Edukacja od renesansu do końca XIX wieku

I MYŚL PEDAGOGICZNA W OKRESIE ODRODZENIA I JEJ GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE.

Renesans – okres rozwoju kultury europejskiej w XIV – XV wieku charakteryzuje się nasileniem tendencji humanistycznych i nawrotem do kultury antycznej, rozwojem myśli racjonalistycznej, przyrodniczej, technicznej, rozkwitem literatury sztuki i muzyki. Kolebką renesansu stały się Włochy gdzie kultura odrodzenia osiągnęła największy rozkwit. W filozofii nastąpiło odnowienie kierunków starożytnych:
- Platonizmu
- Powiększyła się znajomość pism Arystotelesa
- Filozofii stoickiej
- Sceptycyzmu i innych kierunków
Humanizm natomiast zajął naczelne miejsce w życiu, humaniści piastowali wysokie urzędy, głosili swoje poglądy w szkołach uniwersytetach i w kościele. Pedagodzy przypisywali wielkie znaczenie wykształceniu umysłowemu, które należy zdobywać własną aktywnością i samodzielnością. Zmienia się zasadnicza treść kształcenia. Do nauczania wprowadza się nowe przedmioty literaturę, historię, geografię, mechanikę. Wzrasta liczba szkół miejskich przeznaczonych dla kupców, a nawet powstają szkoły żeńskie. Powstają szkoły średnie
o 8 - 10 letnim okresie nauczania które prowadzi głównie zakon Jezuitów.
Pedagogika humanistyczna w przeciwieństwie do średniowiecza wskazywała na potrzebę rozwoju aktywności, samodzielności i twórczości ucznia, do którego należy podchodzić jak do rozwijającego się człowieka i dbać o właściwe kształtowanie się jego osobowości. Zwraca się uwagę na to, aby nauczanie odbywało się zgodnie z zainteresowaniami i możliwościami psychicznymi ucznia. Odrzuca się dotychczasową dyscyplinę opartą na karach cielesnych, zastępując ją nowym podejściem przez oddziaływanie na jego honor i ambicje. Środkami wychowawczymi były pochwały i nagrody oraz współzawodnictwo.
W okresie renesansu nastąpił zasadniczy zwrot w poglądach na wychowanie fizyczne. Ceni się zewnętrzne formy zachowania i zostaje wprowadzona delikatniejsza obyczajowość.
Przedstawiciele myśli pedagogicznej Renesansu: Erazam z Rotterdamu (1469 – 1536), Ludwik Jan Vives (1492 – 1540), św. Tomasz Morus (1478 – 1535).Erazm z Rotterdamu, uchodzi za księcia humanizmu, jego dzieło „ Pochwała głupoty”
było najdosadniejszą krytyką scholastyki.

Erazm zajmował się metodami nauczania, rozwinięciu pamięci, problemem nauczyciela, kształtowania nawyków, dyscypliny. Występował przeciwko karom fizycznym. Szczególna zasługą Erazma jest poruszenie sprawy kształcenia młodzieży w formach grzeczności zewnętrznej. Wyrażał przekonanie, że zachowanie zewnętrzne jest przejawem kultury wewnętrznej. Jako pierwszy zajął się problemem wychowania dziewcząt, uważał, że miały one prawo do nauki, do studiów wyższych, jak chłopcy. W programie wykształcenia na 1 miejscu stawia filologię klasyczna. Wiele uwagi poświęca wychowaniu fizycznemu. Pisze o mieszkaniu, pożywieniu. Ubiorze jako trzech czynnikach zdrowia i siły.

Ludwik Jan Vives jest w dziedzinie wychowania najznakomitszym przedstawicielem. Zetknąwszy się z Erazmem przeszedł do obozu humanistów, wśród których zyskał sobie wysoką rangę. Jako teoretyk pedagogiczny prześciga innych współczesnych przede wszystkim, dlatego, że swoją teorie opiera na obserwacji. Nauczycieli radzi oficjalnie opłacać, w zamian za to należy wymagać. Vives pierwszy zwrócił uwagę na współdziałanie rodziny i szkoły w wychowaniu młodzieży. Przemawiał za zupełnym usunięciem egzaminów publicznych. W nauczaniu karze stosować indukcję, domaga się upoglądowienia procesu dydaktycznego. Walczył o treści realne, język ojczysty, kształcenie kobiet i państwowe szkoły. Jest zwolennikiem ćwiczeń fizycznych i zabaw, które powinny odbywać się na świeżym powietrzu.

Św. Tomasz Morus jeden z najwybitniejszych i radykalnych przedstawicieli humanizmu twórca socjalizmu utopijnego. Był obrońcą wolności i nieugięty przeciwnik Henryka VIII Morus dał wychowawczy wzór życia, pracy społecznej
i śmierci człowieka. Owocem studiów społecznych Morusa jego doświadczeń życiowych i własnych rozmyślań jest dzieło „Utopia” głoszone w języku łacińskim
w 1516 roku. W dziele swym Morus przedstawił również obraz wychowania społeczeństwa socjalistycznego. Nauki teoretyczne w szkole pobierają wszystkie dzieci, bez różnicy płci, w języku ojczystym. Morus odrzucał całkowicie gramatykę i retorykę łacińską oraz dialektykę. Sytuacja w Kościele już od dłuższego czasu budziła oburzenie i niechęć wielu wiernych. Papieże koncentrowali się głównie na umacnianiu swej pozycji politycznej w Europie, mało zajmowali się sprawami wiary, stali się właściwie świeckimi władcami, a nie duchowymi kierownikami Kościoła katolickiego. Przeorzy większych i znaczniejszych klasztorów, a także biskupi, stali się właścicielami olbrzymich majątków i rozległych dóbr; zamiast przebywać blisko swych owieczek, rezydowali na dworach możnych i monarchów, odgrywając znaczącą rolę w polityce. W tej sytuacji Europa uległa rozbiciu, rozdzieliła się na antagonistyczne obozy. Zaczęły podnosić się głosy potępiające tą sytuację, coraz częściej mówiło się o konieczności reform.
Reformacja – ruch religijny i społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI wieku, mający na celu odnowę chrześcijaństwa. Wpływ reformacji na cywilizację europejską jest znaczny, zważywszy, że ten nurt religijny jest stosunkowo młody. Reformacja zapoczątkowała przełomowe reformy w wielu dziedzinach – kulturze, oświacie, polityce i gospodarce, przyczyniła się także do podnoszenia rangi języków narodowych. Zmusiła Kościół katolicki do przeprowadzenia reform nazywanych kontrreformacją. Zwołano w tym celu sobór trydencki.
Sobór trydencki – sobór powszechny Kościoła katolickiego, który miał miejsce w latach 1545-1563. Był odpowiedzią na narastającą potrzebę reform w Kościele katolickim, który podjął się ich w odpowiedzi na reformację. Odbył się w mieście Trydent (północne Włochy). W uchwałach soborowych odrzucono koncepcje protestanckie, wzmocniono autorytet papieża. Zobowiązano biskupów do przebywania w diecezjach, proboszczów do przebywania w parafiach, zakazano kumulacji stanowisk kościelnych, w każdej diecezji miały istnieć seminaria duchowne. Uchwały soborowe wprowadzano stopniowo w poszczególnych państwach. Sobór trydencki objaśnił na nowo naukę Kościoła. Dzieło Soboru Trydenckiego jest tym większe, że uchwały te nie pozostały martwą literą, czy tylko zbiorem haseł, lecz weszły w życie i stały się rzeczywistością.
W 16 i 17 wieku powstają nowe modele szkół europejskich takich jak Szkoły parafialne, szkoły średnie: min gimnazjum humanistyczne Jana Sturma oraz gimnazjum humanistyczne Jezuitów, a także Akademia Krakowska.

