Historia kina

Tekst z leksykonu PWN!

Kino
28 XII 1895 odbył się w Paryżu pokaz 2-minutowego filmu Wyjście robotnic z fabryki Lumière'ów w Lyonie, nakręcony przez Ludwika i Augusta Lumière'ów.

Film ten został uznany przez historyków za pierwszy film w dziejach kinematografii. Zaskoczeni sukcesem bracia Lumière zaczęli otwierać nowe sale i prezentować swój wynalazek. Zaangażowali współpracowników: Felixa Mesguich (jeden z pierwszych dystrybutorów) i Promio (jeden z pierwszych operatorów).
Za pierwszą komedię uznano film Polewacz polany, w którym wykorzystano gag (sytuację o zaskakującym, najczęściej komicznym rozwiązaniu). Film ten uznawany jest także za pierwszy film fabularny, tzn. taki, w którym aktorzy zagrali wg z góry napisanego scenariusza.
Następny krok w kierunku rozwoju sztuki filmowej zrobił Francuz Georges Méliès, który wymyślił reżyserię — stworzył widowisko filmowe, a więc specjalnie odegrane opowiadanie z fabułą. W swoich filmach zaczął intrygować akcją dramatyczną, wprowadził trick, złudzenie (400 diabelskich żartów, 1906). Był także twórcą gatunku filmowego nazwanego później filmem fantastycznym lub science fiction (Podróż na księżyc, 1902). Méliès jako pierwszy na świecie stworzył także wytwórnię produkującą filmy — Star Film.
Na rozwój sztuki filmowej wielki wpływ — oprócz Francuzów — wywarli także Włosi, zwł. Piero Fosco-Pastrone, Enrico Guazzoni i Mario Caserini (zaczęli realizować monumentalne widowiska kostiumowe z licznymi bitwami, wielką ilością ludzi, a nawet zwierząt).

W USA sztuka filmowa przez kilka pierwszych lat hamowana była przez Tomasza Edisona. Sobie przypisał wynalezienie kinematografu i poprzez adwokatów, detektywów i prywatną policję toczył wojny patentowe z posiadaczami aparatów oraz realizatorami filmów. Sytuacja ciągłego zagrożenia spowodowała wyjazd wielu twórców ze wsch. wybrzeża (Nowy Jork) na zachód, do Kalifornii, i powstanie na przedmieściach Los Angeles, w wiosce Hollywood, pierwszego filmowego miasta. W USA wkład w rozwój sztuki filmowej wnieśli Edwin S. Porter (słynny Napad na ekspres, pierwszy western i film sensacyjny zarazem) oraz David W. Griffith (Narodziny narodu i Nietolerancja).
Z czasem Amerykanie zaczęli się specjalizować w filmach sensacyjnych i kowbojskich. Film kowbojski, w którym filmowcy sięgnęli do historii własnego kraju, do zagospodarowania Zachodu, walk z Indianami, „gorączki złota”, spędów bydła, wojny secesyjnej odniósł niespodziewany sukces także w Europie. Kręcone zwykle w naturalnych plenerach prerii i Gór Skalistych westerny opowiadały o starciu przedstawicieli prawa ze światem bezprawia i przemocy. W latach 30. John Ford zrealizował Patrol na pustyni i Dyliżans — filmy, które na zawsze zmieniły oblicze westernu. W obu zbiorowym bohaterem była mała grupa ludzi zagrożonych z zewnątrz, wśród których stopniowo umacniała się solidarność.

