Początki zimnej wojny po 1945.

4. POCZĄTKI ZIMNEJ WOJNY PO 1945 r.
Otwarte zerwanie pomiędzy Stalinem a Zachodem poprzedziły wypowiedzi w 1946 roku. Najpierw Stalin przy okazji wyborów do Rady Najwyższej w lutym 1946 roku oświadczył, że system zachodni jest niestabilny, a wojna ukazała silę ZSRR. Mniej więcej w tym samym czasie George Kennan, radca ambasady amerykańskiej w Moskwie wysłał tzw. "Długi Telegram", w którym pisał, że radziecka propaganda głosi, iż ZSRR jest okrążony przez świat kapitalistyczny. Kennan twierdził, że to spowoduje zbrojenia ZSRR, ale, że nie jest on jednocześnie gotowy do działań awanturniczych, że wycofa się gdy napotka opór, jest jeszcze słabszy od Zachodu, ale Amerykanie powinni zaproponować Europie jakąś alternatywę, powstrzymać komunizm.
5 marca 1946 roku Churchill, który przegrał wybory w Wielkiej Brytanii w swoim przemówieniu w Fulton, w USA oskarżył ZSRR o zaciągnięcie tzw. żelaznej kurtyny od Szczecina nad Bałtykiem po Triest nad Adriatykiem. Na wschód od tej kurtyny ZSRR miał budować swoją strefę wpływów, a Zachód nie miał do niej jakiegokolwiek dostępu. Przemówienie to spotkało się z ostrą reakcją Stalina, który porównał nawet Churchilla do Hitlera. Wkrótce jednak nastąpiły fakty potwierdzające słowa Churchilla. W Grecji doszło w 1946 roku do wybuchu wojny domowej, gdzie w 1947 roku po wycofaniu poparcia dla strony rządowej przez Wielką Brytanię powstało niebezpieczeństwo przejęcia władzy przez komunistów. ZSRR wysuwało pretensje pod adresem Turcji, Stalin chciał uzyskać dostęp do cieśnin czarnomorskich i założyć tam bazy wojskowe. W Iranie okupowanym w czasie wojny przez ZSRR i Wielką Brytanię, Stalin chciał oderwać jego północną część ze złożami ropy naftowej.
Na skutek poczynań ZSRR Amerykanie postanowili przeorientować swą politykę względem ZSRR i 12 marca 1947 roku ogłoszono w przemówieniu prezydenta tzw. doktrynę . W obliczu budowy przez ZSRR własnej strefy wpływów i naruszania suwerenności państw Europy Środkowo-Wschodniej postanowiono powstrzymywać rozwój komunizmu. Była to tzw. doktryna powstrzymywania komunizmu. Nie odwołano się jednak do metod siłowych, Truman zaapelował natomiast do Kongresu o pomoc polityczną i gospodarczą dla państw pozostających poza strefą wpływów ZSRR, ale zagrożonych komunizmem. Kongres zaaprobował udzielenie 250 mln. $ pomocy dla Grecji i 150 mln.$ pomocy dla Turcji. Dzięki temu wojnę w Grecji wygrała strona rządowa i uniknięto zaprowadzenia w kraju porządku komunistycznego.
W marcu i kwietniu 1947 roku w Moskwie odbywała się sesja Rady Ministrów Spraw Zagranicznych ZSRR, Wielkiej Brytanii, Francji i USA. Nie podjęto żadnych konkretnych decyzji dotyczących przyszłości Austrii i Niemiec. Dyskutowano problem denazyfikacji, administrowania wschodnich granic Niemiec, rządu niemieckiego, skład przyszłej konferencji pokojowej. ZSRR oponował przeciwko utworzonej w 1947 roku z amerykańskiej i brytyjskiej strefy Bizonii, protestował przeciwko zaniechaniu wypłacania reparacji, co Zachód uzasadniał brakiem dostarczania żywności przez ZSRR zgodnie z postanowieniami poczdamskimi. Mołotow poparł jedynie stanowisko Francji w kwestii Zagłębia Saary.
