Poglądy św. Tomasza z Akwinu

Święty Tomasz urodził się w 1225 jako syn hrabiego Akwinu Landulfa, na zamku Roccasecca między Rzymem a Neapolem. Odbył ogólne studia podstawowe w Neapolu i wstąpił tam w 1243, wbrew woli swojej rodziny do zakonu braci kaznodziejów. Po studiach w Paryżu i Kolonii u Alberta Wielkiego, podjął w 1252 nauczanie w Paryżu w dominikańskim ośrodku studiów. Jego zadaniem było objaśnianie Biblii i wygłaszanie wykładów na podstawie najczęściej używanego podręcznika dogmatyki, "Sentencji" Piotra Lombarda. W 1257 został przyjęty do korporacji uniwersytetu w Paryżu, na którym nauczał do 1259 i w 1269-1272. W międzyczasie działał w Rzymie i w szkołach dominikanów w Italii.

Od 1266 do 1273 Tomasz pracował nad swoim głównym dziełem "Summa theologiae", będącym spójnym ujęciem całości zagadnień teologii. W 1272 został powołany do Neapolu. W grudniu 1273 niespodziewanie przerwał pracę nad trzecią częścią "Summa theologiae". Powróciwszy do swojej celi po mszy świętej, na zapytania swoich przyjaciół odpowiedział tylko: "W porównaniu z tym, co zobaczyłem, wszystko co napisałem wydaje mi się niby plewy". Święty Tomasz umarł 7 marca 1274 w opactwie cystersów Fossanuovaa koło Neapolu w drodze na sobór powszechny do Lyonu. Jan XXII kanonizował go w 1323, a Pius V nadał mu w 1576 godność doktora Kościoła.

Swój system stworzył na podstawie myśli Arystotelesa, Plotyna i swego bezpośredniego mistrza, Alberta Wielkiego. Najbardziej chyba znane są jego dowody na istnienie Boga. Tomasz pozostawił przede wszystkim trzy wielkie dzieła: komentarz do "Sentencyj" Piotra Lombarda; "Suma filozoficzna"; "Suma teologiczna",główne dzieło Tomasza pisane do końca życia i niedokończone. Obszerne komentarze do prawie całego Arystotelesa stanowią jeszcze jeden wykład poglądów filozoficznych Tomasza.

Tomasz oddzielił wiedzę od wiary, dziedzinę rozumu od dziedziny objawienia. Są wprawdzie niektóre prawdy dostępne rozumowi a zarazem objawione, np. nieśmiertelność duszy; na ogół jednak wiara i wiedza stanowią dwie różne dziedziny. Rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale również Boga. Niektóre prawdy są dla rozumu nie dostępne, jedynie objawienie może je ludziom udostępnić np. Trójca święta, grzech pierworodny. Według Tomasza umysłowi ludzkiemu dane są tylko jednostkowe rzeczy, które są substancjami czyli samoistnymi bytami. Z tego stanowiska wynikł pogląd na sprawę uniwersaliów. Był to pogląd umiarkowanie realistyczny, w duchu Arystotelesa. Powszechniki istnieją, ale tylko w łączności z jednostkowymi rzeczami. Powszechniki mogą mieć trojaką postać:
1. powszechnik może być zawarty w substancji jednostkowej, której istotę stanowi: to universale in re, zwane także przez Tomasza powszechnikiem bezpośrednim (universale directum)
2. powszechnik może być wyabstrahowany przez umysł: jest to universale post rem, które Tomasz nazwał refleksyjnym (reflexium). W tej postaci nie istnieje on w jednostkowych rzeczach; realnie (formaliter) istnieje tylko w umyśle, a jedynie podstawę ma (fundamentaliter) w rzeczach
3. poza tym należy jeszcze przyjąć powszechnik niezależny od rzeczy, universale ante rem: jest on ideą w umyśle Bożym, wzorem wedle którego Bóg stworzył świat realny.
Jednostkowe przedmioty są substancjami , bytami samodzielnymi. Są one zawsze złożone:
złożone są istoty (essentia) i istnienia (existentia). Istota Boga jest taka, że implikuje jego istnienie. Natomiast istota rzeczy stworzonych istnienia nie implikuje; z istoty ich nie wynika, że muszą istnieć. Bóg jest bytem prostym, ponieważ jest bytem koniecznym (musi istnieć, bo to leży w jego istocie) i niezależnym (istnieje z własnej natury), a stworzenie-złożonym, bo składa się przynajmniej z istoty i istnienia. zasadnicza różnica między światem duchowym a cielesnym jest taka, że co cielesne, składa się z formy i materii, co zaś jest czysto duchowe, to posiada tylko formę.

