Kościół Świętej Anny w Warszawie

Historia Kościoła św. Anny w Warszawie


1454
Księżna Anna, żona księcia mazowieckiego, zostaje fundatorką kościoła i klasztoru franciszkanów obserwantów, zwanych w Polsce bernardynami;
1514
Wielki pożar w Warszawie powoduje zniszczenie pierwszego kościoła i klasztoru;
ok. 1440 - 1505
Życie i działalność bł. Władysława z Gielniowa były związane z kościołem św. Anny;
1515 - 33
Odbudowa świątyni; w tym czasie w dokumentach pojawia się św. Anna jako patronka kościoła;
1578 - 84
Zbudowano dzwonnicę późnorenesansową z fundacji królowej Anny Jagiellonki; na początku XIX wieku połączono ją z kościołem murem arkadowym;
1589
Erygowanie Bractwa Św. Anny;
1603
Dobudowano skrzydło klasztoru od strony Krakowskiego Przedmieścia (dziś zajmuje je Centralna Biblioteka Rolnicza);
ok. 1620
Powstanie późnorenesansowej kaplicy - mauzoleum rodziny Kryskich, dobroczyńców kościoła (później kaplica bł. Władysława);
1657
Pożar świątyni w czasie oblężenia Warszawy przez wojska Rakoczego, sprzymierzeńca Szwedów; zniszczeniu uległo wnętrze świątyni oraz znaczna część budynków klasztornych wraz z bogatą biblioteką;
1668 - 1750
Prawie stuletni okres odbudowy kościoła w kształcie barokowym;
1658 - 67
Odbudowa murów z wykorzystaniem ocalałych konstrukcji z XV i XVI wieku; 167? - 80
Budowa ołtarza głównego;
1701
Zakończenie prac nad organami;
1700 - 1725
Ustawienie bocznych ołtarzy barokowych;
1733 - 54
Wykonanie konfesjonałów i szaf w zakrystii;
1750 - 52
Mistrz zakonny, Walenty Żebrowski, ozdabia sufit i ściany kościoła polichromią; 1750
Beatyfikacja bł. Władysława z Gielniowa;
1750 - 53
Dawna Kaplica Kryskich zostaje poświęcona bł. Władysławowi z Gielniowa; wykonanie polichromii przez Walentego Żebrowskiego;
1788
Ukończenie klasycystycznej fasady pod kierunkiem architekta królewskiego Christiana Piotra Aignera według projektu Stanisława Kostki Potockiego;
1820 - 21
Przebudowa dzwonnicy, dobudowanie arkad oraz kolumnady przed zachodnim skrzydłem klasztoru (od strony Krakowskiego Przedmieścia, obecnie Centralna Biblioteka Rolnicza) przez Christiana Piotra Aignera;
1837
Zbudowanie Kaplicy Matki Bożej Loretańskiej w stylu klasycystycznym;
1861 - 63
Kościół św. Anny jest świadkiem ważnych wydarzeń religijno - patriotycznych okresu moralnego oporu mieszkańców Warszawy przeciw władzom rosyjskim. W czasie jednej z manifestacji kościół został zbezczeszczony przez żołnierzy carskich, wówczas władze kościelne zdecydowały się go zamknąć;
8 XI 1864
Likwidacja zakonu bernardynów na mocy ukazu cara; po 3 latach kościół i część zabudowań klasztornych została zwrócona władzom Archidiecezji Warszawskiej;
1885
Kolumna Matki Bożej z Dzieciątkiem, która od 1643 r. znajdowała się na dziedzińcu klasztornym, została przeniesiona na plan między kościołem a wieżą;
1928
Kościół św. Anny został oddany duszpasterstwu akademickiemu. Pierwszym rektorem mianowano ks. Edwarda Szwejnica, a po jego śmierci ks. Edwarda Detkensa (w czasie wojny uwięziony, zginął w Dachau; obecnie trwa jego proces beatyfikacyjny);
1939 - 44
W czasie obrony Warszawy i powstania warszawskiego kościół został zniszczony w znacznym stopniu;
1945
Odbudowę kościoła rozpoczęto zaraz po wyzwoleniu Warszawy. Prace remontowe i konserwatorskie trwają do dziś. Ofiarnym i niestrudzonym konserwatorem była arch. inż. Beata Trylińska, która opiekowała się świątynią od 1933 r. aż do momentu swej śmierci w 1973 r. Jej zawdzięczamy uratowanie kościoła w latach wojny (prowadziła prace konserwatorskie) oraz w dramatycznych dniach 1949 r. Ku Jej czci ufundowano epitafium w Kaplicy Loretańskiej;
1949
W czasie budowy trasy W-Z część prezbiterium odłączyła się od korpusu i zaczęła się zsuwać. Szybka interwencja uchroniła kościół od zawalenia. W czasie akcji ratunkowej wykorzystano oryginalną metodę wzmacniania gruntu według projektu prof. Cebertowicza. Niestety w ostatnich latach pojawiły się rysy zarówno na frontonie kościoła, jak i wewnątrz (aktualnie prowadzone są badania nad przyczynami);
1949
Odbudowa wieży;
25 września 1953
Ksiądz Stefan Kardynał Wyszyński Prymas Polski wygłosił swoje ostatnie kazanie przed aresztowaniem Go w nocy przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa;
1971 - 80
Przeprowadzenie gruntownej renowacji polichromii oraz innych elementów wystroju (ambona, ołtarze, prospekt organowy); Konserwatorzy Władysława i Konstanty Tiuninowie wydobyli spod późniejszych przemalowań polichromie Żebrowskiego oraz zrekonstruowali brakujące Fragmenty;
1976
Odbył się 1 Tydzień Kultury Chrześcijańskiej;
1978
Zakończenie konserwacji wewnątrz dzwonnicy;
2 czerwca l979
Ojciec Święty Jan Paweł II spotyka się z młodzieżą polską przed Kościołem św. Anny w ramach Jego Pierwszej Pielgrzymki do Ojczyzny. Po wysłuchaniu homilii młodzi odmówili "Skład Apostolski" z krzyżami wysoko podniesionymi do góry. Dla całego pokolenia młodych Polaków ta homilie stała
się źródłem ich creda życiowego oraz wielkim zobowiązaniem;
24 września 1981
Ingres Księdza Arcybiskupa Józefa Glempa do Archikatedry św Jana Msza święta została odprawiona przed Kościołem Akademickim św. Anny;
grudzień 1981
Tworzy się komitet pomocy internowanym oraz ich rodzinom i innym poszkodowanym przez wydarzenia stanu wojennego;
1992
Po raz pierwszy zagrały nowe (dawne uległy zniszczeniu) organy ufundowane przez Kościół Katolicki w Austrii' poświęcenia dokonał Jego Eminencja Ksiądz Józef Glemp Prymas Polski; od tego momentu regularnie organizowane są koncerty muzyki organowej;
1993
Przeprowadzono całkowitą renowację fasady świątyni i wieży oraz wykonano ogrodzenie terenu przykościelnego;
1995 - 1997
Renowacja ścian zewnętrznych świątyni, łącznie z rektoratem. Remont dachu wraz z zainstalowaniem nowego odgromienia.