Na Zachodzie, w Belgii, we Francji i we Włoszech od marca 1947 roku zaczęto oczyszczać rządy z komunistycznych ministrów.
Ogłoszony 5 czerwca 1947 roku Plan był wyrazem realizacji doktryny Trumana. Marshall wezwał Europę do współpracy i oszacowania szkód, zaoferował pomoc gospodarczą krajom europejskim. W ten sposób USA chciały zapobiec nędzy i chaosowi w Europie, ożywić handel i przywrócić należne Europie miejsce w handlu światowym, zapobiec przejęciu władzy we Francji i we Włoszech przez partie komunistyczne i utworzeniu tam dyktatur. Ponadto miano nadzieję, że tą drogą zwycięscy łatwiej zaaprobują pomoc dla pokonanych Niemiec.
W czerwcu i lipcu 1947 roku odbywała się konferencja Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR, na której miano ustalić ogólne podstawy, zakres i wielkość pomocy. ZSRR wycofał swój udział w Planie Marshalla twierdząc, że oznaczałoby to dominację USA w Europie oraz, że nie można pogodzić własnego planu odbudowy z Planem Marshalla, co jak się okazało było powodem zupełnie fałszywym, bowiem z powodzeniem nastąpiło to we Francji. ZSRR bał się przede wszystkim ujawnienia danych na temat własnej gospodarki. Do udziału w kolejnej konferencji zaproszono wszystkie kraje europejskie oprócz rządzonej dyktatorsko przez Franco Hiszpanii.
W lipcu 1947 roku na konferencji w Londynie zebrali się przedstawiciele 16 państw europejskich. Udział w Planie Marshalla odrzuciły zgodnie z nakazem ZSRR państwa wschodnioeuropejskie oraz Finlandia. Na konferencji utworzono Komitet Europejskiej Współpracy Gospodarczej.
Radziecką odpowiedzią było zwołanie Zjazdu Partii Komunistycznych do Szklarskiej Poręby we wrześniu 1947 roku. Oskarżono na nim komunistyczną partię włoską i francuską o oportunizm i współpracę z socjalistami. Z inicjatywy Żdanowa powołano Kominform - Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych z siedzibą w Belgradzie. Kominform miał być narzędziem kontroli poszczególnych partii komunistycznych. W deklaracji końcowej stwierdzono, że powstały dwa bloki - imperialny zagrażający demokracji i antyimperialny broniący tej demokracji. Wezwano włoską partię komunistyczną do przeciwstawienia się dominacji amerykańskiej.
Komuniści poddali krytyce plan Marshalla. We Francji w listopadzie 1947 roku nastąpiła fala strajków. Chadecki premier - Schuman i socjalistyczny minister spraw wewnętrznych Mores starali się powstrzymać nagonkę komunistów. Strajki wygasły, ale plan Marshalla poddano krytyce, obawiano się utraty suwerenności i dominacji USA. Opinia publiczna została jednak w trakcie realizacji Planu przekonana do jego założeń.
3 kwietnia 1948 roku amerykański Kongres uchwalił ustawę przewidującą pomoc dla krajów europejskich na cztery lata. Zalecano także utworzenie organizacji, która zajmowałaby się realizacją pomocy. Po zatwierdzeniu ustawy przez prezydenta rozpoczęła się realizacja Planu Marshalla formalnie nazwanego Europejskim Programem Odbudowy. 16 kwietnia powstała Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej mająca nadzorować realizację planu Marshalla w Europie. Kraje europejskie oszacowały potrzeby na 22 mld $. Plan Marshalla był realizowany od 4 kwietnia 1948 roku do 30 czerwca 1952 roku. W sumie USA przekazały 13,9 mld $, z czego największą pomoc otrzymała Wielka Brytania - 3,4 mld $, Francja - 2,8 mld $ i RFN - 1,4 mld $. Spłacić otrzymaną pomoc miały tylko państwa neutralne w czasie II wojny światowej czyli Portugalia, Szwecja i Irlandia. Skutki Planu Marshalla ocenia się pozytywnie. Europa nie uzależniła się od USA, a nastąpił wzrost eksportu, zwiększyła się produkcja przemysłowa, zmniejszono inflację i ustabilizowano sytuację finansową, Ponadto Amerykanom zależało na odbudowie Europy, ponieważ potrzebowały silnego partnera gospodarczego. Plan Marshalla zainicjował też procesy integracyjne w Europie.