W początkach kina wielki sukces odnosiły komedie. Do czasu wynalezienia dźwięku były najczęściej produkowanymi filmami. Wśród komików wyodrębniła się grupa najlepszych, najoryginalniejszych, najbardziej pomysłowych, których nazwiska (lub pseudonimy) szybko stały się znane. We Francji byli to: Onesime i Rigadin, we Włoszech — Cretinetti, w Polsce i w Rosji — Antoś (Antoni Fertner). W Europie szybko zdobył popularność Max Linder (Trzej muszkieterowie), który wszystkie gagi wymyślał sam i wprowadził do swych filmów postać przystojnego, inteligentnego hulaki w cylindrze. Wkrótce Lindera przebił popularnością Anglik Charles Spencer Chaplin. Wielka kariera Chaplina rozpoczęła się po przeniesieniu się z Europy do USA. Charakterystyczny strój: bufiaste spodnie, melonik, bambusowa laseczka, wąsik oraz charakterystyczny chód stały się szybko rozpoznawalne na całym świecie. Chaplina od innych komików wyróżniał liryzm — połączenie błazenady z liryzmem uczyniło go nieśmiertelnym (Gorączka złota, Światła wielkiego miasta).
Obok Chaplina bożyszczem tłumów stała się filigranowa Mary Pickford (Rosita, śpiewaczka ulicy), która występowała w melodramatach. To od niej rozpoczął się w Hollywood tzw. system gwiazd. Wymyślił go producent Adolph Zukor, który płacił Pickford 100 tys. dolarów rocznie (niebotyczną sumę jak na tamte czasy). Wkrótce przebiła ją pod względem popularności Greta Garbo (Kusicielka).
Klęska Niemiec w I wojnie światowej, a potem kryzys gospodarczy, inflacja, spowodowały wielki wpływ ekspresjonizmu na sztukę filmową. Powstawały mroczne filmy (Oczy mumii Ma Ernsta Lubitscha, Nosferatu Friedricha Murnaua), kręcone w malowanych dekoracjach, tworzących zdeformowany świat krzywych budynków, zaułków, latarń, nierealistycznej perspektywy. Bohaterami byli szaleńcy, lunatycy, mordercy, wampiry, duchy.
Okres od zakończenia I wojny światowej do powstania kina dźwiękowego należy do najciekawszego — pod względem artystycznym — okresu kina niemego. To właśnie wtedy powstały takie arcydzieła jak: film fr. Oskarżam Abla Gance'a, niem. Gabinet doktora Caligari Roberta Wiene, amer. Brzdąc Chaplina, radziecki Pancernik Potiomkin Siergieja Eisensteina, fr. Męczeństwo Joanny D'Arc Carla Dreyera oraz słynne dzieło surrealistów Pies andaluzyjski Luisa Bunuela i Salvadora Dali.
Poczynając od lat 20. nie tylko kina, ale i wytwórnie zaczęły się troszczyć o akompaniament muzyczny w filmach. Zadaniem zawodowych kompozytorów było dobieranie oraz komponowanie specjalnego tła muzycznego do wypuszczanych na rynek filmów. 6 IX 1927 pokazano publicznie w USA pierwszy film dźwiękowy — Śpiewak jazzbandu Alana Croslanda, zrealizowany w wytwórni Warner Bros. Mimo ogromnych kosztów — związanych z zainstalowaniem nowej aparatury w kinach — był to przełom w rozwoju sztuki filmowej. Do 1930 cała produkcja wielkich kinematografii przeszła na dźwięk.
Od 1928 masowo powstawały filmy muzyczne, musicale, do których często angażowano śpiewaków (Al Jolson, Maurice Chevalier, Jan Kiepura, Grace Moore) i tancerzy (Fred Astaire, Ginger Rogers, Gene Kelly). W latach 30., 40. i 50. kino muzyczne przeżywało swój złoty okres (Czarodziej z krainy Oz Victora Fleminga, Amerykanin w Paryżu Vincente'a Minnelli, Deszczowa piosenka Gene'a Kelly i Stanleya Donena). W kolejnych dziesięcioleciach powstały: West Side Story Roberta Wise i Jerome Robbinsa (1961), The Beatles Richarda Lestera (1963), Kabaret Boba Fosse'a (1972), Wirujący seks Emile'a Ardolino (1987), The Doors Olivera Stone'a (1991).
W USA po fali bezrobocia, wprowadzeniu ustawy prohibicyjnej (zakazywała na terenie USA sprzedaży alkoholu) zaczęły powstawać filmy gangsterskie. Klasykiem gatunku stał się Człowiek z blizną (1932) Howarda Hawksa. Z powodzeniem zaczęli występować: James Cagney (Szalone lata dwudzieste) i Humphrey Bogart (Skamieniały las).
W 1941 zadebiutował 26-letni Orson Welles filmem Obywatel Kane. Zrewolucjonizował sztukę filmową, wprowadzając monumentalizowanie dźwięku, deformacje obrazu, tzw. głębię ostrości, nowatorski sposób montażu, sceny wieloplanowe, technikę jazd kamery, oryginalne skróty w opowiadaniu.
W 1946 jury I festiwalu w Cannes przyznało Grand Prix skromnemu pod każdym względem filmowi Roberta Rosselliniego Rzym, miasto otwarte, który zapoczątkował neorealizm, czyli ruch artystyczny czerpiący bezpośrednio inspiracje z życia społeczno-politycznego. Neorealizm. Jako „poetyka biedy” (jak często nazywali go krytycy). Jako ruch rozrachunkowy, sympatyzujący z włoską lewicą polityczną, powstał i rozwijał się w opozycji do oficjalnej władzy. Neorealiści zaczęli od tematów wojennych, by potem w swych filmach zaatakować powojenną nędzę. Filmy powstawały poza atelier w autentycznej scenerii wydarzeń, często występowali w nich niezawodowi aktorzy. Międzynarodowa widownia z ogromnym zainteresowaniem przyjęła m.in.: Dzieci ulicy Vittoria De Siki, Ziemia drży Luchina Viscontiego, Złodzieje rowerów De Siki, Trudne lata Luigiego Zampy, Gorzki ryż G.D. Santisa.