Powyższe rozróżnienie Tomasz formułował również przy pomocy Arystotelesowskiego przeciwstawienia potencji i aktu, czyli bytu możliwego i rzeczywistego. Bóg jest czystym aktem, stworzenie zaś zawiera zawsze czynnik potencjalny, który urzeczywistnia się tylko stopniowo. Istnienie Boga nie jest prawdą opartą na apriorycznym rozumowaniu: nie wynika ani z pojęcia prawdy, ani z pojęcia doskonałego bytu. Dowód istnienia Boga należy oprzeć na doświadczeniu. Tomasz dał pięć dowodów istnienia Boga.
-Pierwszy – ex motu (z ruchu): stwierdzamy za pomocą zmysłów, że w świecie istnieje ruch; co się porusza, jest przez coś poruszane – jeśli jest więc ruch, musi istnieć pierwsza przyczyna ruchu, którą jest Bóg -Drugi – ex ratione causae efficientis: istnieje pierwsza przyczyna – samoistna istota – będąca przyczyną wszystkiego, co istnieje. Szereg przyczyn nie może iść wszakże w nieskończoność. -Trzeci – ex possibili et necessario: wszelkie poszczególne rzeczy są przypadkowe, tzn. mogą istnieć lub nie istnieć. Musi istnieć jakiś byt konieczny, który jest źródłem bytów przypadkowych. -Czwarty – ex gradibus perfectionis: istnieją istoty różnej doskonałości, zawierają w sobie mniej lub więcej bytu. To jednak „mniej” lub „więcej” uchwycić można tylko w porównaniu z doskonałym. Z niedoskonałości rzeczy wynika więc istnienie pełni doskonałości – Boga. -Piąty – ex gubernatione rerum: jeśli istnieje w świecie porządek i harmonia, to ktoś ten porządek musiał ustanowić. Istnieje więc istota najwyższa, rządząca przyrodą, działająca celowo.

Wszystkie te dowody są typu kosmologicznego. Wszystkie opierają się na założeniu, że szereg przyczyn nie może iść w nieskończoność, lecz musi istnieć przyczyna pierwsza. Trzy pierwsze są odmianami dowodu zainicjowanego przez Arystotelesa; dwa ostatnie zawierają motywy neoplatońskie, choć ukryte są w perypatetyckim trybie rozumowania; jako inicjatora ostatniego dowodu Tomasz wymienił Jana z Damaszku.

Tomasz uważał, że własności Boga można poznać rozumem. Rozum ludzki może poznać je tylko pośrednio, drogą "negacji" lub "eminencji". Był także zdania, że istotą metafizyczną Boga jest samoistność (aseitas). Bóg jest jedynym bytem,który istnieje sam przez się wszystkie inne są bytami zależnymi.

Tomistyczne pojęcie stworzenia zawierało niestępujące składniki:
świat został stworzony z niczego (creatio ex nihilo)
stworzenie dokonane zostało wprost przez Boga, a nie przez instancje pośrednie
stworzenie jest aktem woli, nie konieczności. Bóg rozporządzał wielu możliwościami a urzeczywistnił tylko jedną
stworzenie odbyło się według idei Bożych. Bóg miał w swych ideach niejako program świata: stworzenie polegało na zrealizowaniu tych idei
stworzenie nastąpiło w czasie.