Odpowiedzią Stalina na Plan Marshalla było powołanie w styczniu 1949 roku Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Jej celem miała być kontrola Moskwy nad procesami i przemianami gospodarczymi zachodzącymi w krajach demokracji ludowej w zgodzie z potrzebami i planami ZSRR. W skład RWPG weszły: Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Węgry, Rumunia i ZSRR a z czasem także Albania i NRD. Ze względu na konflikt Stalin-Tito do RWPG nie weszła Jugosławia. Głównymi organami RWPG była Sesja Rady i Komitet Wykonawczy. Początkowo chciano przede wszystkim skoordynować industrializację w państwach RWPG. Miano zamiar wprowadzenia także specjalizacji w gospodarce poszczególnych krajów, jednakże nie udało się tego zrealizować. Nie doprowadzono także do integracji ekonomicznej państw członków.
Powstanie Kominformu spowodowało, że państwa Europy Zachodniej zaczęły myśleć nad paktem o charakterze wojskowo-obronnym. Mimo, że zarówno Wielka Brytania jak i Francja miały zawarte sojusze z ZSRR, nie było żadnego układu francusko-brytyjskiego, a zależało na nim ze względu na bezpieczeństwo małym krajom takim jak Belgia czy Holandia. Pierwszą próbę porozumienia podjęto w 1945 roku, francuski msz przygotował projekt układu, ale de Gaulle nawet się z nim nie zapoznał. Irytowało to Churchilla, który twierdził, że de Gaulle cierpiał na manię wielkości. W Wielkiej Brytanii uznano, że przeszkodą na drodze do zawarcia układu z Francją jest osoba de Gaulle'a i trzeba poczekać na wybory i przejęcie władzy przez socjalistów.
W grudniu 1947 roku Bevin - brytyjski minister spraw zagranicznych wystąpił z propozycją utworzenia przez państwa Europy Zachodniej układu wojskowego, któremu gwarancji udzieliłyby USA. Amerykanie zajęli jednak stanowisko, zgodnie z którym ich zaangażowanie w tą inicjatywę nastąpi jedynie po wcześniejszym porozumieniu pomiędzy państwami europejskimi.
Antyniemiecki układ Wielka Brytania i Francja zawarły 4 marca 1947 roku w Dunkierce. Na nim miano oprzeć szerszy układ wojskowy. W styczniu 1948 roku zaproponowano krajom Beneluksu układ polityczny. Ostatecznie 17 marca 1948 roku zawarto Pakt Brukselski, który przewidywał automatyczną pomoc w razie ataku na któregoś z członków w Europie i poza nią. Konsultacje miały być przeprowadzone także w razie ataku Niemiec. Przewidywano współpracę gospodarczą, kulturalną, polityczną. Organem naczelnym została Rada Konsultacyjna złożona z ministrów spraw zagranicznych.
Europa uznała, że Pakt Brukselski był zbyt słabą gwarancją bezpieczeństwa, otworzył jednak możliwości podjęcia negocjacji z USA o pakcie obronnym. Brytyjski i francuski minister spraw zagranicznych - Benin i Bidault zwrócili się z propozycją takiego układu do USA. Konstytucja USA nie przewidywała możliwości wchodzenia przez USA w tego typu sojusze. Stąd koniecznym stało się uchwalenie tzw. rezolucji Vandenberga, która umożliwiała zawieranie przez USA sojusze poza kontynentem w czasie pokoju. W ten sposób Amerykanie zrywali z izolacjonizmem trwającym jeszcze od XIX wieku.