Szkoły parafialne w związku ze wzrostem gospodarczym i rozwojem sieci parafii zaznaczył się rozwój tych szkół. Przybierają one charakter ogólnostanowy, ponieważ uczęszczali do nich uczniowie ze wszystkich stanów. Prąd rozwoju szkół parafialnych obejmuje mniejsze miasta i wsie. Rozwój szkolnictwa parafialnego nie był w całej Polsce równomierny. Szczególnie zaznaczył się na Pomorzu, Wielkopolsce i Małopolsce słabiej na Mazowszu i najmniej na wschodzie. Tak, więc na początku 16 wieku szkoła parafialna stała się zjawiskiem prawie powszechnym. Każda szkoła zależna była od miejscowych stosunków takich jak: zamożność gminy, uposażenie nauczyciela, położenie geograficzne, osobowość plebana i dziedzica oraz nauczyciela.
Jan Sturm (1507 – 1568) znany jako wybitny organizator łacińskich szkół humanistycznych. W 1538 roku założył pierwsze 10 – klasowe gimnazjum protestancko-humanistyczne dla uczniów od 5 roku życia, przy czym każda klasa otrzymała określony program nauczania przystosowany do poziomu umysłowego uczniów. Celem nauczania w szkole Sturma była „mądra i wymowna pobożność”, której źródło widział w Cyceronie, prawie jednym autorze zgłębianym w Gimnazjum. Zabroniono w jego szkole używania języka niemieckiego, aby nie utrudniało to nauki łaciny. Zakładał, że łaciny powinno uczyć się wszystkie dzieci już od najmłodszych lat. Według Sturma celem wykształcenia powinno być przyswojenie sobie zasad i doktryn religijnych oraz umiejętność przekazywania swoich myśli i refleksji w języku łacińskim. Mimo tej jednostronności szkoła cieszyła się dużym powodzeniem, do około 1578 r. liczyła kilka tysięcy uczniów.
Skutki pedagogiki protestanckiej, były tak owocne, że za ich przykładem Kościół katolicki postanowił także przeprowadzić reformy w dziedzinie szkolnictwa i edukacji. Realizowaniem zmian w systemie kształcenia zajął się nowo założony, bo dopiero w 1540 roku przez Hiszpana Ignacego Loyolę (1491-1556), zakon jezuitów. Towarzystwo Jezusowe powołane zostało głównie dla celów nauczania i zwalczania reformacji, głównym celem zakonu stało się wychowanie i kształcenie młodzieży w duchu potrzeb i interesów Kościoła. Każdy jezuita wiernie wypełniać musiał zlecenia swych zwierzchników, nawet kiedy wydawało mu się to nierozsądne czy niemoralne. Szkoły jezuickie obejmowały jedynie młodzież męską w wieku szkoły gimnazjalnej i wyższej. Ogólnie cele i metody nauczania w gimnazjum jezuickim przypominały ściśle działalność Sturma. Różnica tkwiła jednak w liczbie klas. Jezuici ulepszyli system podziału na klasy, dostosowali do możliwości uczniów program, nagrody i promocje, co było nowością i przyczyniło się znacznie do upowszechnienia się tego systemu. Równocześnie nie przemęczali uczniów, starali się im ułatwić naukę i umilić czas w szkole. Program nauczania opierał się na nauce dwóch klasycznych języków: greki i łaciny. Językiem ojczystym mogli się uczniowie posługiwać jedynie w niedzielę i święta, w czasie zabawi wakacji. Choć pedagogika jezuitów spowodowała szybki rozwój szkolnictwa europejskiego w XVI i XVII stuleciu, to jednak jednostronność programu oraz zacofanie naukowe spowodowało opóźnienia w postępie społeczeństw katolickich w wiekach późniejszych.
Akademia Krakowska – na początku XVI wieku stała się taka, jaka chciał widzieć jej założyciel Kazimierz Wielki – „Perłą nauk”. Uniwersytet ten zapoczątkował wspaniały rozkwit nauk i oświaty w Polsce. W ruchu umysłowym stanęła na równi z krajami zachodnimi, wydając wielu znakomitych uczonych. Studiują na niej także studenci zagraniczni około 44 %. Na uniwersytecie krzewi się kult i zamiłowanie do literatury i myśli starożytnej, przyjmuje się neoplatonizm. Rozwijają się nauki matematyczno – astronomiczne. Kraków był też ważnym ośrodkiem naukowym nauk alchemicznych, której uczyli profesorowie medycyny. W Krakowie rozwija się drukarstwo, które otwarło wielu autorom możliwość rozwijania literatury polskiej.


Renesans w Polsce

Prekursorom Renesansu w Polsce są: biskup poznański Andrzej Łaskarz (1362- 1426) dziekan krakowski Mikołaj lasotki (1380 – 1450) I arcybiskup Lwowa Grzegorz z Sanoka (1404 – 1472). Był to złoty wiek dawnej Polski, dotychczas życie narodu skromne i szare zmienia się na nowe życie szumne, barwne i strojne. Najsilniejszym stanem stała się szlachta, absolutyczny ustrój monarchiczny ustępował stopniowo tzw. Demokracji szlacheckiej. W 1381 roku szlachta uzyskała przywilej całkowitej wolności podatkowej, zdobyła przywilej nietykalności osobistej. W 1454 roku Kazimierz Jagiellończyk za cenę podatków zobowiązał się do niezwoływania pospolitego ruszenia i wydawania nowych praw bez zgody sejmików, co stworzyło podstawy parlamentaryzmu szlacheckiego. Szlachta nie kierowała się interesem całego państwa w 1496 roku ukrócono wolność chłopa ograniczając wysyłanie jego synów do miast na naukę. W 1430 – 1433 roku zastrzeżono, że dostojnikiem kościoła może być tylko szlachcic, także i inne przywileje wolność wyznania, prawo propinacji, dziedziczenie przez kobiety.


II EDUKACJA W POLSCE POMIĘDZY XVI a, XVII WIEKIEM.


