Emisja głosu

Wykład I
Zagadnienia wprowadzające

Głos- stanowi pomost między otoczeniem a naszym światem wewnętrznym. Jeżeli to połączenie działa sprawnie, to może odzwierciedlić bogactwo naszego życia wewnętrznego, ukazać nasz charakter, nastrój, reakcję na otoczenie, a przede wszystkim precyzyjnie przekazać światu to, co mamy do powiedzenia.
Przejawy zaniedbania głosu:
- zbyt długa praca głosem
- nadużywanie go,
- używania go w nieumiejętny sposób.
Takie zaniedbania prowadzą do obniżenia efektywności oraz trwałych uszkodzeń narządu głosu.
Praca nad głosem:
a) nakazy:
- przed przystąpieniem do pracy nad głosem należy rozgrzać swój głos np. przez mruczenie, ciche śpiewanie
- należy rozluźnić mięśnie szyi, ramion
- staraj się oddychać używając toru żebrowo-dusznego
- przyjmuj prawidłową postawę ciała
- w miarę możliwości dostosuj warunki w których mówimy tak aby optymalnie służyły naszemu głosowi
- utrzymuj odpowiednio nawilżoną śluzówkę (popijaj wodę najlepiej małymi łykami)
- wypij dużą ilość płynów (wody) przed emisją głosu
- stosuj inne niż głosowe metody zwrócenia uwagi
- unikaj nawykowego odchrząkiwania popijając wodę lub przełykając ślinę
- po dużym wysiłku głosowym należy ograniczyć mówienie
b) zakazy: (unikaj)
- palenia,
- bardzo zimnych lub bardzo gorących napojów
- nawykowego odchrząkiwania
- mówienia w hałasie, zadymionych pomieszczeniach
- krzyku
Optymalne dla głosu warunki panujące w pomieszczeniu zamkniętym mówimy wówczas gdy zapewniony jest prawidłowy mikroklimat pomieszczenia na który składają się głównie: -- wilgotność i temp powietrza- optymalna wilgotność powietrza powinna wynosić 60-70 %. Należy dbać o prawidłową wilgotność w miejscu pracy, starać się nie przegrzewać pomieszczeń klasowych, często wietrzyć pomieszczenia, przed długim mówieniem wypić łyk niegazowanego i niskosłodzonego napoju (czynność tę powtarzać gdy tylko pojawi się uczucie suchości w gardle) Przed długim mówieniem rozgryźć kapsułkę witaminy A+E
- zapylenie- pracując w zapylonych warunkach wracające do naszych druk oddechowych zapylone cząstki powietrza działają drażniąco i alergizująco na błonę śluzową dróg oddechowych w tym krtani. Należy regularnie odkurzać pomieszczenia klasy, unikać zakładania zasłon i firanek w których gromadzą się pył i kurz, regularnie spryskiwać kwiaty znajdujące się pomieszczeniu. Tablicę wycierać tylko mokrą gąbką. W razie istnienia choroby alergicznej stosować się do ogólnych zasad zmniejszenia ekspozycji na alergen.
- ruch powietrza- powinien zachodzić z prędkością ok. 0.5 m/s większa prędkość jest odczuwalna i może być szkodliwa (przeciąg) Nadmierny ruch powietrza może powodować ochłodzenie i nadmierne wysychanie błony śluzowej krtani. Należy unikać nadmiernego ruchu powietrza (przeciągów) podczas mówienia, pomieszczenia wietrzyć krótko i intensywnie.
- hałas w miejscu pracy- powoduje on wykorzystywanie natężonego głosu (przekrzykiwanie). Należy wypracować u dzieci zwyczaj niezbyt głośnego mówienia, nie przekrzykiwać słuchaczy, starać się zapanować nad hałasem swoim autorytetem, starać się wykorzystywać okresowe przerwy w hałasie i wtedy mówić, osoby słabiej słyszące posadzić w pierwszych ławkach, w razie niemożności opanowania hałasu ograniczyć mówienie.

Higiena życia dla prawidłowego funkcjonowania narządu głosu konieczne jest utrzymywanie w zdrowiu i odpowiedniej kondycji całego ciała. Szczególnie istotna jest dbałość o sprawność fizyczną (poprawia ona koordynację oddechowo- ruchową i ogólną wydolność układu oddechowego). Prawidłowy oddech to podstawa do prawidłowego funkcjonowania narządu mowy. Dlatego korzystny jest wypoczynek czynny oraz nie przeciążanie głosu poza pracą.

Stres powodując nadmierne napięcie fizyczne i psychiczne wpływa niekorzystnie na narząd mowy. W związku z tym w miarę możliwości należy unikać stresu i nauczyć się go rozładowywać.

Infekcje górnych dróg oddechowych pierwsze jej oznaki to ból gardła, katar, chrypka, podwyższona temp. Konieczne jest szybkie leczenie oraz przerwanie lub ograniczenie wysiłku głosowego.

W zawodzie nauczyciela niedopuszczalne jest palenie papierosów. Dym papierosowy oraz zawarte w nim szkodliwe substancje wpływają niekorzystnie na narząd głosu. Bez rzucenia palenia nie możliwe jest wyleczenie niektórych chorób górnych dróg oddechowych tj. przewlekłe zapalenie błony śluzowej gardła, oraz skuteczna rehabilitacja narządu głosu.