Rozmowy rozpoczęły się w lipcu 1948 roku. Obok USA i państw Paktu Brukselskiego zaproszono do nich Kanadę. USA sondowały też kraje skandynawskie, Szwecja odmówiła, poparcia udzieliła Norwegia. Projekt paktu został opracowany przez Radę Konsultacyjną Paktu Brukselskiego. W połowie marca 1949 roku przedstawiono go Norwegii, Danii, Irlandii, Portugalii i Włochom. Trzy dni później projekt paktu opublikowano. Spotkał się on ze zdecydowanym sprzeciwem ZSRR, który zarzucał, że pakt jest wymierzony w ZSRR, jest sprzeczny z Kartą Narodów Zjednoczonych, z traktatem brytyjsko i francusko- radzieckim oraz ze wszystkimi traktatami wielkiej Brytanii, ZSRR i USA. Po uznaniu zarzutów ZSRR za bezpodstawne 4 kwietnia 1949 roku podpisano Pakt Północnoatlantycki (NATO). W jego skład weszły: USA, Kanada, Francja, Wielka Brytania, Włochy, Belgia, Holandia, Portugalia, Islandia, Dania, Norwegia, Luksemburg. Obwiązuje on na terenie państw - sygnatariuszy, wysp na północ od Zwrotnika Raka, algierskich terytoriach Francji oraz na tych obszarach w Europie, na których stacjonowały wojska któregoś z członków. Atak na jedną lub kilka stron uznawany miał być jako atak na cały Pakt. Każde państwo członkowskie miało samodzielnie decydować o swojej reakcji, nie było zobowiązane do automatycznego udzielenia pomocy. Głównym organem została Rada Północnoatlantycka złożona z ministrów spraw zagranicznych. Ministrowie obrony tworzyli Komitet Obrony, a finansów - Komitet Finansowo-Ekonomiczny, w 1951 roku zostały one zlikwidowane a ich funkcje przejęła Rada Północnoatlantycka. Pierwszym sekretarzem generalnym NATO został brytyjski gen. Ismay. Najważniejszym organem w kwestiach wojskowych był złożony z szefów sztabów państw członkowskich i cywilnego reprezentanta Islandii Komitet Wojskowy.
Powstanie NATO przyspieszył zamach stanu w Czechosłowacji w lutym 1948 roku oraz pierwszy kryzys berliński. W kwestii Niemiec nie istniały żadne konkretne uzgodnienia. W Poczdamie zadecydowano o utrzymaniu jedności politycznej państwa niemieckiego, co ZSRR popierał do czasu, gdy miał nadzieję na zainstalowanie tam komunistycznego rządu. Już w 1948 roku zdano sobie sprawę, że utrzymanie jedności Niemiec jest niemożliwe. W kwietniu 1947 roku amerykański szef Departamentu Stanu -James Byrnes przedstawił plan, który przewidywał utrzymanie zdemilitaryzowanych i zjednoczonych Niemiec pod kontrolą 4 mocarstw przez 25 lat. Francja żądała odłączenia od Niemiec Zagłębia Ruhry, okupacji Nadrenii oraz przyłączenia do Francji Zagłębia Saary. Wielka Brytania właściwie popierała plan Byrnesa, ZSRR opowiadało się za odbudową potencjału militarnego Niemiec. W trakcie obrad Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w 1946 roku zdecydowanie odrzucono plan Byrnesa, zdecydowano się natomiast na zjednoczenie zachodnich stref okupacyjnych. Przemówienie Byrnesa w Stuttgarcie we wrześniu 1946 roku zapowiedziało utworzenie z brytyjskiej i amerykańskiej strefy okupacyjnej tzw. Bizonii, co stało się faktem 1 stycznia 1947 roku. Na konferencjach Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Moskwie i w Londynie w 1947 roku ujawniły się zdecydowane różnice w podejściu do kwestii niemieckiej. Nie podjęto żadnych wiążących decyzji, jasnym stało się, że wspólna polityka wobec Niemiec zakończyła się fiaskiem. Wytyczne co do dalszego postępowania wobec zachodnich stref Niemiec przyjęto w pierwszej połowie 1948 roku na konferencji Wielkiej Brytanii, Francji, USA i krajów Beneluksu w Londynie. Postawiono zintegrować gospodarkę niemiecką z zachodnioeuropejską, Zagłębie Ruhry poddać międzynarodowej kontroli oraz doprowadzić do zwołania Zgromadzenia Ustawodawczego, które, by uchwaliło konstytucję dla federalnego pastwa niemieckiego. Te decyzje spowodowały, że ZSRR opuściło Sojuszniczą Radę Kontroli, która nie została już zwołana nigdy więcej.