Kształtowała się pod wpływem kultury humanistycznej, ale utwory na początku mają charakter naśladowniczy. Pierwszy traktat Mikołaja Mergusa to adaptacja listu Eneasza Sylwiusza, bardziej oryginalny był Maciej Drzewiecki „ o wychowaniu królewicza “. Pierwszym przejawem samodzielnego pisania był Szymon Marycki i Andrzej Frycz Modrzewski w II połowie XVI w.

a) Myśl pedagogiczna XVI – XVII wieku.


Andrzej Frycz Modrzewski (1503 – 1572) Swoje poglądy pedagogiczne zawarł w dziele „ O naprawie Rzeczypospolitej “ w księdze „ O kościele “, „ O szkole “. Uznał reformy wychowania młodzieży za jeden z największych aspektów program naprawy państwa. W księdze I omawia wychowanie domowe:
- od najmłodszych lat zaszczepiać w dzieciach świadomość, co jest dobre a, co złe;
- należy przyzwyczajać dzieci do umiarkowania w jedzeniu;
- hartować ciało;
- troszczyć się o ćwiczenia fizyczne;
- kształtować cechy: piękno, sprawiedliwość, łagodność, uprzejmość,
- unikać krzywdy, gniew, pychy, okrucieństwa;
Dobre zachowanie u dzieci można osiągnąć przez dawanie przykładu, kontrolę zachowania się, pochwały i zganianie użycie rózgi. Podstawą wychowania jest religia, krytykuje wychowanie dzieci magnackich, gani ich zwyczaj oddawania synów na dwory magnackie. W księdze „ O szkole “pisze o znaczeniu szkoły i nauczyciela dla kościoła i państwa, dobra kościelne przyczyniły się do utrzymywania szkół, uczniów i nauczycieli. Szkoła powinna też być dla wszystkich, warunkiem przyjęcia powinny być uzdolnienia intelektualne. Państwo powinno zapewnić każdemu wykształcenie, stworzyć rodzaj stypendiów fundowanych w zamian, za co absolwenci powinni przyrzec swe usługi.
Szymon Marycki z Pilzna (1516 – 1574) Był pochodzenia mieszczańskiego rodem z Pilzna w 1545 r. uzyskał doktorat z zakresu praw, w 1569 r. porzucił własną klasę społeczną dostając się w szeregi szlachty przez uzyskanie aktu nobilitacji. Jego publikacja „ O szkołach, czyli akademiach “ była wynikiem długotrwałych obserwacji rozważań na całokształt polskiego szkolnictwa. W rozważaniach wychodzi od politycznych przesłanek, których naczelnym zadaniem jest dobro publiczne. Aby je osiągnąć trzeba rozwijać oświatę, która jest drogowskazem moralnym i decyduje o stopniu poczucia obywatelskiego. Uważał, że obowiązkiem króla i senatu powinno być zajęcie się szkołami, a ich zakładanie utrzymanie, wyposażenie obowiązkiem bogatego duchowieństwa, a nauczanie duchowieństwa niższego świeckiego i zakonnego. Ubolewał nad zaniedbaniem szkół przygotowujących do akademii, a w szkołach średnich powinno się uczyć 7 sztuk wyzwolonych. Rady pracy nauczyciela:
- wystrzegać się fanfaronady, frazesów
- być elokwentnym i ciekawym
- wystrzegać się potocznego języka
- takt w postępowaniu z uczniami
- obowiązkowość
- należy kolejno uczyć poszczególnych przedmiotów szkolnych ( najpierw gramatyka, dialektyka, retoryki itd.)
- przedmiot ogólnie, potem tylko szczegóły
Erazm Gliczner (1535 – 1603) luteranin w 1558 roku wydaje poradnik dla rodziców „Książka o wychowaniu dzieci “ twierdził, że dziecko powinno się rodzić w legalnych związkach, matki powinny karmić i wychowywać, być wzorem do naśladowania. Zaleca, aby dzieci trzymać w surowej dyscyplinie, ojciec powinien do samego końca ingerować w życie synów. Ceni wychowanie publiczne, nauczyciel powinien być prawym chrześcijaninem, zdolnym, sumiennym i wykształconym.


Mikołaj Rej (1505 – 1569) „ Żywot człowieka poczciwego “ będąc wyznawcą kalwinizmu wierzył, że człowiek ma z góry wytkniętą drogę życiową przez przeznaczenie, dziecko rodzi się z przeznaczeniem wytkniętym przez stwórcę i naturę. Poleca matkom by karmiły swoje dzieci radzi, aby stosowały pokarmy do temperamentu. Jest zwolennikiem łagodnego traktowania dzieci, nie radzi zbyt wcześnie posyłać do szkoły, naukę należy rozpocząć od czytania, pisania i religii, później łacina. Wykształcenie radzi uzupełnić wyjazdem za granicę pod opiekę rozumnego preceptora oraz przebywanie na dworze możnego pana. Rej nie miał na celu lekceważyć wychowania, krytykował jego formy szkolne. Młody człowiek musi pracować nad sobą „ …a kiedy będzie stał jako wół, tedy też z niego jako wół będzie…“

Sebastian Petrycy z Pilzna (1554 – 1626) w „ Przydatkach “ poglądy jego stanowią odbicie poglądów Arystotelesa. Przyjmuje tezę dziedziczenia pewnych dobrych i złych skłonności, wychowanie może je zmodyfikować. Największą rolę przypisywał rodzinie krytykuje wychowanie magnackie. Najważniejszą osobą jest ojciec, który ma najwyższą władzę, ale odnosi się z miłością. Rodzice powinni być przykładem, nie wykluczał kar cielesnych. Zabawa, opowiadania, bajki naśladowanie powinno przygotowywać dzieci do pełnienia przyszłych ról. Przyjął zasadę dobry rozwój fizyczny gwarantuje lepszy rozwój intelektu. Głosił zasadę, według, której dusza ludzka jest tablicą, na której można napisać, co kto zechce, że człowiek jest takim, jakim wychowanie go uczyni.


b) Szkolnictwo w Polsce w XV – XVII wieku.