Emisja głosu- to proces jego wytwarzania i wyprowadzania na zewnątrz w mowie i śpiewie. Składa się na to wiele czynności do których należą: oddychanie, fonacja, rezonans oraz artykulacja. Jest to czynność intelektualna i ruchowa. Tworzenie dźwięku nie polega tylko na mechanicznym działaniu poszczególnych narządów i mięśni. Intelektualny charakter emisji głosu oznacza, że jest ona świadomą i celową czynnością uzależnioną od naszego układu nerwowego stanowiącego jej źródło i umożliwiającego świadomą koordynację pracy mięśni oraz ruchów wykorzystywanych do tworzenia dźwięków. Ucząc się emisji głosu poznajemy i przyswajamy sobie nowe odruchy, tworzymy nowe nawyki głosowe, uczymy się nowych sposobów pracy mięśni oraz ich koordynacji a także utrzymania stanu odpowiedniego ich napięcia i rozluźnienia.

Dlaczego warto uczyć się emisji głosu?
Umiejętność prawidłowego posługiwania się głosem jest ważne dla osób których praca opiera się na zdrowym funkcjonowaniu narządu głosu. Dla tych osób szczególnie ważna jest znajomość pracy z głosem. Warto uczyć się emisji głosu ponieważ efekty tej nauki pozwolą zachować narząd głosowy w zdrowiu i aktywności przez wiele lat, pomogą pracować bez zbędnych obciążeń i unikać ważnych schorzeń krtani spowodowanych przeciążeniem głosu. Poznając swój głos poznajemy siebie. Pracując dźwiękiem możemy otworzyć się na jego terapeutyczne działanie, odkrywać swój potencjał, wyzwalać kreatywność oraz pozwalać sobie na osobisty rozwój. W wyniku ćwiczeń oddechowych poprawia się jakość oddychania, regulacji ulega akcja serca i przemiana materii. Oddychanie większe niż zazwyczaj wpływa rozwojowo na klatkę piersiową i jej muskulaturę, pobudza to pracę mięśni pleców przez co łatwiej utrzymać prawidłową postawę ciała. Poza tym ćwiczenia oddechowe wpływają korzystnie na mózg, układ nerwowy oraz funkcjonowanie całego ciała.

Wykład II
Emisja głosu a zawód nauczyciela

Sprawne funkcjonowanie narządu głosowego opiera się na prawidłowej czynności narządu oddechowego i artykulacyjnego, oraz na prawidłowym funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego i narządu słuchu.
Nauczycieli rozpoczynających pracę można podzielić na 3 grupy:
1) osoby o prawidłowo funkcjonującym narządzie oddechowym fonacyjnym i artykulacyjnym oraz o dobrym głosie i prawidłowej artykulacji do końca pracy zawodowej nie mają żadnych zaburzeń głosu a w miarę upływu lat doskonalą swój sposób mówienia
2) osoby które mają mowę głośną- w miarę upływu lat jakość pogarsza się w skutek działania różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych powodując zmniejszenie wydolności głosowej
3) osoby z utajonymi nieprawidłowościami w narządach służących do wytwarzania głosu i mowy wygłośnej lub cechujący się nieprawidłowościami tworzenia głosu. Praca zawodowa w miarę upływu czasu pogarsza ten stan rzeczy, potrzebna jest pomoc lekarska.
Wymagania medyczne dla kandydatów do zawodu nauczyciela:
- narząd głosu powinien być prawidłowo rozwinięty
- brak przewlekłych zmian chorobowych w obrębie narządu głosu i mowy gardła i jamy nosowej np. przewlekłe, suche i zanikowe zapalenie błony śluzowej górnych dróg oddechowych, wady powodujące upośledzenie drożności nosa, alergie objawiające się upośledzoną drożnością nosa
- skala głosu mieszcząca się w granicach normy dla głosu nieszkolonego
- prawidłowa koordynacja oddechowo fonacyjna, prawidłowy czas fonacji
- utrwalony stereotyp prawidłowej artykulacji i dobra dykcja
- prawidłowy słuch
Przeciwwskazania medyczne dla kandydatów do zawodu nauczyciela:
- przeciwwskazania bezwzględne- porażenie nerwu krtaniowego wstecznego, guzki i polipy fałdów głosowych, brodawczaki krtani, zaawansowane zmiany zapalne dróg oddechowych, nieżyty suche i zanikowe, ciężkie schorzenia alergiczne, niewydolność podniebienno gardłowa, umiarkowany lub głęboki niedosłuch
- przeciwwskazania względne- nawracające zapalenia dróg oddechowych, migdałków podniebiennych, oraz jednostronna głuchota.

Praca dydaktyczna powoduje szczególne obciążenie narządu głosu. Możliwość wykonywania zawodu nauczyciela zależy od jego sprawności głosowej przez wiele godzin dziennie. To zawód wymagający głosu specjalnej jakości i wytrzymałości. Istnieje wiele czynników ryzyka powstania schorzeń krtani. Są to czynniki zewnętrzne do których najczęściej kwalifikuje się lata zatrudnienia, niedostateczne kwalifikacje zawodowe, nawyki (typu głośne mówienie, palenie tytoniu) schorzenia górnych dróg oddechowych oraz poważne schorzenia ogólne oraz czynniki wewnętrzne wiek, ogólna budowa ciała, jakość narządu głosowego, usposobienie i zachowanie emocjonalne, oraz zmiany w układzie endokrynologicznym.

