Geneza, ewolucja i funkcje pieniądza

ZARYS EWOLUCJI PIENIĄDZA

Gospodarka naturalna - podział pracy wewnątrz rodziny, potem w ramach wspólnot plemiennych. Wielkość produkcji kształtowały bieżące potrzeby. Wykształcenie się społecznego podziału pracy, wymiana nadwyżek dóbr - handel wymienny T-T.

Przyczyny powstania pieniądza – potrzeba uproszczenia wymiany towarowej, ale także przesłanki kultowe i społeczne (pieniądz "ozdobny", "ostentacyjny", "prestiżowy").
Historia przypisuje wynalazek pieniądza Sumerom (3100-1955 p.n.e.), którzy stworzyli jednostkę obrachunkową, nie zaś pieniądz jako jednostkę fizyczną – monetę; kapłani ustalali wartość wymienną towarów (ich ceny) w jednostkach metali szlachetnych (złota i srebra) i wydawali pisemne potwierdzenia rozliczeń; poszczególne towary były więc "warte" określoną ilość srebra, srebro jednak się nie pojawiało.

Następną formą pieniądza: pieniądz towarowy (po raz pierwszy w Babilonie w postaci srebrnej kaczki o określonej wadze). Towary konsumpcyjne pełniły funkcje pieniężne, bo posiadały cechę powszechnej akceptacji. Istotne cechy podzielności i trwałości dobra. Przedmioty kłopotliwe w użyciu czy egzotyczne (bydło, muszle, kamienie) szybko ustąpiły na rzecz metali, które dobrze przechowywały wartość (są względnie niezniszczalne), były podzielne i łatwe do przenoszenia. Pojawił się więc pieniądz kruszcowy. Przez ostatnie 4 tysiące lat panował zwyczaj posługiwania się w celach wymiany jednym lub więcej z trzech metali (srebro, miedź, złoto, przy czym srebro i złoto były również używane w postaci stopu, zwanego elektronem - złoto:srebro zwykle jak 4:1). Przez większą część tego okresu dominowało srebro (Judasz wydał Chrystusa za 30 srebrników, nie zaś za 3 złote aureusy - taka była prawdopodobnie stopa wymiany w tym czasie).

Początkowo występował pieniądz ważony (w starożytnym Rzymie – zawód libripensa), z czasem pojawiła się kawałki metalu. Wówczas pojawiła się też możliwość psucia ("dokarmiania") pieniądza; już więc w starożytności pieniądz (o realnej wartości) symbolizował wartość (większą niż posiadał). Aby zapobiec psuciu pieniądza spłaszczano kulki kruszcu – powstała moneta kruszcowa. Herodot (ojciec historii – V w. p.n.e.) kształtowanie metalu w monety przypisuje Lidyjczykom (kraina w zach. Azji Mniejszej – dziś Turcja) – VII w. p.n.e. Na podstawie wzmianek w eposach hinduskich wydaje się jednak możliwe, że monety, dzielące się wg systemu dziesiętnego, były w użyciu w Indiach już kilkaset lat wcześniej. W ślad za Lidyjczykami bicie monet rozwinęły na dużą skalę miasta Grecji i jej kolonie na Sycylii i w Italii. Aby zapobiec psuciu pieniądza na krążkach metalu stawiano pieczęcie (wagę i zawartość czystego metalu w monetach Lidyjczyków gwarantował swoją pieczęcią król Krezus).

Od czasów Aleksandra Wielkiego (IV w. p.n.e.) przyjął się zwyczaj umieszczania na monecie wizerunku głowy panującego (to oni z czasem zarezerwowali sobie prawo do bicia monet - tzw. regale mennicze) - "uprzejmy gest władcy w stosunku do samego siebie". Według Swetoniusza po śmierci Kaliguli (12-41) monety przez niego bite zostały wycofane z obiegu i przetopione, aby imię i rysy tyrana poszły w zapomnienie. Na obrzeżu monety umieszczano wytłaczany ornament lub sentencję (aby zapobiec zeskrobywaniu kruszcu).

