Próby reform w Polsce w okresie saskim

Program reform Familii

Częścią prowadzonej przez Czartoryskich akcji propagandowej było ogłoszenie dzieła Stanisława Koniarskiegi O skutecznym rad sposobie. Osobno opracowany został program reform przez radę Familii oraz przez stolnika litewskiego Stanisława Poniatowskiego, który opowiadał się za silną władzą królewską. Licząc na poparcie Rosji Czartoryscy zamierzali przeprowadzić zamach stanu. Królem w myśl ich rachub miałby zostać August Aleksander bądź jego syn Adam Kazimierz Czartoryski. Rosja w zasadzie popierała plany Familii, lecz chcąc raczej mieć za partnera silniejszego popartego przez siebie króla aniżeli zreformowany sejm opowiadała się za kandydaturą stolnika, a nie jednego z Czartoryskich. Była to kandydatura uzgodniona z Prusami, dbającymi zarazem o alians z Rosją i o to, by Polska nie uległa wzmocnieniu. Wettinów odrzucono z gruntu; byłoby to bowiem wzmocnienie systemu południowego.
Śmierć Augusta III wzmogła obawy o możliwość wybuchu nowej wojny o sukcesję polską, a być może i wojny domowej, bowiem „republikanci” popierając Wettinów wysuwali zarazem swą kandydaturę na króla (Jana Klemensa Baranieckiego). W tej sytuacji Czartoryscy poprosili Rosję o wsparcie wojskowe. Pod osłoną wojsk rosyjskich Familia mogła na sejmikach eliminować z gry republikantów, których przywódcy wycofali się na Węgry i do Turcji. Państwa systemu południowego popierały najpierw Sasa, a potem kandydata republikantów, nie miały jednak zamiaru angażować się zbrojnie.
Familia nie mająca jeszcze szerszego poparcia społecznego zawdzięczała sukcesy Rosji i Prusom, a to rodziło zobowiązania. Sytuacja stawała się coraz bardziej skomplikowana. Faktem było silne, nadal działające sprawnie stronnictwo Czartoryskich, z którym Rosja, jak i król, nie mający własnego osobnego stronnictwa, musieli się liczyć. Faktem było też to, że następowały przemiany intelektualne w społeczeństwie, co stwarzało królowi, zwolennikowi reform i silnego, nowoczesnego państwa, naturalne oparcie, a zarazem pogłębiało tendencje do zmian. Równocześnie utrudniało to Rosji i Prusom kontrolę nad tym, co się dzieje w Polsce. Coraz bardziej iluzoryczny stawał się program dokonywania ingerencji w Polsce przez kontrolę nad popartym przy elekcji królem. Zaczęła pogłębiać się sprzeczność między emancypacyjnymi, tzn. stawiającymi na sojusz z Rosją, lecz nie na protektorat rosyjski, dążeniami króla i Familii a polityką Rosji i Prus.
W latach 1764-1766 Rosja była zdania, że popierając reformy w Polsce, a więc wzmacniając Polskę, uzyska w ten sposób pełnoprawnego sojusznika w systemie północnym, wypełniając lukę po dawnym sojuszu z Austrią (przeciw Turcji). Prusy cały czas popierające idee osłabienia Polski oraz powolnego odrywania od niej ziem, z niezadowoleniem patrzyły na reformy sejmu konwokacyjnego1764 r. i na wyraźną tendencję do zniesienia liberum veto.

Reformy sejmowe

Sejm 1764 r. ─ ożywiony sławną mową głównego w tym czasie jurysty Familii i od 1764 r. kanclerza koronnego Andrzeja Zamoyskiego ─ przyniósł realizację w pewnych punktach programu reform Czartoryskich. Powołano (częściowo wybieralne) dwie komisje skarbowe: koronną i litewską oraz komisję wojskową, usprawniające w ten sposób administrację i ukrócając władzę magnatów. Sprawy wnoszone na sejm przez Komisję Skarbową miały być rozstrzygane większością głosów; podobną zasadę wprowadzono na sejmikach elekcyjnych. Zakazano przysięgać posłom na instrukcje sejmikowe, zniesione prywatne cła i myta, wprowadzając w zamian cło generalne, próbowano porządkować gospodarkę miejską, zarządzono nową lustrację dóbr królewskich, ujednolicono miary i wagi. Postanowiono poza tym, że sejm konwokacyjny, mający mieć nadal charakter konfederacji dającej możliwość ominięcia liberum veto, będzie utrzymany.

Reformy monetarne i gospodarcze

Nowy król chciał we wszystkich dziedzinach zaznaczyć rozpoczęcie się nowego okresu. Zorganizował więc nieoficjalny, fachowy organ doradczy, a zarazem zarządzający tzw. Gabinet Królewski, wprowadził na nowe tory polską służbę zagraniczną przez systematyczne organizowanie stałych przedstawicielstw dyplomatycznych. W okresie Sejmu Czteroletniego Polska utrzymywała 13 poselstw i 3 konsulaty. Wspomnieć należy o reformie poczty z 1764 r., w wyniku, której Polska uzyskała jedną z najsprawniejszych organizacji pocztowych w Europie. Zaczęły się reformy monetarne i gospodarcze. Już w 1769 myślano o powołaniu centralnej instytucji zajmującej się edukacją. Reformowano szkolnictwo, wydawano gazety i czasopisma. W 1765 r. wychodzić zaczął Monitor – organ propagandowy zwolenników reform. Jedna zmiana pociągała za sobą drugą; jednocześnie rodziły się nowe, niekiedy radykalne, postulaty zmian. Wśród nich coraz częściej zwracano uwagę na konieczność poprawy położenia chłopów. W tym punkcie opory szlacheckiej społeczności były najsilniejsze. Ważnym jednak wyłomem w tej materii było ograniczenie w 1768 r. sądownictwa patrymonialnego przez odcięcie panu prawa karania chłopów śmiercią.
W związku z wzrastającym dążeniem do reform następowała ewolucja stosunku Rosji do króla. Najpierw próbowano go odizolować od Czartoryskich; gdy to się nie powiodło, wykorzystano dwa inne atuty: niechęć republikanów do Stanisława Augusta oraz sprawę dysydencką.
Istniejące pewne ograniczenia praw różnowierców do udziału w życiu publicznym stały się pretekstem do ingerowania, pod hasłem obrony, jednak niezbyt pilnej i gorliwej, tych grup ludności w sprawy wewnętrzne Polski i zyskania przychylnego sobie stronnictwa. Problem różnowierców docenili w pełni zarówno Familia, jak i król, lecz obawiając się katolickiej szlachty oraz wyrażanych przez różnowierców tendencji partykularnych nie chcieli włączać go do pierwszoplanowych punktów swego programu reform. Rozwijali natomiast propagandę tolerancji.





Korzystałem z Dzieje Polski pod redakcją
Jerzego Topolskiego