Architektura



Wystrój fasady
W korzystnie dziś wyeksponowanej bryle kościoła Św. Anny wyodrębniają się cztery okresy stylowe: pierwszy – gotycki, którego zachowane w czerwonej cegle mury sięgają do fryzu biegnącego dawniej po występem dachu; drugi – późnorenesansowy w dostawionej kaplicy rodowej Kryskich, obecnie bł. Władysława i w stojącej w pobliżu dzwonnicy(obecnie w zewnętrznej szacie neorenesansowej z pierwszej połowy XIX w.); trzeci – barokowy, tworzący nadbudowę całej świątyni i wystrój wnętrza; czwarty – klasycystyczny, akcentujący frontową elewację kościoła oraz odbudowaną kaplicę Loretańską.
Wystrój plastyczny bernardyńskiej fasady jest skomplikowany w treści, a po ostatnich konserwacjach niedokładnie czytelny i różny w formie. Treści religijne wyrażają tylko posągi czterech ewangelistów, z których posąg św. Jana przedstawia według tradycji wizerunek Stanisława Augusta, co ma swoje uzasadnienie w rysach twarzy (zniekształconych podczas ostatniej konserwacji w 1977 r.) i w imieniu Jana, wprawdzie Chrzciciela, które miał Stanisław August jako członek loży masońskiej siódmego stopnia. Natomiast cztery płaskorzeźby nad tymi posągami są w treści i tematyce laickie, nie zrozumiane w swej skomplikowanej symbolice odnośnie do odpowiedniej postaci ewangelisty. Są to mianowicie następujące personifikacje: Obfitości (Abundantiae) nad św. Łukaszem, Sprawiedliwości zarazem Pokoju (Iustitiae et Pacis) nad św. Janem, zapewne personifikacja Opieki jako Diana nad św. Mateuszem i Ofiarowania (Sacrificionis)
nad św. Markiem. Świecką treść przedstawia orzeł z rozpostartymi skrzydłami w wieńcu laurowym nad tablicą erekcyjną, także dwie skrzydlate Wiktorie nad archiwoltą i głowy lwa w simie gzymsów przyczółka i belkowania.
Dekorację plastyczną współtworzą formy barokowe i klasycystyczne. Barokowe formy mają przede wszystkim girlandy w kamiennych portalach z XVII w. i ten sam motyw w większych kształtach powtórzony w stiuku pod architrawem belkowania. Tradycje barokowe przejawiają także posągi ewangelistów w silnych zwrotach, patetycznych gestach, mocnym drapowaniu szat i występowaniu poza ramy nisz. Płaskorzeźby zaś o tematyce laickiej występują w formach klasycznych.