Bicie monet było znakomitym udogodnieniem, ale także zachętą do państwowych oszustw na wielką skalę i prywatnych na mniejszą. Rozrzutni albo bardzo przyciśnięci brakiem pieniędzy władcy (a taka była na przestrzeni dziejów znakomita większość tej klasy) doznawali w pewnej chwili olśnienia, że mogą zmniejszyć ilość kruszcu w swoich monetach dodając do nich np. nieco tańszego mosiądzu. Podobno już w roku 540 p.n.e. Polikrates z Samos oszukał Spartan dając im monety z fałszywego złota. Wydaje się że Grecy (szczególnie Ateńczycy) oparli się deprecjonowaniu monet; po podziale Imperium Rzymskiego (395) i ponownym ustaleniu się wpływów greckich w Konstantynopolu bizant stał się na kilkaset lat światowym symbolem solidnego pieniądza. W przeciwieństwie do tego, historia bardzo rozwiniętej sztuki bicia monet w Rzymie sprowadza się, wg legendy, do stałego obniżania ich wartości, które zaczęło się w następstwie nacisków finansowych wojen punickich (264-146 p.n.e. - 3 zwycięskie wojny Rzymian przeciwko Kartaginie o panowanie nad zachodnią częścią Morza Śródziemnego). Z czasem pociągnęło to za sobą przejście imperium z systemu waluty złotej i srebrnej na miedzianą. W czasach Aureliusza (ok. 214-275, cesarzem od 270) podstawowa moneta srebrna zawierała ok. 95% miedzi, później zawartość srebra spadła do 2%. Rzetelne złote i srebrne monety były tezauryzowane (spostrzeżenia Thomasa Greshama 1558, wcześniej Kopernika: 1473-1543). Z czasem pojawiło się twierdzenie, że spodlenie pieniądza pociągnęło za sobą upadek Rzymu (476 - upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego).

Podaż pieniądza uzależniona była od krajowych zapasów kruszcu i od ich importu zza granicy. Ilość pieniądza kruszcowego nie była w pełni dostosowana do zapotrzebowania gospodarki na pieniądz; zapotrzebowanie wyznaczał proces wymiany towarów. Niedostatek pieniądza hamował wymianę towarów i ich produkcję, nadmiar monet powodował spadek ich wartości realnej, co prowadziło do wzrostu cen towarów.

Po wielkich odkryciach geograficznych i odkryciach kopalń złota i srebra w Ameryce Południowej nastąpił olbrzymi napływ kruszców do Europy i wzrost funduszy nabywczych ludności, co przy danej podaży towarów prowadziło do wzrostu cen. W gospodarce istniały wprawdzie procesy samoregulacji, dostosowujące ilość pieniądza do potrzeb gospodarki krajowej (tezauryzacja i odpływ pieniądza za granicę), nie były one jednak doskonałe. Po 1492 roku sporo było w Europie ludzi, którzy tylko mgliście zdawali sobie sprawę z odkrycia i podboju krajów zamorskich. Ale niewielu nie odczuło ogromnej inflacji. Zwyżka cen pojawiła się najpierw w Hiszpanii, gdzie metale szlachetne dotarły najwcześniej. Później, gdy je przenoszono dalej w drodze handlu do Francji, Niderlandów i Anglii, inflacja szła za nimi. Jeżeli ceny w Anglii w II połowie XV w. (przed Kolumbem) przyjąć za 100, to w ostatnim dziesięcioleciu XVI w. wynosiły 250, a w latach 1673-1682 ok. 350. Jednak płace w tym czasie wzrosły tylko dwukrotnie (podobnie we Francji i w handlowych miastach Niderlandów i północnej Europy, najlepiej w Hiszpanii). A zatem głęboki wpływ inflacji na podział dochodu i straty najuboższych, wysokie zyski i ogólne przyspieszenie rozwoju kapitalizmu handlowego i pierwotnej postaci kapitalizmu przemysłowego (bo: wysokie ceny i niskie płace, a więc wysokie zyski, wysokie oszczędności i silny motyw do ich inwestowania).

Przez długie wieki rolę pieniądza pełniło kilka metali. Np. we Francji przed Wielką Rewolucją brąz, srebro i złoto. Brak było oficjalnego parytetu ustalającego relacje między metalami, a ich rynkowa cena wahała się. Stopniowo system przekształcił się w dwumetaliczny (srebro i złoto), zaczęto też wyznaczać urzędową relację wartości obu kruszców, która jednak mogła różnić się od rynkowej; zaczęło działać prawo Kopernika-Greshama. W rzeczywistości gospodarczej Europy lepszym pieniądzem było srebro, stopniowo więc znikało ono z obiegu. System waluty złotej: Anglia 1816 (po zakończeniu wojen napoleońskich), Niemcy 1871.