Palenie tytoniu ma szkodliwy wpływ na śluzówkę. Krtań narażona jest na dym tytoniowy ale również na bezpośrednie działanie wydychanego powietrza. Palenie powoduje przekrwienie, umiarkowany obrzęk i uogólnione zapalenie śluzówki wzdłuż całego traktu głosowego. Przewlekłe drażnienie krtani prowadzi do przekrwienia i obrzęku fałdów głosowych szczególnie na ich wibrującym wolnym brzegu oraz do wzrostu masy fałdów. Natomiast bierne palenie tytoniu to ekspozycja osób niepalących na wdychanie dymu tytoniowego z otoczenia. Dym ten dzielimy na:
- zasadniczy strumień filtrowany przez płuca i wydmuchiwany w powietrze przez aktywnych palaczy
- poboczny krążący w powietrzu, unoszący się z tlących się niedopałków
Z powodu niskiej temp żarzenia dym z niedopałków zawiera większą koncentrację amoniaku, benzenu, tlenku węgla, nikotyny i innych związków rakotwórczych niż strumień zasadniczy.
Bierne palenie wpływa negatywnie na głos równie mocno jak palenie czynne.

Wpływ kofeiny i teiny na fałdy głosowe są to czynniki odwadniające. Wpływ odwodnienia na krtań to spadek produkcji śluzu i wzrost jego lepkości co pogarsza jakość powłoki pokrywającej powierzchnię fałdów głosowych. Śluz czasami rozpina się w postaci nitek pomiędzy fałdami przez co w efekcie pojawiają się rozmaite dolegliwości tj uczucie suchości w nosie, ustach oraz gardle, częste odchrząkiwanie, nagłe zmiany jakości głosu, konieczność częstych wdechów, ograniczenie zakresu głosów o wysokich częstotliwościach
Farmakologicznie właściwości tych związków to relaksacja mięśni gładkich, rozszerzenie oskrzeli, pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego, stymulacja układu naczyniowo sercowego, umiarkowane działanie moczopędne.
Nie należy przed wysiłkiem głosowym pić ani kawy ani herbaty!!!! 

Wpływ stanów psychicznych na jakość naszego głosu
Stres to mobilizacyjna reakcja organizmu przygotowująca go do poradzenia sobie w trudnej sytuacji. Wystąpienie stresora powoduje wzrost aktywacji organizmu przygotowując jednostkę do zwiększonego wysiłku i szybszego reagowania. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w układach hormonalnym, nerwowym, krążeniowym i mięśniowym. Jest on szkodliwy gdy mobilizacja energii nie może być spożytkowana w aktywności fizycznej. Fizjologicznie w czasie stresu następuje uwolnienie do krwioobiegu adrenaliny i wielu innych substancji ze wszystkimi konsekwencjami działania na poszczególne organy ciała.
Układ nerwowy wegetatywny kontroluje działanie śluzówkowe oraz ma wpływ na inne elementy produkcji głosowej. Niepokój związany ze stresem przede wszystkim objawia się w drżeniu głosu. Na złą barwę głosu, osłabienie jego natężenia oraz męczliwość ma wpływ świadome obniżanie głosu, które u mężczyzn często dyktowane jest chęcią wzmocnienia męskiego wizerunku i autorytetu. Natomiast kobiety w ten sposób chcą zdobyć większe zaufanie rozmówców. Takie próby obniżania głosu powodują pogorszenie kontroli nad oddychaniem oraz wzmożone napięcie mięśni szyi żwaczy oraz uczucie bólu w okolicach krtani.

Zmiany zachodzące w narządzie głosowym w procesie starzenia to naturalny proces. Starzenie się głosu rozpoczyna się po 60 roku życia. Wówczas obserwuje się zmiany w układzie oddechowym, nerwowym, mięśniowym. Spada ogólne napięcie mięsni w tym także ich siła. Płuca tracą elastyczność, zmniejsza się ich pojemność , klatka piersiowa zmniejsza możliwość rozszerzalności. Śluzówka traktu głosowego ulega zmianom zanikowym, nabłonek fałdów głosowych z wiekiem zwiększa swoją grubość, błona podstawna ulega pogrubieniu i wyprostowaniu co zwiększa sztywność fałdów głosowych. Warunki hormonalne u obu płci ulegają zmianie a efekty starzenia głosu są dużo bardziej zauważalne u kobiet. Wówczas kobiecy głos staje się twardszy, nieco ochrypły, mniej dźwięczny.

Wykład III
Anatomia narządu głosu

Narząd mowy u człowieka składa się z trzech zasadniczych części:
- efektora obwodowego- obejmuje narząd wytwarzający dźwięki którym jest krtań, narząd aptekulacji i rezonatory. Do rezonatorów zaliczamy nasadę składającą się z gardła, jamy ustnej i jamy nosowej oraz przestrzenie powietrzne poniżej krtani czyli dolne drogi oddechowe i klatkę piersiową.
- analizatora ośrodkowego- obejmuje ośrodki w mózgu umiejscowione w różnych częściach kory mózgowej. Ośrodki te związane są z narządem słuchu który odbiera i doprowadza do kory mózgowej odpowiednie sygnały.
- narządu słuchu człowiek głuchoniemy nie jest wstanie mówić ponieważ jego narząd słuchu jest zablokowany

