Przyroda Sudecka - opis ogólny

Krajobraz Sudetów
Sudety będąc górami zrębowymi wyrastają uskokiem tektonicznym na linii Bolesławiec - Złotoryja - Jawor - Świebodzice - Złoty Stok nad Niziną Śląsko - Łużycką i Przedgórzem Sudeckim. Góry od terenu nizinnego dzieli więc od północy pasmo pogórza lub przedgórza. Podobnie od strony południowej rozciąga się Pogórze Orlickie i Podgórze Karkonoskie.

W związku z takim charakterem rzeźby na stosunkowo niewielkim terenie istnieje klimat i przyroda skrajnie różna, przystosowana do odmiennych warunków klimatycznych. Występowanie niektórych gatunków związane jest z migracjami w przeciągu historii tych gór.

Także człowiek swoją działalnością odcisnął przez ostatnie kilkaset lat wyraźnie piętno na pojętym krajobrazie i tutejszych ekosystemach. Związane jest to nie tylko z rozwojem miast i przemysłu, ale także z górnictwem, gospodarką leśną i zanieczyszczeniami. Działalność człowieka jednak to nie tylko dewastacja ale też świadome działania w kierunku ochrony przyrody.
Strefa klimatyczna
Sudety leżą w Europie na wysokości klimatu umiarkowanego. Jednak ich położenie i odległość od innych wzniesień terenu powoduje, że są one rodzajem naturalnego muru, na którym zatrzymując się fronty atmosferyczne. Stąd opady są w górach dużo wyższe niż w strefie buforowej i tym bardziej niż na stosunkowo suchej nizinie śląskiej. Ogólnie do wysokości 400 m n.p.m. rozciąga się typowo nizinny i umiarkowany klimat środkowo europejski. Im jednak wyżej w gór sytuacja zmienia się jednak diametralnie i gwałtownie.

Specyficzne położenie, wysokość względna najwyższych partii tych gór, oraz zlodowacenia stworzyły warunki istnienia elementów przyrody arktycznej i alpejskiej. Sprzyjają temu występujące lokalnie bardzo wysokie opady i niska średnia rocznych temperatur.

Wydaje się rzeczą niebywałą, ale na przestrzeni 100 km mamy do czynienia z polskim biegunem ciepła (Legnica, Wrocław), które są zarazem miejscami suchymi, jak i z polskim biegunem zimna i najwyższych opadów w dolinie Izery i w górnych partiach Karkonoszy. Temu przedziałowi towarzyszy oczywiście przegląd rozmaitych gatunków roślin i zwierząt, z których wiele jest objętych ochroną, a część ochroną ścisłą ze względu, na swój unikatowy lub endemiczny charakter. Ponadto ochroną objęte są szczególnie cenne elementy przyrody nieożywionej.
Piętra roślinności
Na nizinach występuje typowy las nizinny oraz tereny uprawne. W powiecie Bolesławieckim pierwotny las nizinny występuje jednakże już poza terenem Sudetów i pogórza w postaci Borów Dolnośląskich. Gdzie indziej mamy do czynienia niestety z lasami sztucznie i selektywnie sadzonymi. Skład gatunkowy lasów nizinnych zależny jest od rodzaju gleby, która decyduje o tym czy jest on przeważająco iglasty czy liściasty i mieszany. Pogórza i Przedgórze Sudeckie w dużej mierze wykorzystywane są rolniczo, więc pola uprawne i łąki zajmują większość tego terenu.

Pomiędzy 400 a 1000 m n.p.m. rozciąga się piętro regla dolnego. Także i ono, poza małymi wyjątkami, nie ma charakteru pierwotnego. Dominuje monokultura świerka zasadzone w miejscu wyciętych pierwotnych lasów mieszanych. Pierwotnie były to lasy bukowe i bukowo - świerkowe z dodatkami jawora i jodły, oraz także występującymi na nizinach sosną, modrzewiem, klonem, dębem i lipą. Wciąż obecny jest na obrzeżach tych lasów jesion. W miejscach bardziej zbliżonych do pierwotnych występuje bogate podszycie (leszczyna, maliny i jeżyny) i runo leśne.

Na wysokości 1000 - 1250 m n.p.m. występuje pasmo regla górnego. Są to bory świerkowe z dodatkami buków, jawora, jarzębiny i jodły, z bogatym i rozwiniętym runem leśnym. Obficie rosną borówki, paprocie, szczawik zajęczy, podbiał alpejski i inne.

Warto zauważyć, że pietra roślinności są w Sudetach obniżone o około 200 m w stosunku do pobliskich Karpat. Ponadto istnieją lokalne przemieszania kolejności pięter roślinności związane ze szczególnymi warunkami klimatycznymi Gór Izerskich i Bystrzyckich. Tam to w dolinie Izery i w okolicy Topieliska pod Zieleńcem na wysokości około 800 m występuje piętro kosówki, czyli piętro subalpejskie, podczas gdy wyżej rozciąga się las dolnego i górnego regla.

