Omów polityczne i społeczno-ekonomiczne konsekwencje wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą w XVII w.

W XVII wieku Rzeczpospolita dotychczas szczęśliwie unikająca większych konfliktów politycznych z sąsiadami wkroczyła w wiek wojen. Podłoże większości z nich tkwiło w wydarzeniach politycznych, które rozegrały się jeszcze w XVI w.
Wojny polsko – szwedzkie.
Szwecja w XVII wieku była państwem nastawionym agresywnie do sąsiadów. Dążyła do opanowania wybrzeży Bałtyku. Pozycja króla w Szwecji była silniejsza niż w Rzeczypospolitej. Szwecja była słabiej zaludniona od Polski, wynikało to z panującego tam klimatu. Szwedzi byli przeważnie luteranami. Szwecja zasobna była w duże ilości drzewa oraz rudy metali.

Do wojny polsko-szwedzkiej przyczyniła się osoba polskiego monarchy, który był następcą szwedzkiego tronu. Zygmunt III Waza używał tytułu króla Szwecji po jego detronizacji, Szwedzi nie chcieli, żeby rządził nimi gorliwy katolik. Król Polski spełniając swoje zobowiązania zawarte w pacta conventa przyłączył Estonię do Polski, która dotychczas należała do Szwecji. To było bezpośrednią przyczyną wojny. W 1600 roku wojska szwedzkie zajęły całe Inflanty. Po zorganizowaniu armii Polacy zaczęli stopniowo odbijać Inflanty. W 1601 roku Krzysztof Radziwiłł „Piorun” pobił Szwedów pod Kockenhausen. W następnym roku Jan Zamoyski zdobył Biały Kamień. W 1604 roku Jan Karol Chodkiewicz pobił oddziały szwedzkie szturmujące Biały Kamień. Przełomowym momentem wojny było zwycięstwo Jana Karola Chodkiewicza pod Kircholmem w 1605 roku. Niespełna 3,5 tys. armia polska (głównie jazda) rozbiła 12 tys. armię szwedzką. Pod Kircholmem główną rolę odegrała szarża husarii, która złamała wojsko szwedzkie. Straty Szwedów wyniosły 9 tys. ludzi, stracili oni wielu dowódców, ledwo z życiem uszedł król szwedzki Karol XII. Działania wojenne zostały przerwane w 1611 roku, wobec wojny Polski z Rosją.


Szwedzi uderzyli ponownie na Inflanty w 1621 roku. Wykorzystali zaangażowanie Rzeczpospolitej w wojnie z Turcją. Mimo dzielnej postawy Krzysztofa Radziwiłła, Szwedzi opanowali Inflanty z Rygą, Mitawą i Parnawą. W 1622 roku zawarto rozejm ze Szwecją w Mitawie na mocy, którego Szwedzi zatrzymali Rygę, Mitawę, Parnawę i Inflanty.
W 1626 roku król szwedzki Gustaw Adolf wylądował w Piławie. Zajął porty Prus Królewskich i Książęcych. Pobił Polaków pod Gniewem. Szwedzi podjęli nieudaną próbę zdobycia Gdańska. W 1627 roku polska flota pokonała marynarkę szwedzką pod Oliwą. W bitwie zginął Arend Dickman, dowodzący Polakami. Kolejnym sukcesem Polaków było zwycięstwo Stanisława Koniecpolskiego pod Trzcianą w 1629 roku. Stanisław Koniecpolski pokonał wodza dotąd niepokonanego. W starciu został ranny Gustaw Adolf. Jednak bitwa nie miała wielkiego wpływu na układ sił w czasie wojny, gdyż zniszczona została tylko jazda szwedzka, a trzon wojsk szwedzkich stanowiła piechota. Do rozejmu doszło w 1629 roku w Starym Targu (Altmarku). Na jego mocy Szwedzi zatrzymali porty Prus Książęcych i Królewskich oprócz Oliwy, Gdańska i Pucka. Szwedzi uzyskali prawo do pobierania 3,5% cła z Gdańska. W 1635 roku zawarto nowy rozejm w Sztumskiej Wsi, na mocy, którego Szwedzi wycofali się z Prus Książęcych i Królewskich oraz zrezygnowali z cła gdańskiego.