Renesans doprowadził do częściowego rozbicia organizacyjnej struktury szkolnictwa stworzył – gimnazjum. Kierunek logistyczny zastępuje kierunek retoryczno – historyczny, prowadził do ograniczenia łaciny w szkole, do zrozumienia znaczenia, języka ojczystego. Zwrócenie uwagi na wychowanie fizyczne, higienę i zewnętrzną kulturę młodzieży, życzliwe traktowanie uczniów, rozwijanie współzawodnictwa. Nowym zjawiskiem jest udział czynników świeckich w zakładaniu, utrzymywaniu szkół. Gramatyka łacińska, poetyka i retoryka zaszczepia kulturę literacką, wprowadza się „ kroniki “ Wincentego Kadłubka w celu zaznajomienia z przeszłością i tradycjami. Jedną z pierwszych szkół w Polsce była Akademia Poznańska założona w 1519 roku przez biskupa Jana Lubrańskiego. Posiadała dwa wydziały: teologiczny i humanistyczny. Przedmioty takie, jak matematyka, filozofia, prawo, gramatyka łacińska, retoryka, geografia, historia powszechna, elementy prawa rzymskiego, kościelnego polskiego, filozofię moralną.
Akademia Krakowska uniwersytet zapoczątkował rozkwit nauk i oświaty w Polsce. Młodzież ze Słowacji, Moraw, Siedmiogrodu i Węgier przybywała się uczyć. Grzegorz z Sanoka rozpoczął swoimi wykładami nowy kierunek humanizm. Rozwijają się nauki matematyczno – astronomiczne, w 1491 – 1495 studiował Mikołaj Kopernik. W Krakowie rozwija się drukarstwo.
Szkoły parafialne miejskie stan szkół parafialnych zależał od stopnia zamożności miasta, mieściły się w murowanych budynkach z salami i ławkami, nauczycielami byli bakałarze, magistry, doktorzy filozofii, poziom dorównywał szkołom średnim. W miastach uboższych nie miały własnych budynków, mieściły się w wynajętych domach lub przy kościele w takiej szkole uczył klecha. Nauczyciel przed objęciem obowiązków musiał złożyć wyznanie wiary katolickiej. Od nauczycieli miejskich wymagano stroju kleryckiego, najlepiej osoby żonate. Kierownik szkoły uczestniczył we wszystkich nabożeństwach kościelnych, najmował nauczyciela pomocniczego ( locatus ), który odpytywał lekcji, przeglądał wypracowania. Każda szkoła miała kantora w sobotę kształcił młodzież w śpiewie kościelnym za opłatą. Wspólnym dochodem żaków i nauczycieli byli „ kozubalec “ i inne opłaty od żydów i różnowierców składane celem okupienia sobie spokoju od niekarnego żywiołu żakowskiego. Nauczyciele niektórych szkół mieli przywilej pobierania od żydów specjalnych opłat np.: przejazdu pod oknami szkoły albo przewozu towarów.
Szkoły parafialne na wsi mieściły się w izbach przy kościołach, uczyły w nich Lechowie bez studiów, którzy pełnili funkcje sług kościelnych. Naukę śpiewu prowadził kantor, a ramowie śpiewali podczas nabożeństw. Nauka odbywała się jesienią i zimą. Do szkoły chodziło kilku chłopców uczyli się pisać, czytać i początków łaciny, język polski był pomocny przy nauce katechizmu. Szkoła utrzymywana była przez proboszcza, głównym dochodem nauczyciela była klerykatura, którą płacili chłopi. Nadzór sprawowało duchowieństwo.
Kształcenie dziewcząt. Do szkół parafialnych i kolegiów w XVI – XVIII wieku uczęszczać mogli tylko chłopcy. Dziewczęta ze stanu szlacheckiego i mieszczańskiego mogą zdobywać edukację w szkołach klasztornych wizytek i sakramentek. Uczono w tych szkołach języka francuskiego i polskiego, muzyki, śpiewu i różnych robót. Najważniejszą rolę odgrywały praktyki religijne. Córki z rodzin mniej zamożnych oddawano pod opiekę niewiast starszych, które nauczały umiejętności pożytecznych matkom i gospodyniom.


III KRYTYKA HUMANISTYCZNEJ EDUKACJI


Pedagogika wieku Oświecenia przekreślała nauczanie pamięciowe, zwracając uwagę na rozumiane treści i nauczania. Zmienia gruntownie program nauczania stosowanie do osiągnięć i potrzeb. Mocna akcentuje hasła nauczania zgodnie z naturą dziecka. Zainteresowanie i samodzielność ucznia traktuje jako warunki skutecznego nauczania. Charakterystycznymi rysami pedagogiki oświeceniowej są:
1. Intelektualizm, ponieważ na kształceniu rozumu opiera się kształcenie woli.
2. Realizm, ponieważ podstawą wykształcenia są przedmioty matematyczno - przyrodnicze (tzw. realia).
3. Utylitaryzm, ponieważ cel wychowanie upatruje w szczęśliwości społecznej.


Prekursorzy głównych prądów pedagogicznych:


Jonh Locke był to wybitny filozof angielski, przedstawiciel empiryzmu. Swoje poglądy w zakresie teorii poznania wyłożył w "Rozważaniach dotyczących życia ludzkiego". Dowodził zgodnie z F. Baconem, że pojęcia o rzeczach nie są nam wrodzone, ale nabywamy je przez doświadczenia, że nie ma nic w umyśle, czego nie byłoby w zamysłach. Stąd umysł nowonarodzonego dziecka jest według Locke'a tabula rasa (czystą tablicą), którą życie wypełnia przez doświadczenia.
Całokształt rozwiązań pedagogicznych podzielił on na trzy działy:
- wychowanie moralne
- wychowanie fizyczne
- wychowanie umysłowe
Najważniejsze z nich jest wychowanie moralne, a najmniej istotne jest wychowanie umysłowe. Wychowanie fizyczne pragnie oprzeć na zasadzie hartowania, moralne na honorze, umysłowe na zasadach użyteczności. Za cel wychowania uznaje przygotowanie człowieka zdrowego, uczciwego, pożytecznego społeczeństwu i biegłego w swoim zawodzie, a jednocześnie umiejącego znaleźć się w swoim zawodzie. Zdrowie fizyczne uznał za nieodzowny warunek, aby wychowanie spełniało swoje zadanie, dlatego swoje stanowisko streszcza e rzymskiej sentencji: "w zdrowym ciele zdrowy duch". Wychowaniu moralnemu Locke poświęca najwięcej uwagi uważa, że wychowanie moralne powinno dominować w całej działalności pedagogicznej. Był przeciwnikiem kar fizycznych w wychowaniu. Za najbardziej pożądane uznawał z umiarem stosowanie kar i nagród, które oddziaływają na ambicję i honor. Wychowanie umysłowe potraktowane jest przez niego jako najmniej ważny składnik wychowania. Celem wykształcenia umysłowego jest przegotowanie przedsiębiorczego gentlemana, dobrze znającego się na interesach i pracy zawodowej. Dobór treści kształcenia umysłowego oparty jest na kryterium użyteczności wiedzy. W planie takim umieścił naukę czytania i pisania, rysunki, język ojczysty, język francuski, geografię, arytmetykę, geometrię, astronomię, chronologię, etykę, historie, prawo, znajomość konstytucji, filozofię, przyrodę. Oprócz tego zalecił również naukę rzemiosła i buchalterii, zaś dla dzieci szlacheckich taniec, szermierkę i jazdę konną. Łacinę przewidywał tylko dla przyszłych uczonych. Według niego nauka powinna odbywać się tylko w języku ojczystym. Poglądy pedagogiczne Locke'a stanowią kontynuację, myśli pedagogicznej renesansu i XVII w. Zasługą Locke'a jest umiejętne zestawienie i rozpropagowanie racjonalnego dorobku poprzedników. W Polsce traktat ten oddziaływał na polską myśl pedagogiczną Oświecenia.


