Komunizm | Faszyzm | |
|---|---|---|
Hisotria powstania | Ruch komunistyczny oddzielił się od ruchu socjalistycznego na przełomie XIX i XX wieku, uważając dotychczasowe metody działania za nieskuteczne, a liderów partii socjalistycznych - za niejednokrotnie zdradzających swoje deklarowane ideały. Pierwszą międzynarodową organizacją skupiającą ludzi o poglądach komunistycznych i radykalnie lewicowych była I Międzynarodówka powstała w 1864 roku jednak z powodu konfliktów między marksistami a anarchistami została rozwiązana w 1876 roku a na jej miejsce została założona przez marksistów w 1889 roku II Międzynarodówka która po zakończeniu I wojny światowej podzieliła się na dwa nurty. Późniejszą formą organizacyjną były partie komunistyczne, których celem było zdobycie władzy drogą rewolucyjną. Odrzucały one tradycyjne parlamentarne metody działania, uważając je za nieskuteczne (komuniści argumentowali, iż w ramach systemu kapitalistycznego nie można przeprowadzić trwałych prospołecznych zmian). Komuniści zrzeszyli się w III Międzynarodówce, która przejęła zasady organizacji bolszewików. W 1917 po rewolucji październikowej powstało pierwsze na świecie państwo oficjalnie uznawane za "socjalistyczne" - ZSRR. | Doktryna faszystowska została ogłoszona zaraz po I wojnie światowej przez Benito Mussoliniego, który w roku w 1919 założył organizację znaną jako Związki Kombatanckie (Fasci di Combattimento), przekształconą w roku 1921 w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista). Faszyzmem włoskim inspirował się Adolf Hitler w Niemczech, tworząc pierwszy na świecie ustrój narodowosocjalistyczny. |
Organizacja państwa i społeczeństwa | W partiach komunistycznych kładziono duży nacisk na bezwzględną dyscyplinę wobec celów formułowanych przez elitarnych i kadrowych przywódców. W partiach - zależnie od kraju - dopuszczano w różnym stopniu wewnątrzpartyjną dyskusję, jednak zabroniona była krytyka partii na zewnątrz. Po dojściu do władzy, partia komunistyczna stawała się jednolita z aparatem państwowym. Na ogół szybko zatracała swoją ideowość i stawała się często tylko środkiem do podniesienia statusu społecznego osób z kręgu partii. Proces taki miał miejsce po dojściu do władzy Józefa Stalina, gdy radziecka partia komunistyczna uległa zupełnej ideowej degeneracji, całkowicie zlikwidowana została demokracja wewnątrzpartyjna, a obywatele kraju poddani terrorowi. | "Państwo faszystowskie, najwyższa i najpotężniejsza forma osobowości, jest siłą, ale siłą duchową" – Benito Mussolini. Państwo faszystowskie charakteryzuje się dyktatorskim sprawowaniem władzy, którego podporą jest monopartyjny system parlamentarny. Funkcje ustawodawcze i wykonawcze przejmował wódz. W państwie wszystkie stanowiska, zarówno te najniższego jak i najwyższego szczebla, obsadzane były członkami zaplecza politycznego wodza, czyli jedynej partii sprawującej władzę. Zachowywano jednak pewne pozory parlamentaryzmu. Posłów obywatele wybierali z jednej listy wyborczej. Jednakże o wszystkim decydował w praktyce dyktator. Parlament odgrywał rolę propagandowo-edukacyjną dla społeczeństwa. To w nim członkowie partii wyrażali postanowienia wodza, cele polityczne i metody ich uzyskiwania. Sądownictwo stanowiło niezależną władzę, jednakże tworzono specjalne sądy partyjne, obyczajowe oraz dążono do obsadzania stanowisk sędziów oraz prokuratorów przez ludzi związanych ze sprawującą opcją polityczną. Docelowo program państwa faszystowskiego zakładał całkowite przejęcie sądownictwa przez odpowiednie organy partii. |