Za namową Hieronima Radziejowskiego król szwedzki Karol Gustaw w 1655 roku uderzył na Polskę. Szwedzkie armie w sile 40 tys. żołnierzy uderzyły z Pomorza Zachodniego na Wielkopolskę i z Inflant na Litwę. Król Jan Kazimierz zdołał zgromadzić 10 tys. wojska. Pospolite ruszenie pod wodzą wojewody poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego i wojewody kaliskiego Andrzeja Grudzińskiego skapitulowało bez walki pod Ujściem. Króla również zdradził hetman wielki litewski Jerzy Radziwiłł, który zawarł porozumienie ze Szwedami w Kiejdanach. Szwedzi opanowali Warszawę, następnie Kraków broniony przez Stefana Czarnieckiego. Wojsko koronne przeszło na stronę Szwedów. Król Jan Kazimierz wyjechał na Śląsk. Rzeczypospolita runęła w zaledwie kilka tygodni. Szwedzi w 1655 roku podjęli próbę zdobycia Częstochowy. Obroną Jasnej Góry kierował Augustyn Kordecki. Szwedom nie udało się opanować twierdzy. Grabieże, gwałty szwedzkie oraz próba zdobycia Jasnej Góry wywołały oburzenie w społeczeństwie polskim. Rzeczpospolitą ogarnęło ogólnonarodowe powstanie. Polskę ogarnęły walki partyzanckie pod przywództwem Stefana Czarnieckiego. Wojsko koronne i szlachta zawiązały konfederacje w Tyszowicach w obronie Jana Kazimierza. Karol Gustaw zawarł w Królewcu w 1656 roku traktat z Fryderykiem Wilhelmem, który uznał się lennikiem Szwecji w zamian za Warmię. Stefan Czarniecki w 1656 roku pobił Szwedów pod Warką. Polacy wyzwolili Warszawę. Jan Kazimierz złożył śluby we Lwowie, w których zobowiązał się polepszyć los chłopa. Polacy przegrali ze Szwedami, których wspierali Brandenburczycy, pod Warszawą. Rzeczypospolitej przyszli z pomocą Tatarzy. Hetman Wincenty Gosiewski pokonał Brandenburczyków pod Prostkami. Szwedzi zawarli, pierwszy traktat rozbiorowy, który mógł dojść do skutku w dziejach Rzeczypospolitej, z elektorem brandenburskim, z Chmielnickim, z Jerzym Rakoczym i z Bogusławem Radziwiłłem. Polakom pomógł cesarz i Duńczycy. Rakoczy, który wtargnął na ziemie Rzeczypospolitej, został pobity pod Czarnym Ostrowiem przez Stefana Czarnieckiego. W odwecie za najazd Rakoczego Jerzy Lubomirski Najechał Siedmiogród. W Welawie i Bydgoszczy w 1657 roku Jan Kazimierz zawarł porozumienie z Fryderykiem Wilhelmem, który za zniesienie lenna pruskiego i otrzymując jednocześnie jako lenno Lębork i Bytów przechodzi na stronę Polaków. Działania wojenne zostały przeniesione poza granice Rzeczypospolitej. Stefan Czarniecki w Danii odniósł zwycięstwa nad Szwedami pod Alsen i Koldyngą. W 1660 roku zawarto pokój ze Szwedami w Oliwie, na mocy, którego utrzymano przedwojenny stan posiadania, Jan Kazimierz zrzekł się tytułu króla szwedzkiego, a Szwedzi zobowiązali się do zwrotu Polsce zgarniętych łupów.