Kolejny etap ewolucji pieniądza to jego dematerializacja - pieniądz papierowy, (miał pojawić się w XIX w.p.n.e. w Chinach), który upowszechnił się w Europie dopiero po pierwszej wojnie światowej. Pieniądz papierowy powstał z zaświadczeń wydawanych przez osoby trudniące się wymianą pieniędzy w starożytnej Grecji na zdeponowana u nich sumę monet. Z takich zaświadczeń w XIII w. powstał we Włoszech list zamienny, w którym agent trudniący się wymianą pieniądza zobowiązywał się do wypłaty imiennie wymienionej osobie w określonym miejscu pewnej sumy. Z tych listów rozwinęły się później kwity depozytowe banków włoskich. Niewygoda, ryzyko i koszty posługiwania się złotymi monetami wpłynęły wreszcie na to, że zasoby pieniężne mające charakter oszczędności zaczęto deponować u złotników; wkładcy otrzymywali kwity depozytowe, które były zobowiązaniami złotników do natychmiastowego zwrotu monet właścicielowi, gdy sobie tego zażyczy. Z czasem pokwitowania zaczęto wystawiać na okaziciela. Tego typu praktyki zaczęto stosować w Londynie w XVII w. Posiadanie kwitu było równoznaczne z posiadaniem kruszcu; właściciele kruszców zaczęli regulować swoje długi kwitami. Te zaczęły więc krążyć pełniąc funkcje pieniądza. Już przed restauracją monarchii w Anglii w 1660 złotnicy dokonywali rozliczeń za pomocą kwitów depozytowych. Złotnicy mogli emitować kwity przekraczające wartość zdeponowanych u nich monet, czerpiąc w ten sposób dochód z emisji pieniądza (pożyczki na procent). Stali się bankierami, gdy oprócz dodatkowej emisji kwitów depozytowych zaczęli oferować oprocentowanie za ulokowane u nich monety z kruszcu. Kwity, które emitowali, precyzyjniej należałoby określić jako weksle bankowe czy też noty bankowe (banknoty - bezterminowe i nieoprocentowane zobowiązanie na okaziciela emitowane przez bank, opiewające na okrągłe sumy i płatne za okazaniem w pieniądzu kruszcowym). Banknoty były więc substytutami złota, nieprawdziwym pieniądzem papierowym. Możliwość ich emisji ponad posiadany zapas kruszców istniała tylko wtedy, gdy produkcja i handel rozwijały się pomyślnie, gdy potrzeba było coraz większych ilości pieniądza. W okresach zastoju następowała wzmożona zamiana substytutu pieniądza na pieniądz rzeczywisty, co prowadziło często do upadłości banków.

Do I wojny światowej banknoty były wszędzie wymienialne na kruszec; po uchyleniu tego prawa zamiany (ewolucja pieniądza złotego) powstał prawdziwy pieniądz papierowy, który nie przedstawia sobą żadnej wartości materialnej, jest znakiem pieniężnym, który na mocy zarządzenia władzy państwowej ma charakter prawnego środka płatniczego i jest powszechnie przyjmowany przy zapłatach, ale nie jest na nic wymienialny.

Pieniądz papierowy bankierów - złotników należy odróżnić od papierowych biletów emitowanych przez skarby państwowe. Jest to tzw. skarbowy pieniądz papierowy. Dla sfinansowania swoich potrzeb (najczęściej wojen) państwo tworzyło tzw. kasy dyskontowe, emitujące asygnaty. Te nie miały nawet historycznego związku ze złotem; były zobowiązaniem rządu. Przykładem: asygnaty emitowane podczas Wielkiej Rewolucji we Francji lub emisja zielonych biletów (zielonogrzbietków) przez rząd amerykański podczas wojny secesyjnej.

Wreszcie: pieniądz bezgotówkowy (znany już bankierom rzymskim), nie przybierający żadnej materialnej postaci, czyli pieniądz księgowy (bankowy, wkładowy, żyrowy, depozytowy), którego szczególną postacią jest dziś pieniądz komputerowy (elektroniczny). Pieniądz bezgotówkowy istnieje w formie wkładu, zapisów księgowych, zaś pieniądz elektroniczny jedynie w postaci zespołu znaków na karcie płatniczej.

FUNKCJE PIENIĄDZA

- miernik wartości – w jednostkach pieniądza wyraża się wartość towarów i usług; wartości te to ceny, a więc pieniądz jest środkiem wyrażania cen, określania relacji wartości dóbr i systemu cen. Umożliwia także sumowanie wartości wytwarzanych dóbr (określanie wielkości produktu społecznego);
- środek przechowywania wartości - środek tezauryzacji; pieniądz formą gromadzenia i przechowywania majątku, formą najbardziej płynną. Stąd funkcja płynności pieniądza. Dzięki tej funkcji możliwe oszczędzanie;
- środek przekazywania wartości (środek wymiany i środek płatniczy); dzięki istnieniu pieniądza jako neutralnego środka wymiany możliwe jest przestrzenne i czasowe, ilościowe i jakościowe rozdzielenie aktu wymiany na dwie niezależne części (sprzedaż i kupno).
Przy wycenie, obrachunku i przekazywaniu wartości wymiennych pieniądz występuje jako powszechna jednostka rozrachunkowa.