Kult jednostki | Lenin Mimo sprzeciwów rodziny i wbrew woli samego Lenina z inicjatywy Stalina ciało Lenina zmumifikowano i udostępniono do oglądania w mauzoleum na Placu Czerwonym. Kult Lenina wykorzystał Stalin do budowania osobistego kultu jako "następcy". Stawiano Leninowi liczne pomniki, cytaty z jego dzieł były koniecznym uzupełnieniem dzieł naukowych, imię Lenina nosiła organizacja młodzieżowa (Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży WLKSM), akademia nauk rolniczych, liczne miasta, w tym Sankt Petersburg (Leningrad) i wiele innych instytucji. Druga fala kultu Lenina wiąże się z chruszczowowską destalinizacją, której jednym z haseł był powrót do leninowskich norm życia partyjnego. "Dobry" Lenin był wtedy przeciwstawiany "złemu" Stalinowi, który zdradził ideały swego poprzednika i zamordował jego najbliższych współpracowników. Kulminacja tej fali kultu nastąpiła w 100-lecie urodzin w 1970, kiedy w ZSRR i krajach podporządkowanych liczne kiczowate dzieła przedstawiające "dzieciątko Lenin" były rozpowszechniane i popularyzowane. Każde miasto radzieckie musiało posiadać co najmniej jeden pomnik Lenina, także żaden gabinet dyrektorski lub sekretarski nie mógł obejść się bez portretu byłego wodza. W ZSRR istniało tak wiele muzeów leninowskich, że większość ich eksponatów musiała być nieoryginalna. Rytualną częścią przemówień przywódców partyjnych były zapewnienia o leninowskim kursie prowadzonej przez nich polityki. Kult "wiecznie żywego" Lenina wygasł dopiero w okresie pierestrojki, kiedy otwarcie archiwów ujawniło okrucieństwa leninowskiej polityki, a jego prace filozoficzne i ekonomiczne uznano za wtórne i mało inspirujące (co pozostaje nadal kwestią dyskusji wśród specjalistów). Kult Lenina był uprawiany także w PRL, a jego głównymi ośrodkami były muzea Lenina w Warszawie (Pałac Przebendowskich) i Poroninie. Najbardziej znany pomnik Lenina stał na Placu Centralnym w Nowej Hucie, a imię Lenina nosiły wielkie zakłady przemysłowe – Stocznia Gdańska i Huta im. Lenina (do 1990) w Krakowie, które w latach 1980-1989 stały się bastionami Solidarności. W latach 70. modne były w PRL czapki leninówki, bez inspiracji PZPR. Stalin dbał o własny wizerunek w społeczeństwie, przedstawiając siebie jako spadkobiercę Lenina, chociaż ten wyraźnie ostrzegał przed nim w tzw. testamencie Lenina i radził aby go odsunąć gdy jeszcze sprawował władzę. Od roku 1929 rozpoczął się faktycznie okres totalitarnego kultu jednostki - miejscowościom w ZSRR zaczęto zmieniać nazwy np. Stalinabad, Stalin-Auł, Staliniri, Stalinissi, Stalino, Stalinogorsk, Stalińsk, Szczyt Stalina [11] itd. Imię Stalina nosiły zakłady pracy, np. fabryka samochodów w Moskwie i Zakłady Artyleryjskie w Gorki otrzymały nazwę Zawod imieni Stalina, czyli ZiS. Artyści zaczęli tworzyć wiersze i różne pochlebne określenia dotyczące przywódcy, np. "lokomotywa historii", "słońce narodów", "bolszewik z granitu", "człowiek ze stali", "spiżowy leninista" czy "uniwersalny geniusz". Nie będąc znacznie wyższym od otoczenia (miał według protokołu sekcji zwłok 