia połykanie uformowanych kęsów.

Połknięcie kęsa, czyli przesunięcie go przez gardło, rozpoczyna falę ruchów robaczkowych, perystaltycznych, które przesuwają pokarm wzdłuż całego przewodu pokarmowego. Podczas połykania kęsa wejście do krtani zostaje zamknięte przez nagłośnię, fałd błony śluzowej zawierający chrząstkę, więzadła i mięśnie. Gardło jest narządem wspólnym dla układów pokarmowego i oddechowego, ponieważ krzyżują się w nim drogi pokarmowa i oddechowa. Z gardła kęs pokarmu przemieszcza się dalej przez przełyk do żołądka. Długość przełyku wy¬nosi 23-26 cm, nie odbywa się w nim ani trawienie, ani wchłanianie pokarmu.

Żołądek jest rozszerzoną, dobrze umięśnioną częścią przewodu pokarmowego o pojemności ok. 1,5 l, która w miarę jedzenia może się zwiększyć do 6 l. Rozpoczyna się wpustem, a kończy odźwiernikiem, przez który treść pokarmowa przedostaje się do dwunastnicy. Żołądek spełnia trzy zasadnicze funkcje: gromadzi i przechowuje spożywane pokarmy, wyjaławia je i trawi. W jego błonie śluzowej znajdują się liczne gruczoły wydzielające sok żołądkowy, zawierający kwas solny, enzymy trawienne, śluz, wodę i sole mineralne. W ciągu doby żołądek produkuje ok. 3 l soku. Kwas solny (0,5%) zakwasza papkę pokarmową i hamuje aktywność amylazy, a tym samym dalszą hydrolizę skrobi, oraz niszczy bakterie znajdujące się w pokarmie. Pod jego wpływem nieczynny pepsynogen przekształca się w aktywną pepsynę rozkładającą duże cząsteczki białek na mniejsze fragmenty - peptydy. W soku żołądkowym dzieci występuje jeszcze inny enzym - renina (podpuszczka), powodująca ścinanie kazeiny, białka mleka (często jest to jednak kwestionowane). Ściany żołądka pokrywa śluz, chroniąc je przed działaniem kwasu solnego i enzymów. Kiedy śluzu jest zbyt mało i gdy obecne są bakterie Helicobacterpylori, mogą się pojawić wrzody żołądka. Do ich powstania przyczyniają się również stresy.

Żołądek wykonuje ruchy robaczkowe i wahadłowe, co umożliwia mieszanie się treści pokarmowej z sokiem żołądkowym i opróżnianie się żołądka. Gdy fala perystaltyczna dochodzi do części odźwiernikowej, treść płynna zostaje wyciśnięta do dwunastnicy, a treść stała cofa się do jamy żołądka. Proces ten powtarza się wielokrotnie i prowadzi do dalszego mieszania, rozdrabniania i zamiany pokarmu w treść płynną.

Treść pokarmowa z żołądka przechodzi porcjami do jelita cienkiego, którego pierwszym odcinkiem jest dwunastnica, a kolejnymi jelito czcze i jelito kręte. Jelito cienkie ma długość 6 m, a w jego błonie śluzowej znajdują się gruczoły wydzielające w ciągu doby 3-6 l zasadowego soku jelitowego zawierającego enzymy trawienne.

Do dwunastnicy uchodzą przewody trzustki i wątroby. Sok trzustkowy ma odczyn zasadowy i zawiera komplet enzymów trawiących białka, cukry, tłuszcze i kwasy nukleinowe. Różnorodność enzymów soku jelitowego i trzustkowego zapewnia całkowite strawienie substancji odżywczych. Cukrowce zostają rozłożone na cukry proste, tłuszcze na glicerynę i kwasy tłuszczowe, a białka na aminokwasy. Zarówno sok jelitowy, jak i trzustkowy zobojętniają i lekko alkalizują kwaśną treść żołądka.