Krtań stanowi zasadniczą centralną część obwodowego efektora narządu mowy. Spełnia ona istotną rolę jako część drogi oddechowej regulując przepływ powietrza do płuc i powrotem. Krtań ochrania dolne drogi oddechowe (tchawicę oskrzela) przed przedostaniem się do nich pokarmu i innych ciał obcych. Umiejscowiona jest w środkowym odcinku szyi, ma 4-6 cm długości, widoczna jest na szyi w postaci wyniosłości krtaniowej (jabłkiem Adama). W krtani mieści się właściwy aparat głosowy w skład którego wchodzą struny głosowe. Między oboma fałdami głosowymi i chrząstkami nalewkowatymi leży szpara głośni. Szkielet krtani stanowi 5 chrząstek (3 nieparzyste tzw. tarczowata, pieniowata i nagłośniowata oraz 2 parzyste nalewkowate). Ten szkielet chrzęstny poruszany jest przez zespół mięśni, który reguluje szerokość i kształt szpary głośni dzięki czemu powstaje głos.
Mięśnie mogą poruszać chrząstkami pomiędzy którymi są rozpięte fałdy głosowe ustalając pozycję i napięcie tych fałdów. Układ fałd różni się przy oddychaniu i przy wytwarzaniu głosu. Są to fazy: oddechowa gdzie szpara głośni jest rozwarta(struny głosowe są od siebie oddalone) i faza fonacyjna szpara głośni jest zwarta(fałdy głosowe są zbliżone do siebie).
Wnętrzne krtani wysłane jest błoną śluzową i dzieli się na 3 piętra:
- piętro górne to tzw. jama krtani górna
- środkowy odcinek to tzw. jama krtani pośredniej
- piętro dolne to tzw. jama krtani dolna (jama podgłośniowa)
U dorosłego mężczyzny krtań położona jest na wysokości 4 ostatnich kręgów szyjnych. U kobiet położenie krtani jest na 3-6 kręgu szyjnym. Natomiast u zarodka ludzkiego krtań położona jest jeszcze wyżej niż u osoby dorosłej u 5miesięcznego płodu nagłośnia leży na górnej powierzchni podniebienia. W drugiej połowie życia płodowego rozpoczyna się proces stępowania (obniżania) krtani. Ostateczne położenie krtań zdobywa po 7 roku życia bądź w okresie dojrzewania. Wielkość krtani jest zależna od długości ciała oraz wieku danej osoby. Krtań zarodka a nawet noworodka jest stosunkowo większa niż krtań człowieka dorosłego. W pierwszych latach życia krtań wzrasta stale lecz powoli. Od 5-6 roku życia jej wzrost jest zupełnie zahamowane. Dopiero w okresie dojrzewania rozpoczyna się silniejszy rozwój krtani. U płci żeńskiej wzrastanie odbywa się równomiernie i powoli natomiast u płci męskiej przyrost wielkości jest znacznie większy, szybszy i skokowy. Krtań męska jest większa niż u płci żeńskiej. Długość szpary głośnej w ciągu jednego roku wzrasta prawie dwukrotnie.
Szybkie wzrastanie krtani u chłopców w okresie dojrzewania powoduje mutację . Dowodem na to, że wzrastanie krtani zależne jest od wydzielania wewnętrznego jąder jest fakt, że po usunięciu jąder głos nie mutuje. W związku z wielkością krtani głos męski postawiony jest o jedną oktawę niżej niż kobiecy.

Nasada to przestrzeń położona powyżej strun głosowych. Ma ona podstawowe znaczenie jako narząd artykulacyjny i rezonator sygnałów dźwiękowych mowy i śpiewu u człowieka. Obejmuje ona rezonatory zmiennokształtne, jamę krtani, gardło i jamę ustną oraz rezonatory twardo kształtne czyli jamę nosową z zatokami przynosowymi.


Gardło jest jamą kształtu maczugowatego ciągnącą się od podstawy czaszki do wysokości 6 kręgu szyjnego. Jest to wspólny odcinek dla przewodu pokarmowego i oddechowego. Długość gardła zależna jest od wieku, płci budowy konstytucjonalnej jednak przeciętnie wynosi 13-14 cm
W gardle rozróżniamy:
- część górną tzw. nosową gardła
- część środkową tzw. ustną częścią gardła
- część dolną tzw. krtaniową część gardła
Granicą między częścią nosową i ustną jest podniebienie miękkie. Natomiast między częścią ustną a krtaniową brak jest wyraźnej granicy, przyjmuje się poziom kości gnykowej.
Znaczenie gardła dla tworzenia mowy artykulowatej
Wraz ze zdobyciem przez człowieka pionowej postawy ciała jego gardło zmienia swe położenie. Mianowicie ustawia się prostopadle do długiej osi jamy ustnej i nosowej. Głos powstaje w krtani lecz głoski mowy powstają w nasadzie powyżej krtani. Przy tworzeniu poszczególnych głosek mowy kształt krtani bardzo się zmienia. Położenie gardła, języka i warg ma duże znaczenie w kształtowaniu głosek. Wytwarzanie większości spółgłosek zależne jest szczególnie od miejsca w którym język dotyka ścian jamy ustnej. Natomiast dźwięki nosowe „m”, „n” wytwarzają się w jamie nosowej i wydychowy prąd powietrza kieruje się wtedy przez jamę nosową.