Budowę świata Tomasz tłumaczył racjonalnie. Tłumaczył świat jako dzieło Boże, a więc dzieło rozumne i celowe. Mnogość i różnorodność stworzeń były potrzebne, bo bez nich Bóg nie mógłby był wyrazić pełni swej istoty. Tomizm zakłada, "rozumny ład świata", wizję świata harmonijnego, stanowiącego drabinę bytów, na której wszystko, co istnieje, ma swoje miejsce i ściśle określoną rolę. Wyglądała ona tak:
1. Bóg - najwyższa istota, ostateczna przyczyna wszystkiego.
2. Aniołowie - czyste inteligencje.
3. Człowiek - byt z ducha i ciała.
4. Zwierzęta - byty cielesne.
5. Rośliny - materia żywa.
6. Materia martwa - kamienie, metale itp.
7. Żywioły

Człowiek ma w tej harmonii wyznaczone właściwe miejsce i powinien piąć się coraz wyżej. Interesująca jest tomistyczna koncepcja człowieka - mikrokosmosu, który jest odbiciem całego wszechświata, czyli makrokosmosu: człowiek zajmuje szczególne miejsce na tej uporządkowanej drabinie bytów - ponad światem materialnym, bo posiada rozumną duszę, ale pod sferą aniołów - bytów czystych całkowicie, do których człowiekowi daleko. Jego miejsce w tej precyzyjnej strukturze jest określone - człowiek jest częścią wielkiej machiny i musi podporządkować się jej prawom. Św. Tomasz formułuje twierdzenia, które okażą się tak ważne w rozwoju ludzkości: że jednostka musi się podporządkować, że wszyscy członkowie zhierarchizowanej społeczności nie mogą być sobie równi, bo przecież zajmują różne miejsca.

Tomasz porzucił pogląd Platona, że tylko dusza jest człowiekiem, ciało zaś jest nie częścią lecz narzędziem człowieka. Według niego ciało również należy do natury człowieka. W myśl Arystotelesowskiego hilemorfizmu Tomasz pojął duszę jako formę istoty ograniczonej. Dusza ludzka jest formą człowieka; jest to dusza rozumna, gdyż rozumne poznawanie jest czynnością właściwą i wyróżniającą człowieka.

Nauka Tomasza o poznaniu ludzkim była przeciwna do wcześniejszej tradycji scholastycznej. Stał on na stanowisku:
-receptywności poznania - jest ono procesem receptywnym, który polega na tym, że przedmiot wraża w duszę swój "obraz". Przy powstawaniu poznania niezastąpiona jest rola zmysłów, ponieważ wrażanie obrazu w duszę odbywa się przy zetknięciu z przedmiotem, zetknięcie zaś odbywa się przez pośrednictwo zmysłów.
-łączności poznania wyższego z niższym, umysłowego ze zmysłowym. Proces poznania rozpoczyna się od władz niższych, zmysłowych. W doczesnym życiu (secundum praesentis vitae ststum) umysł, złączony z ciałem nie może obejść się bez pośrednictwa zmysłów. Umysł zaczyna od ujmowania konkretnych przedmiotów, ale dąży do poznawania ich ogólnych, istotnych własności. Dzięki temu, że posiadamy rozum poznanie postępuje naprzód na drodze abstrakcji. Tomasz traktował rozum psychologicznie, jako władzę duszy. Wraz z Arystotelesem dzielił rozum na czynny i bierny. Rozum czynny jest jakby światłem, które padając na wyobrażenie wydobywa zawartą w nim istotność. Istotność tę poznaje rozum bierny, on dokonywa właściwego aktu poznawczego.