ISTOTA PIENIĄDZA

Problem identyfikacji form, w których pieniądz może występować.
Do lat 30-tych XX w. dominował system waluty złotej, tj. systemu pieniądza towarowego; obok niego (złotych monet) funkcjonowały także znaki pieniężne (banknoty). Nie było zatem problemu z identyfikacją pieniądza - za pieniądz uważano zarówno właściwy pieniądz - towar, jak i znaki pieniężne (pieniądz symboliczny) w postaci banknotów wymienialnych na złoto. Wraz z ewolucją pieniądza rosnące problemy określenia jego istoty. Wyróżnić tu można dwa podejścia:
- metalistyczne (towarowe, kruszcowe), w którym wartość pieniądza opiera się na wartości kruszcu (później: pieniądza papierowego wymienialnego na kruszec, a po zniesieniu wymienialności opierano się na pokryciu masy banknotów będących w obiegu złotem lub rezerwami walutowymi wymienialnymi na złoto). Towarową teorią pieniądza jest również realna teoria pieniądza, akcentująca jego właściwości jako środka płatniczego (pieniądz jest dobrem o najwyższym stopniu płynności, a więc popyt na pieniądz wynika z potrzeby zaspokojenia zapotrzebowania na stałą gotowość płatniczą);
- nominalistyczne, w którym istota pieniądza wynika nie z jego wewnętrznej wartości (materii), lecz z wartości abstrakcyjnej, powszechnie uznawanej. Najstarsze nominalistyczne wyjaśnienie istoty pieniądza daje teoria konwencyjna (podstawy: Arystoteles) - pieniądz nie ma charakteru towarowego, jego istotą zaś jest społeczna umowa co do używania pewnych znaków pieniężnych. Inna forma nominalizmu: państwowa teoria pieniądza (Knapp 1905), w której wartość pieniądza i powszechne jego akceptowanie w obrocie gospodarczym opiera się na decyzji władzy państwowej, nadającej określonym formom pieniądza charakter prawnych środków płatniczych. To podejście obejmuje pieniądz papierowy, nie obejmuje zaś pieniądza depozytowego, którego formą krążenia jest przenoszenie zapisów w księgach bankowych. Pieniądz ten (traktowany tu jako surogat pieniądza), kreowany poza bankiem centralnym w systemie banków komercyjnych, nie jest związany z państwowymi aktami prawnymi. Na początku XX w. zaznaczyło się nowe, funkcjonalne podejście do określenia pieniądza. Zgodnie z nim pieniądzem jest każde dobro, posiadające natychmiastową zdolność nabywczą i moc środka płatniczego z tytułu prawa lub zwyczaju. To podejście obecnie dominuje. Wreszcie zgodnie z asygnatową teorią pieniądza (teorią znaku pieniężnego), wywodzącą się też od Arystotelesa, pieniądz jest rozumiany jako asygnata (certyfikat) na dobra realne wytworzone w gospodarce; każdej jednostce pieniądza odpowiada część realnego PKB.

FORMY PIENIĄDZA

Pieniądz gotówkowy - w formie pieniądza papierowego (banknotów) i monet zdawkowych jest we wszystkich krajach prawnym środkiem płatniczym;
Pieniądz żyrowy (księgowy, wkładowy, komputerowy). Wkłady na żądanie i terminowe w bankach; jako środek płatniczy nie będący prawnym środkiem płatniczym są używane w obrocie bezgotówkowym przy wykorzystaniu polecenia przelewu, polecenia zapłaty, czeku, kart płatniczych. Można tu wyróżnić: pieniądz żyrowy banku centralnego oraz pieniądz żyrowy banków komercyjnych.

Surogaty pieniądza (substytuty pieniądza). Wierzytelności pieniężne, które w każdej chwili lub po określonym terminie mogą być przekształcone w środki płatnicze bezgotówkowo lub gotówkowo.

Jakość surogatów pieniądza określona jest przez:
- stopień płynności przekształcenia w pieniądz gotówkowy lub żyrowy odpowiednio do możliwości i terminów,
- ryzyko utraty wartości w czasie przekształcenia w pieniądz, z uwzględnieniem ewentualnego oprocentowania.