Jama ustna to początkowy odcinek przewodu pokarmowego. Ma spełniać także rolę drogi oddechowej. Tu odbywa się zwilżanie pokarmu, działa na niego fermentami zawartymi w ślinie, żucie, kształtowanie kęsów i przesuwanie ich ku tyłowi. Mieści się tu również narząd smaku którego zadaniem jest kontrola przyjmowanego pokarmu.
W jamie ustnej powstają zgłoski mowy dzięki przechodzeniu powietrza wydychanego idącego z krtani i odpowiedniej konfiguracji jamy ustnej.
Jama ustna otwiera się do przodu szparą usną ograniczoną wargami, z tyłu przechodzi w jamę gardła. Przejście stanowi cieśń gardzieli, która ogranicza od góry tylny brzeg podniebienia miękkiego, z boku znajdują się po 2 fałdy błony śluzowej tzw. łuk podniebienno językowy i łuk podniebienno gardłowy, a od dołu znajduję się nasada języka.
W jamie ustnej wyróżniamy 2 części:
- przedsionek
- jamę ustną właściwą
Dla kształtowania przedsionka jamy ustnej właściwej duże znaczenie mają ruchy żuchwy. Żuchwa ma duże znaczenie dla wytwarzania mowy. Odpowiednie układy mięśniowe łączące tę kość z czaszką oraz narządami szyi powodują bardzo zróżnicowany mechanizm ruchów związanych z przyjmowaniem pokarmów oraz mówieniem. Dla mówienia ważne są ruchy żuchwy wg osi poziomej w wyniku których żuchwa zostaje obniżona i podniesiona co z kolei warunkuje otwieranie i zamykanie szpary ustnej.

Jama nosowa to część wstępna przewodu oddechowego. Ściana przednia jamy nosowej jest silnie uwypuklona i tworzy tzw. nos zewnętrzny. Ma on kształt nieregularnej piramidy, zbudowany jest ze szkieletu chrzestnego i kostek oraz ze skóry.
Jama nosowa przedzielona jest przegrodą nosową na połowę prawą i lewą. Otwiera się ona do przewodu przez przedsionek nosa i nozdrza przedniego ku tyłowi. Nozdrza tylne łączą ją z gardłem. Do jamy nosowej wchodzą zatoki przynosowe czyli wypustki błony śluzowej, które od jamy nosowej wrastają w otaczające kości. Pojemność wszystkich zatok jest 2razy większa niż właściwej jamy nosowej. Błona śluzowa wyścielająca jamę nosową i zatoki przynosowe w znacznej części pokryta jest wielorzędowym nabłonkiem migawkowym tzw. nabłonkiem oddechowym. Ruch migawek komórek nabłonka oddechowego skierowany jest ku tyłowi i dzięki temu cząsteczki pyłu przesuwane są ku gardłu. Cewkowo pęcherzykowate gruczoły nosowe zwilżają powietrze oddechowe, a silne sploty żylne ogrzewają je dzięki dużej zawartości śluzu na powierzchni. Błona śluzowa w okolicy węchowej wyposażona jest w cewkowe gruczoły węchowe. Jama nosowa jest rezonatorem głosu oznacza to, że udźwiękowiony słup powietrza powstały w krtani przechodząc przez jamę nosa ulega zmianie przez rezonans przestrzeni powietrznych nosa. W przypadkach niewydolności zwierającego pierścienia gardłowego dochodzi do tzw. nosowania otwartego, wytwarzane dźwięki mają przydźwięk nosowy. Zatkanie nosa w skutek obrzędu błony śluzowej, kataru jest powodem niewyraźnej mowy tzw. mowy nosowej zamkniętej.

Zjawisko rezonansu i rodzaje rezonatorów.
Mianem rezonansu określamy sposób drgania fałdów głosowych. Drgania te ulegają najrozmaitszym zmianom dzięki pracy mięśni krtani. Każde ciało zdolne do drgania posiada własną częstotliwość drgań tzw. ton własny. Jeżeli w pobliżu znajduje się inne ciało, które ma tę samą częstotliwość wówczas i ono zaczyna drgać.
W naszym ciele rezonatorami współdrgającymi z falami głosowymi są wszystkie cząstki krtaniowe, niektóre kości oraz jamy powietrzne zdolne do współgrania.
Rezonans to zjawisko akustyczne które wzmacnia ton krtaniowy w przestrzeniach klatki piersiowej i nasady. Jest to również synonim drgań odczuwanych w czasie wydawania głosu co wpływa na dźwięczność mowy. Głos bez tego rezonansu jest matowy, Głuch, pozbawiony blasku.
Wyróżniamy 2 rodzaje rezonatorów
- rezonatory dolne- które leżą poniżej fałdów głosowych i mają niezmienne kształty to np. przestrzeń pod głośniową krtani, tchawica, oskrzela, klatka piersiowa
- rezonatory górne- znajdujące się powyżej fałdów głosowych o kształtach podlegającym zmianom. Zaliczamy do nich przestrzeń nagłośniową krtani oraz komory nasady.
Nasada jest systemem połączonych jam rezonacyjnych do których zaliczmy: jamę gardłową, ustną oraz nosową wraz z jamami bocznymi nosa. Każde z nich pełni funkcję oddechową i rezonansową. Przy czym jama ustna pełni jeszcze funkcję artykulacyjną.