Jan Jakub Roussean należy do najbardziej oryginalnych postaci w dziejach myśli pedagogicznej. Według Roussean dziecko powinno przede wszystkim działać, używać swoich organów, zmysłów, zdolności itp. Wychowanie niczego stworzyć nie zdoła, lecz może jedynie zapewnić dobre warunki rozwoju natury dziecka, aby ten nie napotkał na szkodliwe przeszkody. Rola wychowawcy sprowadza się, zatem do woli "ogrodnika" pielęgnującego naturalny rozwój dziecka. Wychowanie moralne dąży najpierw do wyćwiczenia zmysłów jako narzędzia poznania. Nie zaszczepia również żadnych cnót, lecz zapobiega występkom, nie uczy prawdy, ale strzeże od błędów, czyni dziecko zdolnym do kierowania się ku prawdzie. W konsekwencji wychowanie negatywne miało prowadzić do ukształtowania "człowieka w ogóle" niezwiązanego z przyszłym zawodem, zajęciem czy grupą społeczną.
Główne twierdzenie autora znajduje również wyraz w postawieniu wychowania fizycznego na pierwszym miejscu działalności pedagogicznej. Kształcenie ciała, troska o jego zdrowie, siłę i piękno powinna być dla wychowawcy rzeczą największej wagi. Tylko takie ciało może służyć duchowi. Nie należy za wcześnie starać się o rozwój umysłu, lepiej i skuteczniej rozwinie go sama natura. Im rozwój umysłowy późniejszy tym doskonalszy. Należy natomiast hartować ciało wszelkimi sposobami: noszenie lekkich ubrań, picie zimnej wody, spanie na wilgotnej ziemi. Radzi, aby wychowanków uczyć rzemiosła. Wychowanie intelektualne pragnie Roussean gruntownie zmienić. Nie należy dziecku niczego narzucać. Nauczyciel może pouczać wychowanka, ale powinien mu tylko dostarczać częstą sposobność do czynienia doświadczeń i wyciągania z nich odpowiednich wniosków. Nie z książek ma on czerpać swoje wiadomości, ale ze świata i księgi przyrody, które ma badać i doświadczać oraz ćwiczyć swoje zmysły. Dziecko może wtedy uczyć się czytania, kiedy odczuje taka potrzebę. Pierwsza książką zdaniem Roussean jest dla niego "Przygody Robinsona Kruzoe" , który żyje na łonie natury. Dziecko nie powinno uczyć się na pamięć, ale tylko tak, aby fakt był dla niego zrozumiały i jasny. Wychowanek zamiast uczyć się słów powinien uczyć się poznawać przedmioty. Wychowaniem moralnym radzi kierować się tak, aby wychowanek samodzielnym wysiłkiem ducha wznosił się do prawdziwej moralności. Wychowawca nie powinien udzielać wychowankowi żadnych pozytywnych rozkazów, ani nie żądać od niego posłuszeństwa wobec jego rozkazów. Powinien uważać jedynie na to, aby na dziecko nie oddziaływały żadne zewnętrzne zgubne wpływy, albo wychowanek innym nie wyrządził krzywdy. Roussean jest zwolennikiem kar naturalnych. Wychowanek droga doświadczenie nabędzie świadomości, że złe skutki wynikają z błędów i wykroczeń. W kwestii wychowania religijnego Roussean jest zwolennikiem tzw. religii naturalnej. Według niego wychowanek do 15 roku życia nie powinien nic wiedzieć o Bogu i o duszy. Dopiero w 18 roku życia dochodzi do rozważań na ten temat. Zasługą tego znakomitego pisarza jest to, że zwrócił uwagę wychowanków na naturę ludzką, która dotąd w wychowaniu pomijano. Polecił ona badać i i poznawać psychikę dzieci. Poleca przy tym by nauczyciele czynili to dyskretnie. Sztuka jego ma polegać na tym, aby wszystko robił pozornie nic nie czyniąc. Wychowawca powinien być wszechobecny, dziecko powinno sądzić, że postępuje według własnej woli. Pozytywna stroną jego teorii jest jego żądanie budzenia samodzielności wychowanków. Jest przeciwnikiem nauczania wszelkiej rutyny i szablonu. Błędem jego było zaś jednostronne potępienie kultury, opóźnienie rozwoju intelektualnego dziecka, pominięcie wpływu rodziców na wychowanie, niedocenianie wychowania kobiet. Kobieta jago zdaniem miała być tylko żoną i matką. Jej głównymi cnotami SA łagodność i posłuszeństwo. Samodzielność i rozwój są niemożliwe, ani potrzebne kobiecie. Ujemną stroną jest także zasada ograniczająca wychowanie tylko do sfer zamożnych. Biedny nie potrzebuje żadnego wychowania, nędza wychowuje go odpowiednio do jego stanu i żadne inne wychowanie nie jest dla niego możliwe. Roussean zawarł w swoim dziele wartości, które zapewniają mu pierwszorzędne znaczenie w historii wychowania. Jego poglądy zapoczątkowały naturalistyczne i indywidualistyczne kierunki w pedagogice XIX i XX wieku.

Jan Amos Kodeński zyskał rozgłos dzięki dziełom, które stały się podręcznikami, w pierwszym rzędzie "Janua" i "Orbis". Obecnie jednak na pierwszy plan wysuwa się dzieło "Wielka dydaktyka" ze względu na swa dużą wartość teoretyczno- pedagogiczną. Zasadniczą przesłanka systemu pedagogicznego jest chrześcijańskie założenie, że cel człowieka leży poza życiem doczesnym, które jest jedynie przygotowaniem do życia wiecznego. Człowiek przygotuje się należycie do osiągnięcia ostatecznego celu, jeśli będzie istotą rozumna. Jego formuła na wszystkie czasy brzmi: "zdobyć boże podobieństwo przez ogólne wykształcenie". Wiedza, moralność i religijność stanowią w systemie Komeńskiego idealne postulaty, które powinno realizować wychowanie w stosunku do każdego człowieka bez względu na pochodzenie społeczne. W ten sposób uzasadnia on prawo każdego człowiek do nauki i powszechność kształcenia. W tym celu uznawał za konieczne stworzenie systemu szkolnego odznaczającego się drożnością kształcenia. Ten jednolity system miał składać się z czterech stopni:
1. Szkoła macierzysta - obejmuje wychowanie w pierwszych 6 latach życia. Zmierza ona do kształcenia zmysłów przez poznanie świata zewnętrznego. Ponadto dzieci uczy się wówczas mówić i liczyć. Obowiązkiem nauczania w tym okresie powinna zajmować się matka.
2. Szkoła ludowa (języka ojczystego)- znajdująca się w każdej gminie, przyjmuje wszystkie dzieci obu płci bez względu na stan, w wieku od 7 do 12 roku życia. Przedmiotami nauczania miały być: język ojczysty, ortografia, rachunki, śpiew kościelny, religia, historia, nauka o świecie.
3. Szkoła łacińska (gimnazjum) - dla uczniów w wieku od 13 do 18 lat.
4. Akademia- ostatni człon systemu szkolnego dla młodzieży najzdolniejszej od 19 do 24 roku życia. Powinna istnieć jedna w każdej prowincji. Uczniowie byliby przyjmowani na podstawie egzaminu wstępnego.