Znacznie wykraczały poza neorealistyczne konwencje utwory Federica Felliniego i Michelangela Antonioniego (Zaćmienie). Filmy Felliniego (La Strada, Słodkie życie, Osiem i pół, Rzym) przenosiły zainteresowania twórcy w sferę indywidualnych konfliktów jednostki z losem. Od Felliniego wzięło swój początek nowoczesne kino filozoficzne, pełne metaforycznych znaczeń, które rozwinąć się miało mocniej w następnych latach.
Lata 50. przede wszystkim zaznaczyły się powstaniem w Europie nowych kierunków w sztuce filmowej: we Francji powstała tzw. „nowa fala”, w Anglii — bunt „młodych gniewnych”, a w Polsce „szkoła polska”. Fr. „nowa fala”, składająca się z młodych dokumentalistów oraz krytyków filmowych (skupionych gł. wokół miesięcznika André Bazina „Cahiers du Cinema”), wprowadziła do sztuki filmowej (ale tylko 1959–61 — w pierwszym okresie swego istnienia) nowy styl narracji (zrywający z chronologią), montażu, dialogu. Filmowcy wyszli z atelier, zdjęcia były kręcone na ulicach, w autentycznych mieszkaniach. Często powstawały bez kompletnego scenariusza, aktorzy na planie improwizowali poszczególne sceny. Kariera Jean'a Paula Belmondo rozpoczęła się od filmów „nowej fali”. Najwybitniejszym przedstawicielem był Alain Resnais (Hiroszima, moja miłość, Zeszłego roku w Marienbadzie). Z grupy krytyków „Cahiers du Cinema” najlepsze filmy realizował, poczynając od rewelacyjnego debiutu 400 batów, Franois Truffaut. Jean-Luc Godard po anarchistycznym, pełnym nihilizmu moralnego debiucie Do utraty tchu, Claude Chabrol po błyskotliwych Kuzynach nie stworzyli już nic interesującego.

