Zagrożenia i ochrona środowiska

Tekst z leksykonu PWN!

Zagrożenia i ochrona środowiska
Wśród różnorodnych zagrożeń środowiska za najważniejsze uważamy te, których oddziaływanie obejmuje całą planetę. Chodzi o procesy, które zmieniają właściwości atmosfery prowadząc do zmiany klimatu Ziemi.
Najgroźniejszym z nich jest niewątpliwie sztuczne zwiększanie ziemskiego efektu cieplarnianego, czyli ocieplanie klimatu. Gł. gazem cieplarnianym (szklarniowym), wywołującym to coraz wyraźniej rejestrowane zjawisko, jest dwutlenek węgla (CO2) — podstawowy produkt spalania. Ogromne zwiększenie ilości spalanych paliw kopalnych (węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego) związane z rosnącym zapotrzebowaniem na energię, a także wykarczowanie ogromnych połaci lasów doprowadziło w ciągu ostatnich dziesięcioleci do nagromadzenia dodatkowych ilości CO2 w atmosferze.

Antropogeniczne (spowodowane przez człowieka) podwyższenie średniej temperatury globu szacuje się na ok. 1°C. Ta pozornie niewielka zmiana może prowadzić do rozległych i bardzo dotkliwych dla ludzi przeobrażeń środowiska na całym świecie. Wyższa temperatura grozi częściowym roztopieniem czap lodowych Arktyki i Antarktydy i zalaniem niżej położonych części lądów, np. niektórych archipelagów wysp. Zdaniem naukowców z ociepleniem wiążą się także anomalie pogodowe, takie jak katastrofalne powodzie i cyklony obserwowane w wielu rejonach świata. Inny skutek ocieplenia to ekspansja pustyń (tj. zajmowanie przez nie nowych obszarów) w strefach o gorącym klimacie, zagrażająca lokalnej gospodarce lub wręcz życiu człowieka na tych terenach.

Jedynym sposobem powstrzymania globalnego ocieplenia, jest stopniowy wzrost wykorzystania zasobów energii odnawialnej. Jednak obecne możliwości odzyskiwania energii wiatru, wody i słońca są wciąż niewystarczające. W 1997 ponad 80 państw przyjęło w japońskim mieście Kyoto Protokół o ograniczeniu emisji gazów szklarniowych. Ten ważny dokument określa docelowe zmniejszenie produkcji CO2 do 2010. Ostatnie dane wskazują jednak, że pożądany poziom emisji będzie w tym terminie ponad dwukrotnie przekroczony.
Innym globalnym zagrożeniem jest tzw. dziura ozonowa. Ozon — zgromadzony w wyższych partiach atmosfery (w stratosferze) — zatrzymuje szkodliwe dla organizmów pasma promieniowania ultrafioletowego. Masowa produkcja freonów (CFC), fluorowanych węglowodorów stosowanych do niedawna m.in. w lodówkach i dezodorantach, doprowadziła do poważnego ubytku ozonu w atmosferze, zwł. nad obydwoma biegunami. Zjawisko dziury ozonowej bezpośrednio zagraża zdrowiu mieszkańców okolic podbiegunowych i funkcjonowaniu tamtejszych ekosystemów.

Jedną z ważnych przyczyn przekształceń środowiska obejmujących całą Ziemię jest wycinanie lasów — w tym najcenniejszych pod względem ich funkcji i przyrodniczego bogactwa lasów równikowych. Te cenne ekosystemy niszczy się, by pozyskać drewno na budulec lub opał, a także ziemię pod uprawę. Wyrąb lasów to jedna z gł. frzyczyn globalnego ocieplenia, jednak proces ten jest także źródłem innych niekorzystnych zjawisk. W warunkach wilgotnego klimatu cienka warstwa gleby po usunięciu drzew ulega szybkiemu — i nieodwracalnemu — wypłukaniu (erozji). Erozja gleby ma często charakter gwałtownych obsunięć i spływów błotnych stwarzających bezpośrednie zagrożenie dla człowieka. Przydatność takich gleb dla rolnictwa jest często niewielka — właśnie ze względu na ich podatność na erozję i szybkie wyjaławianie.
Duże znaczenie ma również sam fakt niszczenia tak wartościowych ekosystemów. Ocenia się, że w lasach równikowych żyje większość gatunków roślin i zwierząt występujących na Ziemi, w tym ogromna liczba gatunków wciąż nieopisanych przez naukę. Duża część z nich to endemity.
Głębokie, dotkliwe dla człowieka i całej biosfery przemiany środowiska to cena, jaką płacimy za rozwój technologiczny. W ciągu ostatnich dziesięcioleci człowiek przekonał się, że jest w stanie naruszyć kruchą równowagę poszczególnych elementów środowiska. Energetyka, transport i przemysł nie tylko zwiększają efekt cieplarniany, lecz są także źródłem wielu szkodliwych substancji bezpośrednio wpływających na kondycję środowiska i zdrowie człowieka. Szczególnie zagrożone są obszary miejskie i silnie uprzemysłowione, gdzie często występuje zjawisko smogu.