Komeński był zwolennikiem wszechstronności kształcenia. W swym dziele " Wielka dydaktyka" ujął całokształt problemów wychowawczych i dydaktycznych. W naturze szukał wzorców postępowania i analogii.
Zasady dydaktyczne
1. Nauczanie powinno być zgodne z naturą, od niej należy brać wzór postępowania. Natura dba o odpowiedni czas rozpoczęcia dzieła, dlatego tez powinniśmy zacząć naukę, gdy umysł dojrzał do jej przyjęcia. Natura każde swe dzieło rozpoczyna od części istotnej, najpierw daje zarys, a potem wytwarza części szczegółowe. Tu zaleca doprowadzenie uczniów do zrozumienia najpierw istoty zagadnienia. Natura nie gubi się w chaosie swoich poczynań, ale, ale postępuje precyzyjnie w każdej dziedzinie. Stąd wysuwa potrzebę gruntowności w opanowaniu wiedzy. Natura nie czyni skoków, lecz zawsze stopniowo postępuje naprzód. Wynika z tego postulat logicznego następstwa w toku nauczania. Kiedy natura coś rozpocznie, nie przerywa swojego dzieła, aż do jego ukończenia(zasada systematyczności). Natura unika starannie rzeczy sprzecznych i szkodliwych, z czego wynika postulat nauczania wychowującego.
2. Nauczania powinno najpierw kształcić zmysły, potem pamięć, a na końcu myślenie.
3. W nauczaniu poznawanie słów i rzeczy powinno być równoczesne, przy czym lepiej jest, jeżeli poznanie świta odbywa się bezpośrednio za pomocą obserwacji niż za pomocą książki.
4. Dzieci do lat 10 powinny uczyć się w języku ojczystym , każdego języka należy uczyć bardziej praktycznie, a nie na podstawie gramatyki.
5. Należy unikać przeciążenia młodzieży nauką, bo jak uczy natura, owoce późne nadają się lepiej do przechowywania.
6. Przestrzegać należy związku nauczania z życiem. Zdobywana wiedza powinna znaleźć zastosowania w życiu.
7. Przedmioty nauki szkolnej powinny być wzajemnie powiązane ze sobą, bo gałęzie drzew nie mogą żyć oddzielnie- wszystkie czerpią soki z jednego pnia.
Dobra metoda nauczania, życzliwi nauczyciele, wesołe klasy szkolne, miejsca zabaw przy szkołach i zajmująca nauka czynią ja bardziej przyjemną dla uczniów. W wychowaniu moralnym wyróżniał cztery cnoty kardynalne: roztropność, umiarkowanie, odwagę i sprawiedliwość. Do ich osiągnięcia wiodą pouczenia, przykład i wdrażanie. Komeński usprawiedliwiał kary tylko wyjątkowo. Nauczyciel powinien starać się zapobiegać konieczności karania uczniów, ale karalności powinna towarzyszyć konsekwencja i wola od gniewu.
Poglądy Komeńskiego nie znalazły zastosowania za jego życia. Stanęła tu na przeszkodzie wojna trzydziestoletnia. Potem bardziej popularny stał się humanizm Melanchtona, który przyćmił idee Komeńskiego. Wiele poglądów Komeńskiego odnajdujemy w dziełach późniejszych teoretyków pedagogiki. Jednak żaden z nich nie powołał się na niego. Dopiero August Niemeyer wydobył z zapomnienia "Wielka dydaktykę". W Polsce dzieło ukazało się w 1883 roku w przekładzie Henryka Wernica.


IV Reforma edukacji w Polsce w XVIII w.


1.Lata upadku i zaniedbania szkolnictwa.
Sytuacja Rzeczypospolitej w początkach XVIII w. była rozpaczliwa. W skutek wojen i klęsk żywiołowych kraj był zniszczony, miasta w upadku, a ludność zubożała. Na skutek słabości sejmu nastąpiło rozprzężenie aparatu państwowego i systemu prawnego. Ubóstwu materialnemu towarzyszyło obniżenie poziomu kulturalnego i umysłowego. Panujący królowie z dynastii Sasów niezbyt dbali o sprawy polskie, nie byli zręcznymi politykami i mieli sporą opozycję wewnątrz kraju. Brakowało przywódców zdolnych przeprowadzić potrzebne reformy, o których myślała grupa polityków związana z rodziną Czartoryskich, tzw. Familia. Aby temu zaradzić Stanisław Konarski, niezamożny, ale skoligacony z rodzinami arystokratycznymi, wykształcony w kraju i za granicą pijar, pod koniec epoki saskiej założył w 1740r. w Warszawie Collegium Nobilium.


Collegium Nobilium
2. Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego.
Była to ekskluzywna, płatna szkoła dla chłopców z rodzin magnackich i bogatej szlachty, którzy mieli stanowić przyszłą elitę rządzącą. Organizacja i program Collegium wzorowany był na dobrze znanych Konarskiemu, przodujących w Europie zakładach edukacyjnych: pijarskim Collegium Nazareum w Rzymie i francuskich akademiach szlacheckich, a także na zorganizowanej przez Stanisława Leszczyńskiego Szkole rycerskiej w Luneville. Ideałem wychowawczym lansowanym przez Konarskiego był dobry chrześcijanin, zdrowy, uczciwy i światły człowiek, rozumny i odpowiedzialny obywatel, patriota. Konarski nasycił program nauczania Collegium Nobilium i program wychowawczy swej szkoły wiedzą o rzeczywistym stanie państwa, jego wadach ustrojowych i słabości ekonomicznej. W wychowaniu obywatelskim i patriotycznym szczególnie ważne zadanie spełniać miało nauczanie wymowy (retoryki). Z myślą o przygotowaniu młodzieży do zrozumienia i podjęcia koniecznych reform opracował Konarski zestaw około 200 tematów wypracowań, związanych w większości z wymagającymi reformy sprawami państwa. Musiały być obowiązkowo opracowywane przez uczniów na lekcjach retoryki pod kierunkiem nauczycieli jako prace pisemne lub mowy. Nauczanie łaciny Konarski połączył z językiem polskim, kładąc nacisk na logię myślenia i umiejętność wypowiadania się językiem prostym i eleganckim. Wprowadził do programu prawo polskie, historię polski i powszechną, polityczną i gospodarczą geografię Europy, elementy matematyki wyższej, fizykę eksperymentalną i elementy wiedzy o przyrodzie. Podstawą wychowania moralnego w Collegium Nobilium była religia, lecz bez bigoterii i zasady współżycia w społeczeństwie. Wychowankowie Collegium przebywali w luksusowym otoczeniu w zdrowych i higienicznych warunkach życia. Uczyli się i wychowywali pod okiem doskonale wykształconych i przygotowanych do zawodu nauczycieli. Dbano o ich dobre wychowanie i ogładę towarzyską, ćwiczenie „talentów”. Szkoła była ekskluzywna: kosztowna, o ograniczonej liczbie miejsc, a przyjmowano do niej wyłącznie chłopców z rodzin elity społecznej. Wynikiem prac Konarskiego było przygotowanie gruntu do całościowej reformy edukacji w Rzeczypospolitej. Przygotował wykształconych nauczycieli, zdolnych podjąć pracę w zreformowanych szkołach.

