Charakterystyka porównawcza: Grażyna i Litawor - dwie odmienne postawy wobec życia (A. Mickiewicz "Grażyna").

Grażyna i Litawor byli małżeństwem, książęcą parą władającą w państwie nowogródzkim. Doskonale się rozumieli. Żona Litawora, kobieta mądra i piękna, miała ogromny wpływ na męża. Nie chwaliła się jednak przed światem tym, że książę słucha jej rad. Zgodę małżonków zmąciły jednak dopiero dramatyczne wydarzenia, jakie w ciągu jednej nocy rozgrywały się na zamku nowogródzkim.

Przybycie posłów krzyżackich zmusiło parę książęcą do podjęcia tragicznych w skutkach decyzji. Grażyna pierwszy i ostatni raz zachowała się wobec męża nielojalnie. Mając do wyboru dobro księstwa lub posłuszeństwo mężowi, wybrała to pierwsze. Córka i żona rycerza wyżej nad szczęście rodzinne ceniła honor i szlachetność. Prawa z natury nie mogła pogodzić się ze zdradą, jakiej dopuścił się jej mąż.

Książę był człowiekiem dumnym i ambitnym. Witold, wielki książę litewski, zadrasnął dumę Litawora, traktując go jak sługę, nie jak równego sobie: "... Witold, pan nasz możny i łaskawy / Miał mię podwyższyć książęciem na Lidzie / I spadłe dla mnie po żonie dzierżawy, / Jak swoje własność lub zdobycze cudze / Litaworowi podarował słudze...". Witold dał Litaworowi to, co i tak mu się należało.

Mąż Grażyny wybiera się objąć ziemię lidzkie we władanie, ale zbrojnie, żeby zademonstrować swoją siłę i okazać Witoldowi lekceważenie. Litawora oprócz dumy zżera zazdrość: widzi jak Witold rośnie w siłę, jak zaczyna sprawować władzę na całej Litwie, jak podporządkowuje sobie krewnych, równych mu powodzeniem i prawem do władzy - i nie może tego ścierpieć. Nienawidzi Witolda. Dla zniszczenia go sprzymierza się z Krzyżakami. Nienawiść zaślepia go do tego stopnia, że traci rozum i rozsądek, pozostaje głuchy na argumenty Rymwida i Grażyny, którzy przedstawiają mu niebezpieczeństwo takiego "przymierza" i haniebność uczynku.

Po rozmowie z księciem Grażyna postanawia wziąć na swe sumienie rozegranie tej sprawy. Odsyła posła krzyżackiego spod murów zamku. Zamiast na Witolda, prowadzi wojsko na Nowogródek. Wówczas dzielna księżna w mężowskim przebraniu staje na czele drużyny książęcej i wydaje bitwę Krzyżakom. Jej czyn świadczy o ogromnej odwadze i determinacji: lepiej polec niż zhańbić się zdradą. Książę opamięta się i dołączy do swoich wojsk, ale nie zdoła już ocalić ukochanej żony. Dręczony wyrzutami sumienia dobrowolnie spłonie z Grażyną na stosie pogrzebowym. Ten czyn najdobitniej świadczy o gwałtownej, gorącej naturze Litawora.

Grażyna jest postacią kryształową: czystą i szlachetną, bez najmniejszej skazy na charakterze. Litawor, kryjący w duszy zazdrość i nienawiść, szarpany namiętnościami, gotów do popełnienia zdrady jest bardziej.... ludzki.