Narząd słuchu jego rola sprowadza się do odbioru, transformacji, kodowania i dekodowania informacji akustycznej. Informacja akustyczna dociera do narządu słuchu w postaci dźwięków które stanowią dla niego pierwotny bodziec fizyczny powodujący pojawienie się wrażenia słuchowego.
Narządy słuchu i ich rola w procesie słyszenia:
Ucho zewnętrzne- jego rola w wielu aspektach pozostaje niejasna. Aktualnie przyjęty jest pogląd, że funkcja małżowiny ustnej sprowadza się do przekształcania pierwotnego sygnału akustycznego. Jedną z funkcji ucha zewnętrznego jest takie przekształcanie pierwotnego sygnału akustycznego, które umożliwia rozpoznanie kierunku z którego dociera dźwięk do obserwatora.
Ucho środkowe- jego funkcja polega na takim przekształcaniu właściwości przewodzenia aby transfer energii był bardziej wydajny. Transformacja właściwości przewodzenia przez ucho środkowe odbywa się w oparciu o następujące mechanizmy: tzw.
- mechanizm hydrauliczny który polega na zwiększeniu ciśnienia na wyjściu ucha środkowego w porównaniu z ciśnieniem akustycznym na jego wejściu
- mechanizm dźwiękowy który wynika z różnicy długości ramion dźwigni dwuramiennej do jakiej można porównać układ kosteczek ucha środkowego
- mechanizm błony bębenkowej który przez długi okres był negowany. Ucho środkowe człowieka nie stanowi w pełni optymalnego układu
Ucho wewnętrzne w jego obrębie zlokalizowany jest receptor narządu słuchu. Jego funkcje to:
transformacja energii bodźca na energię elektryczną oraz wstępna analiza bodźca i kodowanie wyników tej analizy.
Energia bodźca akustycznego zostaje w obrębie ucha środkowego zamieniona w energię drgań mechanicznych układu przewodzącego tzw. kosteczek słuchu. Drgania te za pośrednictwem podstawy strzemiączka transmitowane są do obszaru ucha wewnętrznego, które wypełnione jest cieczą. Drgający ruch strzemiączka powoduje powstanie drgań cieczy, wypełniającej obszar ucha wewnętrznego. W efekcie końcowym występują wymuszone drgania tzw. błony podstawnej.

Słyszenie to złożony proces, który inicjuje jakiś bodziec akustyczny. W wyniku wielorakich i złożonych oddziaływań bodźca z narządem słuchu pojawia się ostateczny efekt czyli wrażenie słuchowe. Czyli zjawisko posiadające dwojakiego rodzaju naturę. Może to być zjawisko psychologiczne (doznanie psychiczne) ale również może to być zjawisko fizyczne które jest inicjowane określonym bodźcem fizycznym i wywołuje określone zmiany fizyczne w narządzie słuchu.
Natężenie bodźca odbierane jest jako głośność, częstotliwość odbierana jest jako wysokość a czasowi trwania odpowiada wrażenie czasu trwania bodźca.

Wykład IV
Wybrane zagadnienia fizjologii głosu.

Wg pani Mitrynowicz- Modrzejewskiej rozwój mowy u dziecka opiera się na 3 podstawowych funkcjach życia psychicznego: odczuwaniu, woli, myśleniu.
Mowa powstaje na drodze wytwarzania systemu odruchów czuciowo- ruchowych, wśród których odruchy wzrokowo i słuchowo ruchowe zajmują zasadnicze miejsce. Dziecko naśladuje ruchy artykulacyjne zaobserwowane u osób z najbliższego otoczenia i przyswaja sobie wzorce pamięciowe określające pracę narządu głosu.
Kluczowym elementem nauki mowy artykułowanej u dziecka jest prawidłowy słuch. Narząd słuchu zaczyna reagować na bodźce dźwiękowe już w późnym okresie życia płodowego. W 2 miesiącu niemowlę zwraca uwagę na kierunek rozchodzenia się dźwięku wyraża to poprzez ruch oczu czy głowy. W ciągu 2 miesięcy życia słuch specjalizuje się w przyjmowaniu i analizie dźwięków z otoczenia oraz współdziała w reprodukcji dźwięku przez narząd głosu. W ten sposób rozwija się zintegrowany system odbioru bodźców słuchowych ich analizy i syntezy w ośrodkowym układzie nerwowym. Ten system jest wytwarzany dla budowy kodu myślowego człowieka i przekazu informacji werbalnych do otoczenia w postaci głosu artykułowanego.
Pierwszym wyrazem działania głosu noworodka jest krzyk. Wywołany jest on wrodzonym odruchem bezwarunkowym. Dopiero dalsze kształtowanie narządu głosu odbywa się na zasadzie wytwarzania odruchów warunkowych. Noworodek dysponuje wszystkimi narządami koniecznymi dla tworzenia głosu. Jednak ich wydolność jest ograniczona. Skala głosu jest odpowiednio mała. Narząd głosu rozwija się stopniowo w miarę rozwoju dziecka. Precyzja ruchów fonacyjnych zwiększa się. W drugim miesiącu życia dziecko zaczyna gaworzyć. Wówczas w mowie pojawiają się pierwsze elementy melodyczne. Gaworzenie początkowo zawiera jedynie samogłoski później jednak pojawiają się również spółgłoski. Rozumienie mowy przez dziecko zaczyna się w 3 kwartale pierwszego roku życia- jest to początek myślenia słownego. W drugim roku życia dziecko zaczyna mówić i budować zdania. Niektóre dzieci wykazują już wówczas umiejętność koncentracji słuchowej.
Głos staje się silniejszy, rozwijają się prawidłowe akcenty mowy tzw. akcent dynamiczny związany z natężeniem dźwięku, akcent rytmiczny związany z czasem trwania dźwięku i akcent melodyczny związany z wysokością dźwięku. Skala głosu powiększa się stopniowo.