W czerwcu 1948 roku na terenie stref zachodnich w celu obniżenia niezwykle wysokiej inflacji wprowadzono reformę walutową. Doszło do wymiany marek Rzeszy na marki niemieckie w stosunku 1:1. W odpowiedzi ZSRR postanowił w swojej strefie wprowadzić również nową walutę. Bezpośrednią przyczyną kryzysu berlińskiego było wprowadzenie wschodniej waluty na obszar całego Berlina, także do sektorów zachodnich. ZSRR odcięło Berlin od zachodnich stref okupacyjnych. W odpowiedzi w czerwcu 1948 roku utworzono most powietrzny łączący Berlin z zachodnimi strefami. Sytuacja taka utrzymywała się do maja 1949 roku. Drogą powietrzną mieszkańcy Berlina Zachodniego otrzymywali żywność, surowce i węgiel. Most powietrzny utrzymywali Amerykanie i Brytyjczycy, ponieważ Francuzi swoje lotnictwo zaangażowali w Indochinach. Przewieziono tą drogą 1,5 mln. ton towarów. Wiosną 1949 roku Rosjanie stwierdzili, że blokada nie przyniosła skutków. 5 maja 1949 roku w zamian za zakończenie blokady ZSRR uzyskała zgodę na zorganizowanie konferencji w sprawie Niemiec, na której zresztą nic nie ustalono. ZSRR chciał jednak wyjść z całej sytuacji z twarzą, jego zachowanie dokładnie zgadzało się z długim telegramem Kennana.
Kryzys berliński z pewnością przyspieszył powstanie dwóch państw niemieckich. W lipcu 1948 roku wręczono politykom zachodnioniemieckim tzw. dokumenty frankfurckie, które zalecały zwołanie Zgromadzenia Ustawodawczego, zmiany w podziale terytorialnym Niemiec oraz zawierały Statut Okupacyjny mający wejść w życie po powstaniu państwa. Rada Parlamentarna obradująca pod przewodnictwem Konrada Adenauera od września 1948 roku do maja 1949 roku opracowała projekt Ustawy Zasadniczej, a więc nie konstytucji, co miało podkreślać tymczasowość stosowanych rozwiązań. 8 kwietnia 1949 roku Francja połączyła swoją strefę okupacyjną z Bizonią i w ten sposób powstała tzw. Trizonia. Ustawę Zasadniczą proklamowano 23 maja 1949 roku. Na jej mocy powstawała Republika Federalna Niemiec ze stolicą w Bonn i żółto-czerwono-czarną flagą. Wybory do Bundestagu odbyły się w sierpniu 1949 roku, a zwyciężyła w nich CDU/CSU, kolejne miejsca zajęła SPD i FDP. Rząd stworzyła koalicja CDU, CSU, FDP i DP, a kanclerzem został Konrad Adenauer. Data powołania rządu - 20 września 1949 roku jest również uznawana za powstanie RFN. Prezydentem został Teodor Heuss. Po powołaniu rządu w życie wszedł uchwalony jeszcze w kwietniu 1949 roku Statut Okupacyjny, który przewidywał powołanie Wysokiej Komisji Sojuszniczej złożonej z amerykańskiego, brytyjskiego i francuskiego komisarza pełniącej funkcje dotychczasowych władz wojskowych. Zagłębie Ruhry zostało poddane międzynarodowej kontroli, natomiast Zagłębie Saary przyłączono do RFN 1 stycznia 1957 roku.
W odpowiedzi na powstanie RFN ze wschodniej strefy Moskwa utworzyła Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD), premierem pierwszego rządu został Otto Grottewohl, a prezydentem Wilhelm Pieck. W dalszym ciągu nieuregulowano statusu Berlina.

Kosowski Sebastian