W sztuce bryt. bunt „młodych gniewnych” rozpoczął się od premiery sztuki Johna Osborne'a Miłość i gniew. W kinie istota „młodych gniewnych” nie polegała na odnowie języka filmowego, lecz na wprowadzeniu na ekran nowej tematyki. W latach 1959–63 John Schlesinger (Billy kłamca), Karel Reisz (Z soboty na niedzielę), Lindsey Anderson (Sportowe życie), Tony Richardson (Smak miodu, Samotność długodystansowca) stworzyli filmy, których akcja rozgrywała się w pobliżu kopalń, na brzydkich robotniczych osiedlach z identycznymi domkami, w zadymionych pubach. Bohaterowie wywodzili się ze środowiska proletariackiego. Wypromowały one aktorów: Alberta Finneya, Richarda Burtona i Toma Courtneya.
Druga poł. lat 50. to także międzynarodowe sukcesy pol. twórców filmowych spod znaku „szkoły polskiej”. Należy tu wymienić przede wszystkim scenarzystę Jerzego Stefana Stawińskiego i reżyserów Andrzeja Wajdę (Pokolenie, Kanał, Popiół i diament), Andrzeja Munka (Człowiek na torze, Eroica, Zezowate szczęście), Stanisława Różewicza (Wolne miasto), Stanisława Lenartowicza (Pigułki dla Aurelii), Jerzego Passendorfera (Zamach), Kazimierza Kutza (Krzyż walecznych). Podstawowym tematem szkoły pol. były: rozrachunek z wojenną przeszłością i problemem bohaterstwa oraz dyskusja o ludzkiej samotności.

Lata 50. to także gwałtowne wtargnięcie na międzynarodowe festiwale nieznanego wcześniej kina japońskiego. W 1951 Grand Prix na Festiwalu w Wenecji otrzymał Rashomon Akira Kurosawy. Sukces ten otworzył innym filmom azjatyckim drogę na światowe ekrany: m.in. A jednak żyjemy Tadashi Imai, Dzieci Hiroszimy Kaneto Shindo, zwł. dramatom samurajskim (Życie Oharu Kenji Mizoguchiego, Siedmiu samurajów Kurosawy, Harakiri Masaki Kobayashiego), których akcja rozgrywała się w scenerii jap. średniowiecza. Filmy te poruszały problemy społeczne, analizowały stosunki międzyludzkie, zawierały elementy krytyki feudalnej tradycji, samurajskiej moralności (kodeksu bushido). Dbano o szczegóły historyczne, bardzo realistycznie kręcone były bitwy i pojedynki.
W latach 50. odniósł pierwsze międzynarodowe sukcesy szwedzki reżyser Ingmar Bergman (Tam, gdzie rosną poziomki), który w swoich metafizycznych filmach pełnych posępnego romantyzmu, rezygnacji, idealizowania cierpień, walki z upokorzeniem, zaczął poszukiwać odpowiedzi na odwieczne pytania o sens życia i śmierci, wiary i zwątpienia.

Lata 60. to sukcesy kina czechosłowackiego: z jednej strony filmy opowiadające o wojnie i okupacji na poważnie (Śmierć nazywa się Engelchen oraz Sklep przy głównej ulicy Jána Kadára i Elmara Klosa), obyczajowe historie z wojną w tle (Pociągi pod specjalnym nadzorem Jiřiego Menzla), z drugiej współczesne historie obyczajowe, wnikliwie (z odrobiną sarkazmu, ale i życzliwości) penetrujące małe środowiska (Czarny Piotruś, Miłość blondynki Miloša Formana).
Lata 60. to także odkrycie kina południowo-amerykańskiego, zwł. kina brazylijskiego, które pod hasłem „cinema nôvo” zaczęło wyrażać dążenia nowych sił — Murzynów, Indian, Mulatów — poszukujących swej politycznej i kulturowej tożsamości (Ślubowanie Anselmo Duarte, Karabiny Ruy Guerry, Susza Pereiry dos Santos, Bóg i diabeł w Krainie Słońca i Antonio das Mortes Glaubera Rocha).
W latach 60. powstają także westerny, nazwane antywesternami. Gwałtowne, brutalne, demistyfikowały legendę Dzikiego Zachodu (Mały wielki człowiek Arthura Penna, Dzika Banda Sama Peckinpaha) oraz zrealizowane w latach 70.: Niebieski żołnierz Ralpha Nelsona, Pat Garrett i Billy Kid Peckinpaha.
W 1964 zadebiutował wstrząsającym filmem Dziecko wojny radziecki reżyser Andriej Tarkowski. Jego następny film Andriej Rublow, filozoficzny fresk, na temat artysty i jego epoki, obrony ideałów humanizmu, tworzenia i piękna w dobie barbarzyńskiej przemocy — nawiązywał do tradycji kina Eisensteina (Pancernik Potiomkin).
W 1968 dzięki filmowi 2001: Odyseja kosmiczna Stanleya Kubricka radykalnie zmienił się gatunek fantastyki naukowej. Z seryjnej tandety o naiwnych trickach, przekształcił się w nieskazitelne technicznie dzieło o ambicjach filozoficznych. Kubrick zaproponował temat ewolucji życia na Ziemi, nowego stosunku do Czasu i Przestrzeni, a także bezradności człowieka wobec inteligencji maszyn.