Wojny ze Szwecją doprowadziły do ruiny gospodarczej kraju. Polacy utracili znaczną część dostępu do morza, przez co zahamowany został handel zbożem. Prusy przestały być lennem Rzeczpospolitej. Kraj zrujnowały liczne grabieże szwedzkie. Osłabiona została władza królewska i zmalało znaczenie średniej szlachty. Coraz częściej zrywane były sejmy.
Wojny polsko – tureckie.
Turcja w XVII wieku należała do najsilniejszych państw Europy. Rządzona była przez Sułtanów, którzy posiadali ogromną władzę. Turcy byli muzułmanami. Polscy magnaci ingerowali w sprawy Mołdawii - lennika Turcji. Drażniło to Imperium Osmańskie. Przyczyną napięć pomiędzy Polską a Turcją również były najazdy Kozaków - poddanych króla polskiego - na Turcję i Tatarów - lenników Turcji - na Polskę. Przyczyną bezpośrednią wojny z Turcją była tzw. Odsiecz Wiednia (uderzenie na Siedmiogród polskich lisowczyków w celu odciągnięcia Siedmiogrodzian od stolicy państwa Habsburgów). W 1620 roku Stanisław Żółkiewski wyprawił się do Mołdawii w celu poparcia przyjaznego Polsce Hospodara. Został pobity pod Cecorą. Polacy ponieśli klęskę, zginął Żółkiewski. Sułtan turecki w 1621 roku podjął próbę zdobycia polskiego obozu warownego pod Chocimiem. Polakami kierował hetman Jan Karol Chodkiewicz, który w trakcie walk zmarł. Polaków wspomogli Kozacy. Po śmierci Chodkiewicza dowództwo przejął Stanisław Lubomirski. Obie strony były wyczerpane walką, więc postanowiono zawrzeć rozejm. Postanowiono powstrzymywać najazdy Kozaków i Tatarów, ograniczono wpływy polskie w Mołdawii i utrzymano granicę Rzeczypospolitej z Turcją na rzece Dniestr.

W 1666 roku hetman Ukrainy prawobrzeżnej Piotr Doroszenko uznał się lennikiem Turcji, było to powodem do kolejnej wojny z Turcją. Do pogorszenia stosunków polsko- tureckich przyczynił się sojusz Polski z Habsburgami. W 1672 roku wyruszyła na Polskę armia turecka. Turcy zdobyli Kamieniec Podolski. Opanowali Ukrainę prawobrzeżną. Król Michał Korybut Wiśniowiecki był bardzo nieudolny, doprowadziło to do traktatu w Buczaczu, na mocy, którego Turcja zatrzymała województwa podolskie, bracławskie i resztek kijowszczyzny, Rzeczpospolita musiała płacić Turcji haracz. Polacy upokorzeni uchwalili podatki na wojsko. Jan Sobieski pokonał w 1673 roku Turków pod Chocimiem. W roku 1675 miała miejsce inwazja turecka na Rzeczypospolitą. W tym samym roku Polacy pobili Turków pod Lesienicami. Turkom nie udało się zdobyć Trembowli, której dzielnie bronił Samuel Chrzanowski. Polacy w 1676 roku bronili się przed Turkami w obozie warownym pod Żórawnem. Zawarto tam rozejm na mocy, którego Podole pozostało przy Turcji.
Jan III Sobieski zawarł sojusz z Habsburgami przeciw Turcji. 12 września 1683 roku pobił Turków pod Wiedniem. Dużą rolę w bitwie odegrała polska husaria. Jan III Sobieski pokierował pod Wiedniem największą szarżą kawaleryjską w historii nowożytnych wojen. Polacy w październiku 1683 roku stoczyli dwie bitwy (pierwsza przegrana, druga zwycięska) z Turkami pod Parkanami. Polska Ukrainę prawobrzeżną odzyskała dopiero na mocy pokoju w Karłowicach w 1699 roku.