167 cm wzrostu), kazał się portretować wysokim i silnym. Są dane o tym, że portreciści, którzy z różnych względów nie sprostali tym wymaganiom, byli usuwani, a kilku z nich zabito. Kult Stalina uprawiano także poza ZSRR. W latach 1949-1955 budowano pomnik Stalina w Pradze, wysadzony w 1962. W roku 1950 rumuńskie miasto Braszów zmieniło nazwę na Oraşul Stalin, czyli Miasto Stalina, którą nosiło do 1960. Także polskie miasto Katowice nosiło czasowo nazwę Stalinogród. W 1951 odsłonięto pomnik Stalina w Budapeszcie, zniszczony podczas powstania 1956. Imię Stalina nosiły liczne zakłady pracy, m.in. Cegielskiego - Zakłady Metalowe im. Józefa Stalina w Poznaniu (ZISPO). Wiele placów otrzymało nazwę Stalina. | Hitler-Połączenie magnetycznego spojrzenia z pełną emfazy, urywaną mową, gwałtowną, nietypową dla Niemców gestykulacją i inteligentnie wplatanymi pauzami dramatycznej ciszy (to wszystko także ćwiczył Hitler w domu albo w studio swojego prywatnego fotografa, Heinricha Hoffmanna), podobnie, jak świadome wykorzystywanie możliwości, jakie daje sztuczne oświetlenie – wszystkie te cechy i zabiegi może tłumaczą w jakiś sposób niezwykłą władzę, jaką miał Hitler nad masami, nawet jeśli dzisiaj trudno ją zrozumieć, gdy ogląda się filmy dokumentalne z tamtych czasów. Kolejną z osobliwych cech Hitlera, które przyczyniły się do jego mitu jako osoby obdarzonej nadprzyrodzonymi zdolnościami, było jego niebywałe szczęście. Co najmniej do czasu bitwy pod Stalingradem sukcesy, jakie towarzyszyły jego zuchwałym przedsięwzięciom politycznym i wojskowym, często były zaskoczeniem nawet dla niego samego. Według słów generała Jodla, głównego doradcy wojskowego Hitlera, dyktator nabrał w końcu „prawie mistycznego przeświadczenia o własnej niezawodności jako wodza narodu i dowódcy wojskowego”. Hitler był głęboko przekonany, że jego zwycięstwa – podobnie, jak fakt przeżycia zamachu z 20 lipca 1944 roku – są niezbitym dowodem na działanie Opatrzności [aBóg], siebie zaś zaczął postrzegać jako magiczny totem, którego obecność czyni dane miasto niezwyciężonym. Któregoś razu powiedział do Wilhelma Keitela: „Jeśli opuszczę Prusy Wschodnie, poniosą klęskę; jeśli zostanę, ocaleją.” I rzeczywiście, Prusy Wschodnie padły krótko po wyjeździe Hitlera, choć z bardziej obiektywnych przyczyn. A jednak właśnie owo przekonanie kazało Hitlerowi pozostać w Berlinie do samego końca: wierzył, że sama jego obecność sprawi, iż stolica Niemiec nie zostanie zajęta. Już w roku 1923 zaczęto go porównywać z Mesjaszem. Propaganda nazistowska umiejętnie wykorzystała ów mesjanistyczny wymiar Hitlera, którego na szkolnych lekcjach religii wciąż przyrównywano do Jezusa Chrystusa. Kult Hitlera wrósł także głęboko w wierzenia ludu. W roku 1938 w Wiedniu, pod gigantycznym portretem Hitlera umieszczonym w witrynie biura turystycznego, miejscowi dewoci (zwłaszcza kobiety) złożyli tak niewyobrażalną ilość kwiatów, że zasypały one nawet jezdnię, blokując ruch uliczny. Najwymowniejszym przykładem na to, jak wielkie, choć nieuświadomione nadzieje pokładano w osobie dyktatora jako w wybawcy, jest stereotypowa formułka: „Wierzę w Adolfa Hitlera”. Wyznanie to, umieszczone na początku nazistowskiego katechizmu rozdawanego chłopcom z Hitlerjugend, rozpowszechniło się potem i było szczególnie często powtarzane