Św. Tomasz zauważył, że świat naprawdę jest prosty i harmonijny, że wszystko w nim układa się celowo i rozumnie. Jeśli świat został stworzony przez kogoś tak wspaniałego jak Bóg, to musi być uporządkowany i zhierarchizowany. Po to Stwórca dał człowiekowi rozum i zmysły, aby mógł zrozumieć i pojąć to, co jest dookoła. Świat należy wytłumaczyć, aby móc się w nim odnaleźć
Poglądy dotyczące wiedzy i wiary:
Tomasz w sposób wyraźny oddzielił wiedzę od wiary. Dla niego były to dwie różne dziedziny: rozum i objawienie. Ta pierwsza, wg Tomasza, była rozległa i pozwalała na poznanie nie tylko rzeczy materialnych, ale również Boga. Zakładał on jednak, że istnieją prawdy niedostępne rozumowi. Prawdy te mogły być jedynie poprzez objawienie udostępnione człowiekowi. Dowody tajemnicy wiary przekraczają możliwości rozumu, można je było jedynie bronić przed niesłusznymi zarzutami. Prawdy te, przekraczające zasięg rozumowy człowieka, nie sprzeciwiają się jemu. Między rozumowaniem a objawieniem nie może być sprzeczności. Prawda objawiona stanowiła dopełnienie wiedzy uzyskanej na drodze poznania rozumowego. Teologia buduje swe podstawy na objawieniach, zaś filozofia stawia swój gmach na podstawach rozumowych.
Poglądy dotyczące bytu:
Święty Tomasz założył, iż człowiekowi znane są rzeczy jednostkowe. One to służą za punkt wyjścia do dalszego poznania. Koncepcja bytu została, więc, ukształtowana na podstawie rzeczy jednostkowych. Pogląd ten stanowił odejście od scholastycznego punktu wyjścia rozważań, za który przyjęto obierać idee wieczne. Dla Tomasza rzeczy jednostkowe są bytami samoistnymi. Ujęcie uniwersalności, podobnie jak jednostkowości zaczerpnęło swe korzenie z myśli arystotelesowskich . Wprowadził różnopostaciowość uniwersalnych bytów. Jedna postać była zawarta w istocie jednostkowości, był to powszechnik bezpośredni. Drugą postać przyjął powszechnik refleksyjny, a więc wyabstrahowany przez umysł, istniejący jedynie w myślach, myślach mający podstawę w realnym bycie jednostkowym. Trzecia postacią był powszechnik niezależny od jednostkowego bytu realnego. Jest on ideą w umyśle Bożym
Istoty i istnienia:
Istota rzeczy stworzonych nie implikuje ich istnienia. Ta własność odnosi się jedynie do Boga. Z istoty rzeczy jednostkowych nie wynika, w odróżnieniu do Boga, że muszą istnieć. Bóg jest bytem koniecznym i niezależnym Stworzenie zaś jest bytem przypadkowym i zależnym Bóg jest bytem prostym, a stworzenie – złożonym. Istota złożona jest z formy i materii. Forma jest podstawą cech gatunkowych, a materia odzwierciedla właściwości indywidualne. Zasadnicza różnica między światem cielesnym a duchowym polega na posiadaniu pierwiastka materialnego przez ten pierwszy, forma była cechą wspólną obu światów. Forma jest aktem, materia jest potencją. Bóg jest aktem, stworzenie posiada czynnik potencjalny.
Istnienie Boga:
istnienie Boga nie jest prawdą oczywistą, wrodzoną, czy zaszczepioną w sercu. Nie wynika ona również ani z pojęcia prawdy, czy z pojęcia bytu doskonałego. Dowód istnienia Boga oparty został na doświadczeniu. W doświadczeniu dany jest byt niedoskonały i skończony. Analiza bytu doskonałego prowadzi do wniosku, że nie posiada on w sobie samym przyczyny swego istnienia, przez co wskazuje Boga na swą przyczynę. Dowód istnienia Boga wyprowadzono, więc nie z jego nieznanej istoty, ale ze znanym nam Jego dzieł.
Przymioty Boga:
w filozofii tomistycznej własności boskie mogły być poznane rozumem. Poznanie jest możliwe drogą pośrednią, drogą zaprzeczenia lub przez nieskończone wzmożenie własności istot skończonych. Bóg istnieje sam przez siebie, a wszystkie inne istoty są bytami od niego zalewnymi Cechy przypisywane istocie Boga obejmowały te, których poznanie jest możliwe dzięki negacji, jak: samoistność, niezmienność, wieczność, niematerialność, jego istota jest identyczna z istnieniem (byt prosty). Droga eminencji pozwalała na ustalenie następujących cech boskich: mądrości, wszechmocy, inteligencji, woli.