Stanisław Konarski
3. Reforma szkół pijarskich i jezuickich.
W latach pięćdziesiątych Konarski doprowadził do reformy w tym samym duchu patriotyczno- obywatelskim wszystkich kolegiów pijarskich w Koronie, obejmując także uboższą szlachtę zreformowanym programem nauczania. Opracowane przez niego ustawy szkolne objęły całość pracy szkół pijarskich: kształcenie nauczycieli, ich obowiązki i prawa, model nauczyciela pijarskiego- obywatela, programy nauczania i organizację szkół. Stworzył wiec Konarski pierwowzór polskiego ustawodawstwa szkolnego i pragmatyki nauczycielskiej. Szkoła jezuicka powołana do walki z reformacją oraz z próbami ewentualnego zamachu na stosunki feudalne, tak ułożyła swój program, aby odwracał umysły uczniów od spraw i zadań życiowych. Retoryka ograniczała się tylko do umiejętności wygłaszania mów pochwalnych i do gloryfikowania "złotej wolności szlacheckiej”. Wiedza, którą szerzyli jezuici, była bezużyteczna.
4. Szkoła Rycerska w Warszawie.
Stanisław August Poniatowski założył w Warszawie w 1765 r. Szkołę Rycerską Korpusu Kadetów, dostosował ją do kształcenia polskiej uboższej młodzieży szlacheckiej. Szkoła Rycerska była bezpłatna, finansowana z kasy królewskiej. Program nauczania i wychowania, całkowicie świecki, łączył wysoki poziom kształcenia ogólnego z przygotowaniem oficerów do służby wojskowej lub urzędników cywilnych. Niezwykły był też skład grona nauczycielskiego, w którym znaleźli się znakomici nauczyciele, bez względu na ich wyznanie i narodowość. W szkole warszawskiej nauczano w języku polskim. Treści nauczania były nowoczesne pod względem naukowym i miały charakter wychowujący pod względem moralno- obywatelskim i patriotycznym. O skuteczności Szkoły zaświadczyły postacie jej wychowanków, do których zaliczają się Tadeusz Kościuszko i Julian Ursyn Niemcewicz. Komendantem Korpusu został książę Adam Kazimierz Czartoryski.
Adam Kazimierz Czartoryski


5. Komisja Edukacji Narodowej.
Osłabienie Rzeczypospolitej doprowadziło do I rozbioru w 1772 r. W 1773 r. pod bagnetami wojsk rosyjskich został zwołany w Warszawie sejm w celu ratyfikacji nowych granic. Szukając sposobów odbudowy politycznej państwa a zarazem dla zapobieżenia grabieży dóbr pojezuickich i rozpadu szkół, sejm- z inspiracji Stanisława Augusta Poniatowskiego – powołał 14 października1773 r. Komisję Edukacji Narodowej. Tak jak inne komisje sejmowe była ministerstwem, zarazem była pierwszym w Europie ministerstwem edukacji, powołanym przez parlament i przed nim odpowiedzialnym. KEN była ciałem kolegialnym, złożonym początkowo z ośmiu polityków ( 6 świeckich i 2 biskupów), potem z dwunasty, powoływanych na 6-letnie kadencje. Komisja zorganizowała świecki system szkolny pod nadzorem państwa, nadała publicznej edukacji w Polsce jednolitości i charakter patriotyczno-obywatelski. Jej działalność była planowa, systematyczna i skuteczna.

a) Działalność KEN:
Komisja stworzyła nowoczesną, jednolitą w całym państwie, hierarchiczną strukturę szkolną, nadzór pedagogiczny i organizacyjny, opracowała nowoczesne programy nauczania i wychowania wraz z podręcznikami. Powołała, opatrzony prawami i obowiązkami, stan akademicki, czyli godziwie wynagradzaną nauczycielską grupę zawodową, do której kwalifikowało określone wykształcenie i praca w szkole średniej lub wyższej. Nadała wysoki prestiż społeczny, obywatelski i naukowy zawodowi nauczycielskiemu.

b) Struktura szkolna – społeczny zasięg reformy.
System szkolny Komisji był trójpoziomowy i stanowy, z litery prawa obejmował szkoły parafialne, średnie i wyższe. Wykształcenie średnie było obowiązkową podstawą studiów uniwersyteckich, ale nie było drożności pomiędzy szkołą parafialną a średnią. KEN nie zajmowała się organizacją szkolnictwa parafialnego dla ludu wiejskiego i miejskiego, pozostawiając je inicjatywie i finansowaniu Kościoła i szlachty. KEN zajęła się przede wszystkim szkołami średnimi przeznaczonymi głównie dla szlachty, chociaż dostępnymi dla mieszczan. Nauczycieli do szkół średnich kształciły szkoły wyższe.

c) Program nauczania i ideały wychowawcze.
Ideałem szkół średnich był ziemianin: człowiek rozumny, przygotowany do pełnienia funkcji publicznych w państwie, rozumiejący prawa i umiejący je zmieniać, dobry gospodarz, obywatel, mąż i ojciec. Miał szanować pracę, rozumieć potrzeby innych stanów: mieszczan i chłopów, oraz swoje wobec nich obowiązki. Szkoły średnie, zwano wydziałowymi, (jeśli miały pełną obsadę nauczycielską) lub podwydziałowymi, ( jeżeli nauczało w nich tylko trzech lub czterech nauczycieli). Pełny kurs nauczania trwał 7 lat w szkole wydziałowej lub 6 w podwydziałowej, program był niemal identyczny, choć nieco inaczej realizowany. Obejmował- oprócz nauki moralnej i religii- język polski i łacinę, wymowę, historię, elementy geografii, prawo, matematykę o geometrię, fizykę i nauki przyrodnicze, naukę o zdrowiu, o handlu. Był to program ogólnokształcący, encyklopedyczny, tworzony z myślą o rozwoju ogólnym wychowanków. Zreformowana szkoła KEN zapewniała harmonijny rozwój fizyczny, moralny i intelektualny przez racjonalną organizację dnia a tygodnia pracy uczniowskiej, uwzględnienie czasu na rekreację i wypoczynek, wychowanie fizyczne. Szkoła sprawowała nadzór nad czasem pozalekcyjnym uczniów i ich korepetytorami.


d) Prawo szkolne KEN
Prawem zapisanym i dokumentem reformy są Ustawy dla stanu akademickiego wydane w 1783 r. jako obowiązujący kodeks prawa szkolnego. Omówiono na nim wszystkie typy szkół, od wyższych do parafialnych. Objął pragmatykę zawodową nauczycieli, zagadnienia samorządu nauczycielskiego, prawa i obowiązki nadzoru szkolnego, charakterystykę programów nauczania, podstawowe wskazania metodyczne i wychowawcze oraz organizację życia wewnętrznego szkół.