pod koniec wojny, gdy w obliczu nieuniknionej klęski można już było jedynie odwoływać się do bezsensownej, świeckiej wiary w Führera. Liczne były także nekrologi poległych na froncie żołnierzy, kończące się zdaniem „zginął wierząc w Adolfa Hitlera”. W szkołach dzieci uczyły się zmieniać w popularnych modlitwach chrześcijańskich imię Jezusa na „naszego Führera”, a chłopcy z Hitlerjugend często porównywali go z Bogiem. Tak zwani Niemieccy Chrześcijanie (Deutsche Christen) zmienili tekst modlitwy dziękczynnej odmawianej przed posiłkiem i zamiast imienia Boga wzywali Hitlera, jakby to jemu winni byli wdzięczność za chleb powszedni. Wielu Niemców całkowicie utożsamiało Hitlera z niemiecką ojczyzną, której zalety rzekomo ucieleśniał. Co znamienne, w miarę jak niektóre ze zbrodni, błędów i bezeceństw nazistowskich dochodziły do uszu jego zwolenników, ci zwykle zakładali, że Hitler o niczym nie został poinformowany. „Gdyby Führer się dowiedział!” – tak brzmiało hasło najczęściej przez Niemców wypowiadane. Rola Hitlera jako narodowego symbolu zaczęła się na długo zanim doszedł do władzy. Już w roku 1923, krótko po nieudanym zamachu stanu, kioski i sklepy papiernicze sprzedawały pocztówki z jego portretem i podpisem; atrakcyjność niektórych podnosił jeszcze sensacyjny wówczas chwyt marketingowy: świeciły w nocy. Obiekt kultu, jakim stał się Hitler, szokuje tym bardziej, że zanim objął władzę, pozostałe partie polityczne bardzo mało się z nim liczyły. Niedługo po zakończeniu II Wojny Światowej historyk Veit Valentin nie bez racji stwierdził, że „historia Hitlera jest historią jego niedocenienia”. Jak by nie patrzeć, to przecież w końcu do władzy wyniosło go nie tyle poparcie mas, ile błędne przekonanie Schleichera i Von Papena, że będą w stanie go kontrolować. Lekceważenie jego przemożnego wpływu na ludzi odzwierciedlają liczne karykatury, które złożyły się na obraz ośmieszający Hitlera, tym wymowniejszy, im bardziej rósł jego mit jako obiektu kultu. |
Stosunek do religii | Niszczenie norm społecznych, tradycji i religii, narzucanie kierunków w sztuce. | Nazizm był antyreligijny, natomiast faszyzm szukał oparcia w kościele |
Traktowanie przeciwników | Kierownictwo partii w niektórych krajach jako odpowiedź na kontrrewolucje, opór społeczny, represje oraz prześladowania przed rewolucją doprowadziło do wprowadzenia trwałych lub przejściowych rządów terroru, a w niektórych przypadkach do ludobójstwa, szczególnie w odniesieniu do przeciwników politycznych (prawicy) i wyższych warstw społecznych (burżuazji). Oficjalnie w państwach tych panowała "dyktatura proletariatu", a celem polityki partii rządzących było wprowadzenie pełnej współwłasności środków produkcji i tym samym pełna wolność od wyzysku. | Nazizm wysuwał tezy o nadrzędności rasy aryjskiej (Niemców), stanowiącej rasę panów, oraz hasła likwidacji Żydów (ostateczne rozwiązanie). Żydom przypisywał Hitler antyniemieckie działania w czasie konferencji wersalskiej i opracowanie głównych założeń traktatu wersalskiego. |
Wróg ex definitio | Komunizm zakładał, że wszystkie środki produkcji znajdą się w posiadaniu wspólnot. Ich wrogiem był więc każdy kto prowadził prywatną działalność | Nazizm wysuwał tezy o nadrzędności rasy aryjskiej (Niemców), stanowiącej rasę panów, oraz hasła likwidacji Żydów. |