Piętro subalpejskie to hale górskie, kosówka oraz dodatki świerka karłowatego, wierzby śląskiej, brzozy karpackiej i jarzębiny. W dolinie Izery i Topielisku pod Zieleńcem występuje także unikatowa brzoza karłowata, która jest żywym reliktem okresu zlodowacenia. Ponieważ piętro te rozciąga się powyżej 1250 m n.p.m. to występuje tylko w Karkonoszach, Masywie Śnieżnika i Wysokim Jesioniku. W Górach Izerskich i Bystrzyckich ma charakter lokalny.

Na wysokości powyżej 1500 m n.p.m. rozciąga się piętro alpejskie, czyli piętro skał. Właściwie występuje ono tylko w górnych partiach Śnieżki i Wielkiego Szyszaka.
Świat zwierząt
W Sudetach nie występują już od początków XVIII w. duże drapieżniki, kiedy zostały doszczętnie wybite, a zbyt mała powierzchnia lasów nie pozwala na ich introdukcję. Wyginęły niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, oraz wydry i bobry.

Masowo natomiast występują w tutejszych lasach jelenie, sarny, małe drapieżniki. Można także spotkać dziki. Po upadku przemysłu powracają ptaki, oraz na nowo w strumieniach i potokach pojawiają się ryby. Ich obecność związana jest z odtwarzaniem się całego ekosystemu, w których istnieje reprezentacja owadów, małych ssaków i innych. W jaskiniach, tunelach i kamieniołomach gnieżdżą się nietoperze. Świetnie także się przyjęła populacja korsykańskiego barana górskiego - muflona, który występuje w Karkonoszach, Górach Sowich, Pogórzu Wałbrzyskim, Kaczawskim i w Górach Bystrzyckich. W Masywie Śnieżnika żyją też kozice, które przywędrowały tu (prawdopodobnie za pomocą człowieka) ze Słowacji.

Z niewymienionych ssaków żyją tu borsuki (Masyw Śnieżnika), lisy, kuny, łasice i wiewiórki (rude i czarne). Ponadto istnieje bogata reprezentacja myszy, ryjówek, nornic. Z ptaków drapieżnych występują jastrzębie, pustułki, na pogórzu i przedgórzu myszołów, a także orzeł bielik, który zagnieździł się na nowo pod koniec lat 90-ych XX w. w Karkonoszach.
Przyroda nieożywiona
Przyroda nieożywiona Sudetów to przede wszystkim tutejsze wody, skały, jaskinie. Stan czystości rzek uległ ostatnio wyraźnej poprawie, przez co na nowo można cieszyć się dostępem do tak urokliwych zakątków jak Borowy Jar koło Jeleniej Góry.

W Karkonoszach, Masywie Śnieżnika, Wysokim Jesioniku i w Górach Stołowych występują wodospady. Ponadto w Karkonoszach, Górach Izerskich i Bystrzyckich mają swoje stanowiska torfowiska wysokie. Te formy związane z zatrzymywaniem wód gruntowych przez nieprzepuszczalne warstwy skał są arcyciekawą kombinacją przyrody nieożywionej i ożywionej. W Karkonoszach istnieją polodowcowe stawy u podnóża Śnieżnych Kotłów i Smogorni.

Budulec geologiczny Sudetów widoczny jest w rozmaitego pochodzenia skałach i skałkach. Ciekawsze okazy chronione są specjalnymi rezerwatami przyrody oraz innymi formami jej ochrony. Podobnie chronione są najciekawsze jaskinie sudeckie, za wyjątkiem niszczonych niestety przez eksploatację kamieniołomu jaskiń koło Wojcieszowa w Górach Kaczawskich.
Wpływ człowieka na ekosystem Sudetów
W związku z dużym ucywilizowaniem terenu Sudetów niemożliwe jest wykluczenie wpływu człowieka na tutejsze ekosystemy. Ingerencja ta trwa już od kilkuset lat i wielokrotnie wiązała się z wielką dewastacją tego terenu. Pozyskiwanie drzewa na potrzeby górnictwa i hutnictwa odbywało się w sposób rabunkowy i bezmyślny.

Powtórne zalesienie doprowadziło do monokultury świerka. Gwoździem do trumny były kwaśne deszcze na przełomie lat 70 i 80 XX w. które doprowadziły do prawdziwej klęski ekologicznej. Dopiero później prace nad odtworzeniem lasów dały możliwość wykazania także pozytywnych możliwości interwencji człowieka.

Nie sposób także nie dostrzegać uroku parków tworzonych wokół pałaców, dwórków i przy miejscowościach uzdrowiskowych. Są to swoiste ale warte odwiedzenia enklawy mniej lub bardziej zdziczałych lasków, w których czasem nie brak egzotycznych roślin. W wielu z nich można zobaczyć pomniki przyrody.

Ochrona przyrody i krajobrazu realizowana jest poprzez istnienie Parków Narodowych, Parków Krajobrazowych, specjalnych stref ochrony krajobrazu, oraz poprzez powstanie szeregu rodzaju rezerwatów. Widać także początki wyraźnych tendencji w kierunku edukacji społeczeństwa z zakresu przyrody, która najogólniej rzecz biorąc polega na odchodzeniu od idei odgrodzonych płotem rezerwatów w kierunku ścieżek dydaktycznych i przyrodniczych, którymi można zwiedzić i poznać skarby natury.