Związki takie jak tlenki siarki i azotu łączą się w atmosferze z cząsteczkami wody, tworząc kwasy — w ten sposób powstają kwaśne deszcze. Zakwaszone opady uszkadzają tkanki roślin doprowadzając nieraz do wymierania lasów na dużych obszarach — jak stało się w Górach Izerskich. Innym skutkiem tego zjawiska jest najczęściej nieodwracalna degradacja gleb, a także niszczenie (erozja) budynków.
Kwaśne deszcze pogarszają także jakość wód, jednak główne kierunki zagrożeń dla hydrosfery to gospodarka komunalna (pobór czystej wody ze środowiska i zrzut ścieków) oraz rolnictwo. Technologie oczyszczania ścieków komunalnych oraz przemysłowych są stale doskonalone, a dostęp do nich wciąż się poprawia. Poważnym niebezpieczeństwem pozostaje masowe stosowanie nawozów sztucznych przez rolników. Ulegają one częściowemu wypłukaniu z gleby do wód powierzchniowych, powodując eutrofizację, czyli przeżyźnienie zbiorników wodnych. Inne substancje stosowane w rolnictwie to środki ochrony roślin (pestycydy), mające zdolność kumulowania się w glebie i osadach zbiorników wodnych. Mogą one także przenikać do wód gruntowych, zagrażając bezpośrednio zdrowiu człowieka.
Zagrożone są także morza i oceany. Na zanieczyszczenia chemiczne narażone są zwł. małe morza śródlądowe, takie jak Bałtyk, których zdolność przyjmowania ścieków jest bardzo ograniczona. Dużym zagrożeniem jest morski transport ropy naftowej i chemikaliów — liczne katastrofy tankowców powodowały gigantyczne skażenia. Naukowcy ostrzegają też przed innym niebezpieczeństwem — przełowieniem, które zagraża stabilności populacji ryb i całych ekosystemów morskich.

Kolejny przykład presji na środowisko to odpady, towarzyszące zawsze bytowaniu i gospodarce człowieka. Szczególnym problemem są odpady niebezpieczne (np. zużyte paliwo z elektrowni jądrowych), które wymagają specjalnej obróbki lub warunków przechowywania. Ogromna część odpadów komunalnych nie musi być deponowana na wysypiskach, jeśli zastosuje się ich sortowanie. W ten sposób można odzyskać wiele cennych surowców do ponownego wykorzystania, takich jak: szkło, papier czy tworzywa sztuczne. Wtórny obieg surowców nazywamy recyklingiem. Pozostałą cześć odpadów można kompostować i wykorzystywać jako nawóz lub spalać w specjalnie przystosowanych spalarniach.
Jednym z globalnych problemów środowiska, na który zwraca się ostatnio coraz więcej uwagi, są dysproporcje w dochodach różnych części świata. Są one przyczyną różnic w dostępie do zasobów środowiska, a także technologii związanych z jego użytkowaniem i ochroną. Kraje uboższe zmuszone są często korzystać ze swego środowiska w sposób rabunkowy — przykładem jest wycinanie lasów równikowych. Mimo różnych form pomocy dysproporcje między „bogatą północą” (Europa, Ameryka Północna) a „biednym południem” (większość państw Afryki i Ameryki Łacińskiej) stale rosną. Jednak w miarę rozwoju cywilizacyjnego człowiek uświadamia sobie, że środowisko jest dobrem wspólnym i niepodzielnym. Dlatego problem jego ochrony jest problemem całej ludzkości.

Pierwsze istotne postanowienia w zakresie ochrony środowiska podjęto już w 1972 na konferencji w Sztokholmie, zorganizowanej pod patronatem ONZ. Rozpoczęto wówczas działania zmierzające do ograniczenia takich zjawisk jak: kwaśne deszcze, ocieplenie klimatu i zanik warstwy ozonowej. Przełomem w podejściu do sprawy zachowania środowiska stał się Szczyt Ziemi w brazylijskim Rio de Janeiro (1992). W Rio przyjętych zostało kilka ważnych dokumentów, spośród których kluczowym jest Agenda 21, czyli plan wprowadzenia w życie w XXI w. zasad rozwoju zrównoważonego. Agenda 21 kładzie nacisk na rozważne gospodarowanie zasobami, wyrównywanie szans w dostępie do środowiska i edukację ekologiczną. W Rio podpisano także m.in. Konwencję o ochronie bioróżnorodności.