Rozwój głosu u chłopców i dziewczynek przebiega podobnie do czasu dojrzewania płciowego. Dopiero w tym okresie zaczynają się zaznaczać wyraźne różnice między nimi. Zmienia się budowa narządu głosu oraz efekt działania czyli skala i barwa głosu. To tzw. czas mutacji u chłopców która zaczyna się w 13-15 roku życia i trwa przeciętnie 6 miesięcy chociaż u chłopców może przedłużyć się do 17- 19 roku życia. W okresie mutacji rosną poszczególne elementy krtani. Struny głosowe grubieją i wydłużają się u dziewcząt o 3-4 mm a u chłopców 10 mm Zwiększa się ich masa i ukrwienie. Na skutek tych przemian wydolność głosu jest mała.
Rozwój krtani przebiega synchronicznie z rozwojem pozostałych części narządu głosu. Przestrzeni rezonacyjnych, nasady i klatki piersiowej. W okresie komutacyjnym głos osiąga swą naturalną skalę i barwę ściśle związaną z budową narządu głosu i jego wydolnością. W okresie dojrzałości płciowej u osobnika zdrowego głos nie ulega zasadniczym zmianom. Jednak dzięki szkoleniu może się dalej rozwijać. Dopiero w okresie przekwitania u kobiet ok. 50 roku życia a u mężczyzn nieco później pojawiają się zmiany starcze w narządzie głosu.
Na skutek zmian biologicznych u kobiet głos staje się niższy a u mężczyzn wyższy. Wydolność narządu głosu obniża się, kostki krtani są zwapniałe, ruchomość klatki piersiowej ogranicza się, a pojemność oddechowa płuc zmniejsza się. Z wyjątkiem śpiewaków gdzie te objawy mogą pojawić się znacznie później gdyż stałe ćwiczenia wokalistyczne pozwalają utrzymać dużą wydolność narządu głosu mimo postępujących zmian biologicznych.

Oddychanie fonacyjne stanowi podstawę produkcji głosu. Warunkuje je prawidłowo rozwinięty i wydolny narząd oddechowy człowieka. Ustrój ludzki wykorzystuje powietrze dla 2 różnych czynności:
- dla zapewnienia dopływu tlenu i wydalenia dwutlenku węgla- służy mu oddychanie statyczne które jest sterowane przez ośrodkowy układ nerwowy na zasadzie odruchu bezwarunkowego czyli wrodzonego.
- dla tworzenia głosu mowy (oddychanie dynamiczne) sterowane jest na zasadzie odruchu warunkowego wytwarzanego podczas życia człowieka przez naukę i ćwiczenie.

Oddychanie statyczne jako odruch bezwarunkowy kształtuje się u człowieka w sposób naturalny. W zależności od cech człowieka, płci. Może ono się opierać na czynności różnych grup mięśni i przybierać postać toru oddechowego, piersiowego, brzusznego lub mieszanego. U kobiet przeważa tor oddechowy piersiowy a u mężczyzn brzuszny. W tym oddychaniu nie ma większego znaczenia w jaki sposób oddychamy.

Na bazie oddychania statystycznego kształtuje się u człowieka oddychanie dynamiczne. Przyjmuje ono za podstawę właściwe danemu człowiekowi indywidualny tor oddechowy piersiowy, brzuszny lub mieszany. Sposób oddychania ma znaczenie zasadnicze.
Model optymalnego oddychania dynamicznego podczas mowy i śpiewu opiera się na oddychaniu brzusznym i dolno piersiowym przy równoczesnym odbarczeniu napięć mięśni szyi i barków. Głównymi mięśniami warunkującymi ten sposób oddychania są : przepona i mięśnie tłoczni brzusznej.