Lata 70. to: cykl amerykańskich filmów katastroficznych (Tragedia Posejdona Ronalda Neame, Trzęsienie ziemi Marka Robsona, Płonący wieżowiec Johna Guillermina, Szczęki Stevena Spielberga), kino policyjne, z twardym, nieprzekupnym gliną jako bohaterem (Bullitt Petera Yatesa, Brudny Harry Don Siegela, Francuski łącznik Williama Friedkina, Serpico Sidneya Lumeta) oraz amer. filmy ukazujące koszmar wojny wietnamskiej (Łowca jeleni Michela Cimino, Czas Apokalipsy Francisa Forda Coppoli).
W 1972 powstał Ojciec chrzestny Coppoli, widowiskowy epos o amerykańskiej mafii, który obok tradycyjnych wątków sensacyjnych, wprowadza także rozległą panoramę życia wł. rodziny, walkę o dominację, władzę, co daleko wykracza poza ramy gatunku kina gangsterskiego i podnosi Ojca chrzestnego (i Ojca chrzestnego 2) niemalże do rangi szekspirowskich tragedii.
W 1977 film Gwiezdne wojny przyniósł kolejny przełom w gatunku fantastyki naukowej wprowadzając wielkie, epickie widowisko z licznymi efektami specjalnymi jakich nie stosowano dotąd w kinie.

Rok 1980 to pierwszy Oscar dla polskiego filmu. Otrzymał go Zbigniew Rybczyński za film Tango w kategorii Najlepszy krótki film animowany.
Lata 80. to czas wielkich widowisk fantastycznych (kontynuacje Gwiezdnych wojen: Imperium kontratakuje Irvina Kershnera i Powrót Jedi Richarda Marquanda, cykl filmów Star Trek) oraz awanturniczych filmów przygodowych (tryptyk o przygodach Indiany Jonesa Spielberga, Miłość, szmaragd i krokodyl Roberta Zemeckisa, tryptyk Powrót do przyszłości Zemeckisa).
W 1990 powstała Dzikość serca Davida Lyncha, sankcjonując nadejście ery postmodernizmu (postmodernizm to swego rodzaju „artystyczny śmietnik” końca XX w., w którym mieszają się przeróżne gatunki, style, prądy). W Dzikości serca oglądamy „kino drogi”, historię miłosną, thriller, elementy filmu muzycznego, a nawet czarownicę latającą na miotle. W postmodernistycznym stylu kręci swoje filmy Quentin Tarantino (zadebiutował Wściekłymi psami). Mistrzostwo żonglowania gatunkami osiągnął Tarantino w swoim drugim filmie Pulp Fiction.
Pod koniec lat 90. XX w. kino zaczyna przeżywać kryzys związany z frekwencją. Ludzie mający szeroki dostęp do Internetu i telewizji coraz rzadziej chodzą do kina.