Wojny polsko – rosyjskie.
Rosja na przełomie XVI/XII wieku była państwem mocno osłabionym. Okres ten nazywamy „Wielką Smutą”. Władzę w kraju sprawował Borys Godunow. Rosję ogarnęła fala chłopskich powstań.
W 1604 roku na dworze Wiśniowieckich pojawił się człowiek, który podawał się za Dymitra. Szybko uzyskał on poparcie polskich magnatów - zwłaszcza Jerzego Mniszcha - liczących na korzyści wynikające z panowania fałszywego Dymitra. Polacy nie wierzyli w to, że jest on Dymitrem, lecz wyruszyli z nim na Moskwę. Polska oficjalnie nie popierała dymitriady. Dymitr Samozwaniec I w 1605 roku przegrał bitwę z Borysem Godunowem pod Dobryniczami. Borys Godunow wkrótce zmarł, a Dymitr Samozwaniec I zajął Moskwę. Rządy Polaków na Kremlu wywołały sprzeciw Rosjan i doprowadziły do wyrżnięcia Polaków na Kremlu wraz z Dymitrem Samozwańcem I. Jednak w roku 1606 pojawił się drugi Dymitr. Uzyskał poparcie Jana Różyńskiego i Jana Piotra Sapiehy. Wyruszył w kierunku Moskwy jednak jej nie opanował, został wkrótce zamordowany. Również i tej dymitriady Polska oficjalnie nie poparła.

W 1609 roku car Wasyl Szujski zawarł układ ze Szwecją, było to powodem wojny z Polską. Polacy liczyli na łupy w Rosji, na jej podbój, na opanowanie nowych ziem uprawnych, chcieli z pomocą Rosji prowadzić walkę z państwami ościennymi, Zygmunt III Waza chciał sprowadzić Rosję na katolicyzm. Polacy w 1609 roku pod wodzą króla Zygmunta III Wazy rozpoczęli oblężenie Smoleńska, który zdobyli w 1611 roku. Pod Kłuszynem Stanisław Żółkiewski pokonał idące na odsiecz Smoleńska wojska rosyjsko-szwedzkie pod wodzą Dymitra Szujskiego. Przewaga wojsk rosyjsko-szwedzkich była znaczna (mieli ok.35 tys. żołnierzy, a Polacy ok.7tys. żołnierzy). Żółkiewski w 1610 roku opanował Moskwę. Oprócz tego, że był dobrym wodzem, posiadał również talenty dyplomatyczne. Rosjanie obwołali carem królewicza Władysława, pod warunkiem, że będzie on stale przebywał w Moskwie oraz, że przejdzie na prawosławie. Nie chciał się na to zgodzić Zygmunt III Waza, który dla siebie chciał korony carskiej. W Rosji wybuchło powstanie przeciw Polakom, mimo odsieczy Chodkiewicza polska załoga Kremlu skapitulowała. Polaków wyrżnięto. Carem obwołano Michała Romanowa. Jeszcze jedną próbę zdobycia carskiego tronu podjął królewicz Władysław, jednak jego wyprawa z lat 1617-1618 nie przyniosła skutków. W roku 1619 zawarto rozejm w Dywilinie na 14 lat na mocy, którego Rzeczypospolita uzyskała ziemie: smoleńską, czernihowską, siewierską.
Po śmierci Zygmunta III Wazy, licząc na zamęt panujący w Polsce podczas wolnych elekcji, Rosjanie uderzyli na Smoleńsk w 1632 roku. Polacy szybko dokonali elekcji króla, wybrali na niego-syna Zygmunta III Wazy –Władysława IV. Król z Krzysztofem Radziwiłłem wyruszył z odsieczą dla Smoleńska. Polacy wspierani przez Kozaków otoczyli wojsko Michała Szeina i zadali mu klęskę. Do podpisania pokoju doszło w 1634 roku. Miał on miejsce w Polanowie. Potwierdzono dywilińskie warunki rozejmowe oraz Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego.