Tworzenie głosu
1) Teoria wytwarzania głosu metodą zwaną mięśniowo-elastyczną wg niej głos powstaje w wyniku drgań strun głosowych wprawianych w ruch przez powietrze sprężone do odpowiedniego ciśnienia pogłośnią. Siły mięśniowo-elastyczne warunkujące sprężystość strun głosowych zapewniają powtarzalność poszczególnych drgań.
2) W roku 1950 Husson ogłosił nową teorię zwaną nerwowo-mięśniową opiera się ona na założeniu, że praca całości narządu głosowego jest sterowana przez ośrodkowy układ nerwowy. Sterowaniu temu miały by podlegać również struny głosowe. Wg niego drgania strun głosowych wywołują impulsy nerwowe docierające przez nerwy do krtani i powodujące skurcze mięśnia włosowego. Każdy impuls wywołuje 1 skurcz, który rozwiera szparę głośni. Natomiast rozkurcz pozwala na jej zamknięcie. W swej teorii oparł się na błędnych pracach anatomicznych podających, że mięsień głosowy przyczepiając się do więzadła głosowego może przy skurczu rozwierać szparę głośni.
3) WSPÓŁCZESNA TEORIA TWORZENIA GŁOSU
Narząd głosu składa się z efektora obwodowego i analizatora ośrodkowego scalonych połączeniami nerwowymi w jedną całość. Główną częścią efektora obwodowego jest krtań stanowiąca generator dźwięku napędzany powietrzem z płuc. Dźwięk tworzony w krtani jest modulowany w przestrzeniach rezonacyjnych położonych powyżej głośni zwanych nasadą oraz poniżej głośni tzw. rezonatory podkrtaniowe.
Proces tworzenia dźwięku artykułowanego składa się z szeregu skomplikowanych czynności. W okresie poprzedzającym fonację zakończenia czuciowe nerwów które są rozmieszczone w części obwodowej narządu głosu, błonie śluzowej wyściełającej nasadę krtań, drogi oddechowe przesyłają do ośrodkowego układu nerwowego informację o usytuowaniu w danej chwili wszystkich części narządu głosu. Informacje te są porównywane w ośrodkowym układzie nerwowym z zamierzeniem fonacyjnym. W przypadku stwierdzenia, że narząd głosu nie jest prawidłowo przygotowany do wykonania zamiaru fonacyjnego ośrodkowy układ nerwowy wysyła ze swoich ośrodków ruchowych zarządzających ruchami mięśni poprzez nerwy rozkaz skoordynowania niedokładności w układzie poszczególnych części narządu głosu. Po ponownej kontroli sytuacji w obrębie narządu głosu przez zakończenia czuciowe ośrodkowy układ nerwowy wysyła informacje nakazującą rozpoczęcie fonacji. W tym momencie struny głosowe są odpowiednio napięte, nagłośnia jest właściwie ukierunkowana, nasada przygotowana do modulacji zamierzonego dźwięku a mięśnie oddechowe rozpoczynają czynność wydechową. Skurcz poszczególnych mięśni oddechowych i mięśni tłoczni brzusznej powoduje przepływ powietrza z płuc do oskrzeli, tchawicy i krtani. W okolicy pod głośniowej wzrasta ciśnienie powietrza pod zwartymi w tym czasie strunami głosowymi. Przekroczenie przez ciśnienie powietrza określonej wartości krytycznej powoduje rozwarcie strun głosowych. Przez głośnie wpływa powietrze, ciśnienie w okolicy pod głośniowej opada a struny głosowe wracają ponownie do pierwotnego ustawienia. W ten sposób zakończył się 1 okres drgań strun głosowych.

Ciśnienie powietrza i sposób oddychania mają zasadnicze znaczenie dla mechanizmu drgań strun głosowych. Zwarcie ich podczas fonacji może być wykonywane z różną siłą od czego uzależnione jest tzw. nastawienie głosowe. Można wyróżnić kilka rodzajów nastawienia:
- nastawienie miękkie- gdy ciśnienie powietrza podczas fonacji jest prawidłowo regulowane i nie dochodzi do zbyt mocnego zwarcia strun podczas poszczególnych drgań jest to cechą głosu fizjologicznego i dobrze wyszkolonego
- nastawienie twarde- gdy dochodzi do gwałtownego zwierania strun głosowych głos ma wówczas charakter twardy i wybuchowy. Wówczas do fonacji jest zużywana duża ilość powietrza, które jest szkodliwe dla strun głosowych gdyż może doprowadzić do uszkodzenia narządu głosu.
- nastawienie chuchające- powstaje przy niepełnym zwarciu strun głosowych podczas fonacji. Obok dźwięku krtaniowego powstaje wówczas szum na skutek tarcia powietrza o niezwarte struny głosowe. Nastawienie to może być czynnością świadomą stwarzaną przez mówcę dla wywołania określonego wrażenia akustycznego. Występuje również w głosach źle szkolonych, przy zmęczeniu mięśni krtani w niektórych chorobach narządu głosu.

Im większa częstotliwość drgań strun głosowych tym wytworzony dźwięk jest wyższy. Częstotliwość drgań strun głosowych zależy przede wszystkim od ich masy tzn. im większa masa struny głosowej uruchamiana jest podczas fonacji tym głos jest niższy i odwrotnie.

Składowe dźwięku krtaniowego ulegają modulacji w rezonatorach i uzyskują ich właściwy dla danej głoski kształt akustyczny. Rezonatorem pod krtaniowym jest przede wszystkim klatka piersiowa. Znacznie bardziej skomplikowanym systemem rezonacyjnym są rezonatory położone powyżej głośni tzw. rezonatory górne. Określane wspólnym mianem nasady.
Na skutek tzw. współbrzmienia powstaje tzw. rezonans wymuszony który powstaje wówczas gdy ciało elastyczne zostaje pobudzone do drgania przez znajdujące się w pobliżu źródło dźwięku drogą przewodzenia oraz rezonans swobodny, który powstaje na skutek tzw. odbrzmienia gdy ciało elastyczne zostaje pobudzone do drgań przez falę akustyczną o częstotliwości zgodnej z jego częstotliwością własną. Na skutek tych 2 rezonansów dźwięk krtaniowy ulega modulacji poprzez wygaszanie lub wzmacnianie pewnych zakresów częstotliwości w rezonatorach. Przez co zostaje transformowany wydźwięk artykułowany w tzw. głoskę dźwięczną. Głosek bezdźwięcznych powstają bez udziału krtani. Przy przepływie powietrza poprzez zwężone miejsce w obrębie nasady. Nad prawidłowym przebiegiem procesu dźwiękotwórczego czuwają zakończenia nerwowe całego efektora obwodowego narządu głosu oraz ośrodkowy układ nerwowy wraz z analizatorem słuchowym.