Nauka o świecie:
Święty Tomasz uważał, że stosunek Boga do świata jest stosunkiem stwórcy do jego dzieła. Świat jest bytem skończonym, musiał zostać kiedyś stworzony. Pojęcie stworzenia zawierało elementy: stworzenia z niczego, bezpośredniego wykonawstwa bożego będącego aktem woli, a stworzenie nastąpiło według Bożych zamierzeń w czasie. Sam fakt stworzenia i jego cztery właściwości były rzeczą dowodu i wiedzy. Stworzenie w czasie było rzeczą jedynie wiary. uważał, że Bóg nie tylko stworzył świat, ale również kieruje nim. Świat jest uporządkowany i rozwija się według planu boskiego, czyli opatrzności. Celem świata jest Bóg i niemu służą wszystkie elementy świata ułożone w drabinę wzajemnych zależności hierarchicznych.
Budowa świata:
Świat tłumaczono jako dzieło rozumne i celowe – jako dzieło Boga. Mnogość różnorodność form żywych tłumaczyła i w pełni wyrajała Istotę Boga. Różnorodne stworzenia natury martwej i ożywionej można poznać dzięki doświadczeniu. Istnieją jednak również istoty wyższe zapewniające ciągłość między światem a jego Stwórcą. Te pośrednie istoty, nazywane aniołami, to czyste inteligencje. Ich istnienie zapewnia hierarchiczną budowę świata. Nauka o aniołach stanowiła zespolenie biblijnej wiedzy i neoplatońskich spekulacji mistycznych.
Nauka o duszy:
Tak - jak forma z materia, tak - ciało łączy się z duszą. Tomasz pojmował duszę jako formę istoty organicznej. Jako, że rozumowanie i pojmowanie jest naturą człowieka, dusza ludzka jest rozumna, co wyróżnia go pośród istot żywych. Czynność rozumu jest najwyższą formą obejmującą inne formy postrzegania, takie jak zmysły. Jedność formy była silnie negowana przez św. Tomasza. Uważał on, że istnieje mnogość form w człowieku, a funkcje fizyczne nie zależą do funkcji duszy. Rozumowanie, że dusza jest formą ciała, stanowiło jedną z najśmielszych założeń filozofii tomistycznej.
Nauka o poznaniu:
Receptywność poznania oraz łączność poznania wyższego z niższym stanowiły główne przeciwieństwa jego filozofii z obowiązującym myśleniem scholastycznym. Poznanie, według św. Tomasza, polega na upodobnieniu podmiotu do poznawanego przedmiotu. Niezastąpiona rola zmysłów polegała na możliwości kontaktu poznawanego przedmiotu z podmiotem. Wszelkie poznanie jest zatem pochodzenia empirycznego.
Władze poznawcze człowieka są albo zmysłowe, bądź umysłowe. Od władz niższych – zmysłowych, musi zaczynać się proces poznania. Władze poznawcze wyższe człowieka posługują się niższymi – zmysłowymi. Hierarchizacja zachowana była również w toku rozumowania ludzkiego. Proces myślenia rozpoczyna się od ujmowania konkretnych, jednostkowych przedmiotów, ale umysł ludzki dąży do poznania właściwości ogólnych. Posiadanie umysłu pozwala na postęp poznania na drodze abstrakcji. Rozum traktowany był psychologicznie, jako władza duszy. Rozumem można, poznać przedmioty materialne. Posiąść przez to można o nich wiedzę pewną i ogólną. Dane są nam rzeczy zewnętrzne, a zdolności poznawcze ograniczają się do tego, co rzeczywiste. Poznanie czynności duszy jest możliwe w sposób bezpośredni, samą zaś duszę można poznać jedynie pośrednio – na drodze refleksji.
Etyka rozumu i umiaru:
Tomasz z Akwinu w zakresie filozofii, na równi z filozofią teoretyczną, wyodrębniał filozofię moralną. Założyciel tomizmu, wraz z Arystotelesem, cenił każde dobro i każdemu wyznaczał należne mu miejsce. Głoszone pierwszeństwo rozumu opierało się na kierowaniu się wolą, która poprzedzała działanie w celu czynienia dobra. Ostatecznym celem życia było szczęście rozumiane w zgodzie z teocentryczną i intelektualistyczną filozofią. Szczęście pojmowano jako poznanie Boga, będącego najdoskonalszym przedmiotem poznania. Ono samo zaś oceniane było jako najwyższa funkcja Boga. To Bóg był miarą celów ludzkich i ich ostatecznym celem