Ołtarz główny
Postawiony jest on w połowie długości dawnego prezbiterium gotyckiego, dzieli je na obecne wyższe barokowe prezbiterium i niższą apsydę – chór zakonny, gdzie wzdłuż ścian ustawiono stalle zakonne. Wysokością swoją ołtarz sięga ponad łuk ściany czołowej do gzymsu koronującego pod oknem szczytowym, a szerokością obejmuje całą arkadę. Wykonany z drewna ma kolumny, rzeźbione posągi i ornamenty pozłacane, cokoły i belkowania marmoryzowane. Jest dwustronny z dwiema mensami na schodkowym podium.
Ołtarz ten przedstawia się jako najpiękniejsze tego rodzaju dzieło barokowe w Warszawie. Tworzy go na tle oświetlonego wnętrza apsyda kolumnowa galeria uniesiona na podwójnie spiętrzonych i połączonych cokołach, składające się z arkadowego retabulum przestrzennie rozmieszczonych sześciu korynckich kolumn z posągami kardynała i biskupa występują łukiem ku przodowi i wznoszą fragmenty belkowań z faliście opadającymi szczytami ku czołu arkady. Na tych szczytach siedzą posągi aniołów, rozchylające ciężkie kotary uczepione pod rzeźbioną koroną i odsłaniających obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem trzymany przez dwa putta na tle glorii chmur. Między środkową częścią z mensą i dwiema skrajnymi kolumnami z posągami zakonników znajdują się przejścia-bramki do absydy. Na marmurowanej mensie z marmurowym antepodium secesyjnym stoi nowe tabernakulum w kształcie czterokolumienkowej tampietty kopułowej. Wszystkie filunki frontowe i boczne podwójnych cokołów pod kolumnami i posągami są pokryte pseudolakową dekoracją z motywami chińskiego krajobrazu, architektury , egzotycznych ptaków, okwieconych gałązek itp.

Ołtarze boczne
W kościele Św. Anny znajduje się sześć ołtarzy bocznych. Ustawione są one symetrycznie parami w nawie kościoła. Najwcześniej zbudowano pierwszą parę ołtarzy stojących przy prezbiterium. Po stronie lewej – ołtarz N. Marii Panny, a po prawej Niepokalanego Poczęcia N. Marii Panny. Następna para podobnych ołtarzy : św. Franciszka z Asyżu – przy filarze z lewej strony, i św. Antoniego Padewskiego – przy ścianie obok ambony. Trzecia para bocznych ołtarzy to ołtarz św. Stanisława biskupa, znajdujący się z lewej strony przy filarze i drugi z tej pary – ołtarz św. Jana Ewangelisty, po prawej stronie przy ścianie.
Wszystkie ołtarze boczne są wykonane z drewna, skomponowane z elementów architektonicznych, kolumn, pilastrów, fragmentów belkowań i szczytów. Przyozdobione są rzeźbami figuralnymi i ornamentalnymi. Polichromowane w kolorze oliwkowo-brązowym, kolumny i części przyboczne pozłacane. Tworzą one wraz z głównym ołtarzem kompozycyjną całość. Jednak każda następna para różni się wielkością i skromniejszym układem detali architektonicznych, posągów i plastycznych ornamentów, także hierarchią tematyczną obrazów, których jest zasadniczo po trzy : dwa duże w retabulum i owalny w szczycie.

Ambona
Kazalnicę postawiono ze względu na je znaczenie liturgiczne. Przedstawia ona typ barokowej ambony zawieszonej na pierwszym filarze przyściennym od strony południowej. Schodkowe wejście prowadzi do niej z korytarza, umieszczone w dawnym arkadowym przejściu późnogotyckim do nawy. Wykonana z drewna, pomalowanego na kolor brązowy ze złoceniami, ma mównicę wklęsło-wypukłą, na której dolnym parapecie umieszczono posągi czterech siedzących zakonników. Po bokach wejścia znajdują się dwie hermy podpierające baldachim, na którego szczycie stoi posąg bł. Władysława, a na gzymsie lambrekinowym umieszczono figurki siedzących aniołków.