V Uczelnie wyższe. Uniwersytety.


1.Wpływy humanistyczne.
W epoce odrodzenia nastąpiło wejście na uniwersytety klasycznej łaciny i studiów nad sztuką wymowy. Wprowadzono język hebrajski i grekę, aby czytać teksty starożytne w językach oryginałów. W dobie humanizmu rozgorzały spory teologiczne pomiędzy katolikami i protestantami, które ujawniły się podczas dysput teologicznych. Nastąpił postęp uniwersyteckich studiów filozoficznych i przyrodniczych. Prądy reformacyjne w XVI w. budziły obawy teologów katolickich przed zbyt świeckim i niezależnym rozwojem filozofii i kultury. Łatwiejsza była sytuacja, powstających w XVI w. Humanistycznych uczelni protestanckich. Koncepcję uniwersytetu nowożytnego opracował i zrealizował Filip Melanchton. Modyfikując programy studiów, usunął z filozofii metafizykę, wprowadził studia tekstów starożytnych w językach oryginałów (hebrajskim, greckim i łacińskim). Modernizację i wprowadzanie nowszej myśli filozoficznej i naukowej na uczelniach katolickich utrudniał fakt, że podstawę filozoficzną stanowił tomizm, określający zakres i chrześcijańską wykładnię pism Arystotelesa. Wydziały atrium i teologiczny często opanowywali jezuici, którzy nie zajmowali się wydziałami medycyny i prawa.
2. Załamanie i upadek uniwersytetów w końcu XVII i XVIII w.
Przyczyny zewnętrzne (wojny, spadek wartości pieniądza) pociągnęły ubożenie uczelni. Fundusze uniwersyteckie były własnością korporacji profesorskiej, a ich przeznaczanie na rozbudowę zaplecza naukowego zmniejszało w sposób ewidentny uposażenia profesorów. Stąd niechęć uniwersytetów do inwestowania w biblioteki, gabinety naukowe, zwłaszcza, że i bez tego drastycznie obniżyło się uposażenie katedr i profesorów. Postęp nauk utrudniała także kontrola nad prawomyślnością filozoficzną i religijną sprawowaną przez wydziały teologii w uniwersytetach protestanckich i katolickich. W tych warunkach życie intelektualne przeniosło się poza mury uczelni, do instytucji zwanych akademiami lub towarzystwami naukowymi, często pod mecenatem władców. Spadł prestiż uniwersytetów, tym bardziej, że nie było wyraźnej różnicy pomiędzy programem wyższych klas prężnie rozwijających się gimnazjów i kolegiów humanistycznych, a nauczaniem języków i wymowy na uniwersyteckich wydziałach atrium. W XVII w. Akademie szlacheckie i rycerskie odebrały uniwersytetom znaczną część słuchaczy pochodzących ze środowisk elity społecznej, a wiec najbardziej wpływową grupę młodzieży. Zjawiska niekorzystne dla rozwoju uniwersytetów nasilały się od połowy XVII w. powodując w pierwszej połowie XVIII w. kryzys organizacyjny i naukowy i idący za tym upadek prestiżu społecznego uczelni. Zgromadzenia profesorskie nie potrafiły zmienić sytuacji i nie przejawiły woli przeprowadzenia sugerowanych z zewnątrz reform. Liczba uniwersytetów i studentów w Europie relatywnie do przyrostu ludności i uczącej się młodzieży spadała przez cały XVIII w.
3. Państwowy Uniwersytet ”filozoficzny”.
Wilhelm von Humboldt i Uniwersytet Berliński.

Uniwersytet Berliński został utworzony w 1810 r. Koncepcję i organizację nowej uczelni opracował Wilhelm von Humboldt, opierając się na filozoficznym założeniu, że poszczególne gałęzie nauki uzupełniają się i składają na wiedzę ogólną, a wiec są jednakowo ważne. Celem nauki jest odkrywanie

Wilhelm von Humboldt


prawdy, a zadaniem uniwersytetu prowadzenie badań naukowych i kształcenie studentów w toku wdrażania ich do tych badań. Z tego założenia wynikały tzw. swobody akademickie: wolność nauki i nauczania. Uniwersytet powinien obejmować wszystkie dyscypliny nauki, a studiowanie ma polegać na poznawaniu metod badawczych po to, aby umieć samodzielnie dochodzić do prawdy naukowej. Organizacyjnie oznaczało to zrównanie wszystkich fakultetów, konieczność otwierania nowych katedr dla nowych kierunków nauk, wolność badań i sposobu ich prezentowania przez profesorów, swoboda wyboru kierunku studiów i ich przedmiotu przez studentów. Dlatego profesorowie powinni być wolnymi od trosk materialnych uczonymi i prowadzić badania naukowe, a młodzież studencka powinna wstępować na uniwersytet dojrzała do studiów. Stąd też wynikało jasne rozgraniczenie poziomów szkoły średniej i wyższej oraz wymaganie świadectwa dojrzałości (matura) od kandydatów na studia. Szkoła średnia ulegała przedłużeniu, a kształcenie uniwersyteckie przybierało charakter teoretyczny. Humboldt ściągnął do Berlina najlepszych uczonych niemieckich i zapewnił im doskonałe warunki do pracy naukowej. Niezależnie od wymuszanych przez życie praktyczne odstępstw od teorii koncepcja Humboldta zapewniała Uniwersytetowi Berlińskiemu świetny rozwój naukowy. Wprowadzone zostały współczesne zasady kariery uniwersyteckiej i zdobywania stopni naukowych i obejmowania katedr (doktorat, habilitacja), metody kształcenia (wykład, ćwiczenia i seminaria), opiniowania prac i dyskusji naukowej. Przyznawanie stopni naukowych, opiniowanie badań i prac naukowych prowadzonych przez profesorów należało do uniwersytetów, ale powoływanie i uposażanie katedr, ich obsadzanie pozostawało w ręku urzędników ministerialnych. Wprowadzenie zasady kwalifikacji naukowych jako warunku uzyskiwania profesury i uzależnienie obsady katedr oraz wysokości uposażenia profesorskiego od decyzji urzędników państwowych spowodowało, że rozerwana została zasada niezależności ekonomicznej i organizacyjnej korporacji profesorskiej. Profesor stawał się ekspertem w danej dziedzinie i pracownikiem państwa. Z drugiej strony kwalifikacje i pozycja materialna profesorów, ich niezależność w kwestiach naukowych i wolność ferowania opinii, podniosły prestiż uniwersytetów i studiów uniwersyteckich. Były to jednak studia długotrwałe, kosztowne, stąd też elitarne.

Uniwersytet Berliński