W 1654 roku Kozacy zawarli układ z Rosją. Postanowiono przyłączyć Ukrainę (należącą do Rzeczypospolitej) do Rosji i zwiększyć rejestr. Doszło do wojny polsko – rosyjskiej. Dwie armie rosyjskie uderzyły na Rzeczypospolitą: jedna na Ukrainę, druga na północny odcinek granicy. Hetman litewski Janusz Radziwiłł został pobity pod Szepielewiczami i Szkłowem w 1654 roku. Mimo polskiego zwycięstwa nad wojskami rosyjskimi pod Ochmatowem w 1655 roku, Rosjanie zajmują Ukrainę, Lublin i dochodzą do Wisły. Wojska rosyjskie opanowały przeważającą część Wielkiego Księstwa Litewskiego (łącznie z Wilnem i Grodnem). Wobec wojny Polski ze Szwecją zawarto rozejm w Niemieży w 1656 roku: Rosja zwraca się przeciw Szwecji w zamian za wybór po śmierci Jana Kazimierza na tron cara lub jego syna. Po zawarciu pokoju ze Szwecją w Oliwie ma miejsce ofensywa Polaków na wschód. Rosjanie ponoszą klęski. Zostali pokonani pod Połonką przez Stefana Czarnieckiego i Pawła Sapiehę oraz wzięci głodem do niewoli pod Cudnowem przez Stanisława Rewerę Potockiego i Jerzego Lubomirskiego. Sytuacja przewagi nad Rosjanami nie została wykorzystana przez chaos panujący w Rzeczypospolitej. W latach 1663-1664 podjął wyprawę wojenną na Rosję Jan Kazimierz. Niestety nie przyniosła ona skutku. Do zawarcia rozejmu doszło w 1667 roku w Andruszowie. Rzeczypospolita utraciła ziemie: smoleńską, czernihowską, siewierską, podzielona została Ukraina prawobrzeżna przy Polsce, lewobrzeżna przy Rosji, Kijów został oddany Rosji na dwa lata (do Polski nigdy nie powrócił).



Pokój z Rosją zawarł Krzysztof Grzymułtowski w 1686 roku. Na jego mocy potwierdzono rozstrzygnięcia graniczne, Rzeczpospolita udzieliła gwarancji swobód wyznania prawosławnego na swoim terytorium oraz zawarto sojusz anty-tatarski. W wyniku wojen z Rosją Rzeczpospolita utraciła znaczną część swojego terytorium wraz ze znaczną liczbą ludności. Wraz z podziałem Ukrainy Polska straciła żyzne ziemie. Obce wojska buszujące po kraju przyczyniły się do ruiny gospodarczej.


Skutki wojen.
Wojny toczone przez Rzeczpospolitą w XVII w. pociągnęły za sobą tragiczne konsekwencje. Początkowo były to starcia pograniczne, przebiegające dla Rzeczypospolitej raczej zwycięsko. Jednak w miarę upływu czasu były one coraz trudniejsze i przynosiły coraz większe straty. Najtrudniejsze były lata 1648-1667. W tym czasie miała miejsce wojna z Kozakami, “Potop” szwedzki i wojna z Rosją o Ukrainę. Straty, jakie poniosła w owym czasie Rzeczpospolita były trudne do nadrobienia. Okazały się one tak bardzo dotkliwe, że cofnęły gospodarkę Polski i doprowadziły do zubożenia wszystkich warstw społeczeństwa.