Polichromia na plafonach
Sceny na pięciu plafonach przedstawiają legendy o św. Annie i N. Marii Panni, wywodzące się z tradycji jerozolimskiej, a opowiedziane w apokryfach – Protoewangelii Jakuba i Ewangelii Pseudo Mateusza. Prezbiterium i nawa podzielone są na pięć segmentów, w których kompozycje malarskie stanowią treściową całość, wyrażoną w głównym temacie obrazu na plafonie, a uzupełnionym alegoryczną treścią dwóch medalionów w żagielkach i w dwóch kartuszach postaciami proroków i prorokiń wraz z odpowiednią inskrypcją.
Polichromię wnętrza samej świątyni cechują formy dynamiczne, kontrasty światłocieniowe, efekty malarskie, imitacje stiukowych rzeźb i plastycznych ram, kartuszy, iluzyjne ołtarze i nisze konchowe, kanele na pilastrach. Elementy te w układach symetrycznych, stanowiące całościowy program kompozycyjny, są wyrazem stylu późnobarokowego.

Kartusze
Figuralne kartusze pod belkowaniem, po dwa na ścianach prezbiterium i po trzy w nawie, przedstawiają cykl proroków i prorokiń z sentencjami łacińskimi na wstęgach. Kartusze te dawniej w niebieskim kolorze, dziś niebieskawo-różowym i beżowym w prezbiterium, ujęte są w imitujące stiuk obramienie i podtrzymywane przez anioły.

Kaplica bł. Władysława
Wchodzi się do niej przez bogaty portal. Nad nim wznosi się personifikacja Sławy z trąbą, z której wychodzi napis: ”bł. Władysławowi, Twemu Patronowi”. Polichromię w tej kaplicy tworzą sceny przedstawiające cuda Błogosławionego. Naprzeciw ołtarza znajduje się obraz przestawiający bł. Władysław. Na uwagę zasługują cztery rzeźby kobiece – części kompozycji ołtarzowej. Są one personifikacjami cnót kardynalnych albo cnót Błogosławionego. Kolejno od lewej strony widzimy figurę Wymowy i Roztropności, a z prawej – Milczenia oraz Stałości.

Kaplica Matki Bożej Loretańskiej
Znajdują się tu słynne groby wielkopiątkowe. Warto zwrócić też uwagę na pamiątkowe tablice, którymi obecne pokolenie pragnie uczcić pamięć swoich ojców i dziadów. Po lewe stronie znajduje się pomnik chwały kawalerii i artylerii konnej, po prawej epitafium ku czci angielskich i polskich lotników, którzy nieśli pomoc walczącej Warszawie, złożone z oznak jednostek lotniczych biorących udział w tych akcjach. Na ścianie północnej pomnik upamiętniający pomordowanych w Katyniu.

Pozostałe wyposażenie kościoła
Zespół ten - mebli i wyposażenia zakrystii składa się z następujących przedmiotów :
1. Szafa na parmenty z nastawą szufladową, na której są trzy konsole, środkowa wyższa z krzyżem i dwie skrajne niższe z rzeźbionymi figurkami Matki Boskiej i św. Jana (1733r.);
2. Szafa na parmenty, najdłuższa z dwoma łukowymi wgłębieniami i z nastawą szufladkową o powierzchni wklęsło-wypukłej (1734r.);
3. Boazeria znajdująca się w zakrystii między szafami i oknem wschodnim, obejmująca drzwi do skarbca i prowadzące do zakonnego chóru (1737r.);
4. Szafa na parmenty i naczynia liturgiczne z wysoką nastawą o linii falistej i powierzchni wklęsło-wypukłej (1739r.);
5. Konfesjonał z wizerunkiem św. Piotra (1742r.);
6. Konfesjonał z wizerunkiem św. Jana Nepomucena , wyróżniający się kształtną budową i bogatą dekoracją symboliczną, ilustrującą sceny z legendy o świętym (1746r.);
7. Portal wejściowy do zakrystii skomponowany z detali architektonicznych, dekoracji rzeźbiarskich i intarsjowanych, mający w supraporcie wizerunek św. Paschalisa klęczącego przed kaplicą.
Są to przedmioty jedyne w swoim rodzaju na terenie Warszawy, bowiem żaden z kościołów stolicy nie posiada podobnego zespołu mebli i wyposażenia zakrystii.