Z wątroby do dwunastnicy dopływa żółć, która jest produkowana przez komórki wątrobowe i gromadzona w pęcherzyku żółciowym. W ciągu doby wydziela się ok. 0,5 l żółci. Zawiera ona kwasy żółciowe, barwniki, cholesterol i sole mineralne. Kwasy żółciowe są naturalnymi detergentami, zmniejszają więc napięcie powierzchniowe tłuszczów i tworzą z nich emulsję, co ułatwia działanie lipaz - enzymów hydrolizujących tłuszcze. Sole kwasów żółciowych biorą też udział w transporcie i wchłanianiu produktów trawienia tłuszczów.

Dwunastnica przechodzi w jelito czcze i jelito kręte. Błona śluzowa tych odcinków przewodu pokarmowego tworzy liczne fałdy pokryte kosmkami, palczastymi wypustkami wysokości ok. 1,5 mm. Jest ich ok. 10 mln. Każdy kosmek zawiera włosowate naczynia krwionośne i limfatyczne oraz jest otoczony nabłonkiem zbudowanym z komórek chłonnych. Na ich powierzchni zwróconej do światła jelita znajdują się mikrokosmki długości od 1 do 1,5 μm, znacznie zwiększające powierzchnię wchłaniania, która w sumie jest 600 razy większa od powierzchni zewnętrznej jelita i wynosi około 260 m2.

Cukry proste, aminokwasy, glicerol i krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe oraz witaminy i sole mineralne są transportowane do naczyń krwionośnych kosmków, a do limfatycznych przemieszczają się długołańcuchowe kwasy tłuszczowe i nie do końca rozłożone cząsteczki tłuszczów. Naczynia krwionośne z jelita cienkiego i in¬ne naczynia łączą się w żyłę wrotną, która odprowadza substancje odżywcze do wątroby. W wątrobie część tych związków jest magazynowana lub przekształcana w inne, a część zostaje rozprowadzona przez krew do wszystkich komórek ciała, którym dostarcza energię i budulec. Płynna treść pokarmowa z jelita cienkiego przechodzi do jelita grubego, końcowej części przewodu po¬karmowego. Dzieli się ono na trzy odcinki: jelito ślepe z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę i odbytnicę kończącą się otworem odbytowym. Pasma mięśni podłużnych w ścianie tego jelita są krótsze niż samo jelito, na jego powierzchni występują, więc wybrzuszenia, zwane wypukleniami okrężnicy. Śluzówka nie ma kosmków, ale wydziela dużą ilość śluzu i znaj¬dują się na niej liczne fałdy znacznie zwiększające powierzchnię chłonną. Podstawową funkcją jelita grubego jest zwrotne wchłanianie wody, soli mineralnych oraz witamin B i K, produkowanych przez liczne bakterie jelitowe, m.in. pałeczkę okrężnicy (Escherichia coli). Bakterie te rozkładają część niestrawionych cukrowców i białek w procesach fermentacyjnych i gnilnych, przy czym tworzą się gazy, takie jak amoniak, dwutlenek węgla, metan i siarkowodór, oraz substancje o silnym i charakterystycznym zapachu, m.in. indol i skatol. W odbytnicy treść jelito¬wa staje się coraz bardziej odwodniona i formowany jest kał, składający się z niestrawionych resztek pokarmowych, złuszczonych komórek śluzów¬ki, dużej ilości bakterii, śluzu i wody.

Gdy w pokarmie znajduje się zbyt mało substancji balastowych, głównie błonnika, pektyn i ligniny, dochodzi do zaparcia, na które cierpi ok. 20% społeczeństwa. Może to być też jeden z powodów powstawania nowotworów jelita grubego, zaliczanych do chorób cywilizacyjnych. Są one trzecią - biorąc pod uwagę częstość występowania - przyczyną zachorowań i równocześnie trzecią przyczyną zgonów spowodowanych przez wszystkie nowotwory. Aby zapobiec zaparciom, należy prawidłowo się odżywiać i pamiętać o aktywności fizycznej.