Szczególne znaczenie miały przemiany w sferze politycznej. Doprowadziły one do dużej zmiany w funkcjonowaniu ustroju politycznego państwa. Bezkrólewia zaczęły się bardzo wydłużać, co źle wpływało na sprawność działania władz państwowych. Ostre spory polityczne prowadziły do osłabienia władzy centralnej. Sposobem wyrażania przez szlachtę swojego stanowiska politycznego, obok udziału w życiu parlamentarnym, było tworzenie konfederacji. Konfederacje tworzono dla obrony kraju, ale również przeciw królowi, lub za królem. W konfederacjach decyzje podejmowano większością głosów, co wykorzystywano dla obejścia liberum veto. Konfederacje były czynnikiem niebezpiecznym dla stabilności państwa, ponieważ ich zawiązywanie prowadziło niekiedy do wojen domowych.
Niebezpiecznym zjawiskiem były narodziny obyczaju politycznego - liberum veto. Nazwa ta oznaczała prawo zerwania sejmu przez sprzeciw jednego posła. Sama nazwa wywodzi się z łaciny i oznacza “Wolne, nie pozwalam”. Po raz pierwszy słowa te wypowiedział poseł z Upity na Litwie, W. Siciński, który z inspiracji magnata Janusza Radziwiłła nie zezwolił na przedłużenie obrad sejmu ponad ustawowe sześć tygodni. Chociaż jego protest został negatywnie przyjęty przez izbę poselską, to jednak marszałek go uznał. Niedobre dla funkcjonowania państwa miało uznanie, że w wypadku zerwania sejmu żadna z już uchwalonych konstytucji nie wchodzi w życie. Pozbawiało to władzę wykonawczą możliwości działania, (np. poboru podatków). W skarbie ciągle brakowało pieniędzy, co miało bardzo negatywne konsekwencje w czasach wojen. Źle lub w ogóle nieopłacane wojska rabowały własną ludność, dodatkowo pogłębiając jej cierpienia. Szlachta uważała, że liberum veto jest jednym z najważniejszych uprawnień politycznych i strzegła prawa do zrywania sejmów jako najcenniejszej zdobyczy politycznej. Magnaci prowadzili walkę polityczną ze średnią szlachtą, która ostatecznie zakończyła się ich zwycięstwem. Rzeczpospolita teoretycznie pozostała państwem demokracji szlacheckiej, ale o ważnych zagadnieniach politycznych w państwie decydowali magnaci. Oni decydowali o wyborze posłów na sejmikach ziemskich, obsadzali najważniejsze stanowiska państwowe, z ich polecenia zrywano sejmy. W końcu XVII w. Rzeczpospolita stała się państwem rządzonym przez potężne rody magnackie. Rywalizowały one miedzy sobą – także zbrojnie – o wpływy w państwie, wykorzystując do tego szlachtę. Doprowadziło to do całkowitego upadku władzy centralnej w państwie. Jej kompetencje były przejmowane przez sejmiki ziemskie. Podejmowały one decyzje w sprawach lokalnych, ale często były to sprawy, które powinien rozstrzygać sejm.
Głównymi skutkami wojen polskich w XVII wieku były:
• Osłabienie wewnętrzne i międzynarodowe Polski
• Wyniszczenie ziem polskich (utrata Inflant i województw wschodnich)
• Straty ludności (ok. 40%)
• Wzrost znaczenia oligarchii magnackiej, wpływ obcych dworów
• Wzmocnienie katolicyzmu w Polsce
• Upadek gospodarczy i polityczny Rzeczpospolitej szlacheckiej, słabość polskiej armii


BIBLIOGRAFIA:
1. „Historia Dzieje Nowożytne” – Cegielski T., Zielińska K., Warszawa 1997
2. „Dzieje Polski do 1795r.”- Bogunka M., Warszawa 1987
3. „Szlachta polska i jej państwo”- Maciszewski J., Warszawa 1992
4. „Historia Polski 1505- 1764”- Gierowski J., Warszawa 1993
5. „Zarys historii Polski”- Tazbir J., Warszawa 1980
6. „Historia powszechna Wiek XVI-XVII” - Wójcik Z., Warszawa 1995