Drogi dorastania - streszczenie

Streszczenie książki
„Drogi dorastania”


I. Ogólna charakterystyka okresu dojrzewania
W rozdziale tym autorka wskazuje na różnice, jakie dotyczą rozwoju młodych ludzi. Stwierdza, że pomimo wielu elementów wspólnych, jakie dotyczą tego okresu rozwoju dziewcząt i chłopców, występuje także wiele różnic. Ich przyczyn doszukuje się m.in. w środowisku, miejscu zamieszkania, wykształceniu rodziców oraz tego, czy rodzina jest pełna, niepełna lub patologiczna.
W dorastaniu można wydzielić 2 podokresy ze względu na dominowanie: w pierwszym - czynników biologicznych, w drugim - czynników kulturowych. Dorastanie zaczyna się w biologii a kończy w kulturze. Wyróżniamy dwie fazy rozwoju: pokwitanie (faza pubertalna) i adolescencja(młodość). Zdefiniowany zostaje termin „dorastanie”, jako wiek od ok. 11-12r.ż. do ok. 18-19r.ż., przy czym okres ten obejmuje dwie fazy, które w przybliżeniu oddziela 16 r.ż. W okresie dorastania człowiek uzyskuje dwie zdolności, które są mu potrzebne do dalszego rozwoju. Są to: zdolność do dawania nowego życia i zdolność do samodzielnego kształtowania własnego życia.
Podkreślone zostaje zjawisko akceleracji rozwoju(dziecko z pokolenia na pokolenie dojrzewa coraz szybciej). Tworzy się rozbieżność między dojrzewaniem biologicznym a psychicznym i społecznym. W efekcie występują dwie fazy:1. Burzliwych przemian w organizmie(ogólne niezrównoważenie emocjonalne, drażliwość, niepokój ruchowy; rozważają, selekcjonują i oceniają informacje o świecie. Młoda osoba znajduje się w konflikcie pomiędzy potrzebą bycia dorosłym a zachowaniem przywilejów dziecka. Młodzież poszukuje własnej tożsamości. To faza eksperymentowania ze sobą i innymi, poszukiwania celów.) 2. Gdy w dojrzałym organizmie młody człowiek poszukuje siebie w swym wymiarze psychologicznym(charakteryzuje się poszukiwaniem wyjścia z chaosu przeżyć, stawianiem sobie celów. W tej fazie dominującą role odgrywają procesy intelektualne. Młodzież stawia sobie pytania dotyczące sensu swojego życia, ważną rolę odgrywają problemy ogólnoludzkie. Faza ta może być długotrwała i głęboka).. Około 16 roku życia pojawia się kryzys młodzieńczy, powodujący psychiczne trudności dorastania. Na uwagą zasługuje także fakt różnego tempa rozwoju organizmów męskich i żeńskich, przy czym żeńskie dojrzewają wcześniej.

II. Rozwój fizyczny
Rozwój fizyczny przejawia się w tzw. Skoku pokwitaniowym- następują przemiany w budowie i czynnościach ciała: u chłopców 12,5 - 15 lat; powoduje przyrost masy i ciężaru ciała; u dziewczynek 10,5 - 13 lat. W skoku pokwitaniowym rozwijają się mięśnie, wydłużają kości, rozrasta serce, powiększają się narządy rozrodcze, wzrasta siła mięśniowa, zmienia się wygląd twarzy.
Tkanka tłuszczowa: u chłopców zwiększa się przed rozpoczęciem skoku pokwitaniowego, w okresie rozwoju wysokości ciała zanika. U dziewczynek jest inaczej w wieku 15 - 16 lat ilość tkanki tłuszczowej na ramionach, brzuchu i biodrach jest dwukrotnie większa niż u chłopców. Narządy płciowe u dziewcząt wzrastają niedostrzegalnie, a u chłopców jest wyraźny rozwój prąci i jąder (13-15 lat).
Pierwsze objawy dojrzewania u chłopców to: wzrost jąder i moszny, wzmożone wydzielanie potu o charakterystycznym zapachu, zarost na twarzy, polucje ( wydzielanie płynu nasiennego). U dziewcząt: pojawienie się pęczka piersiowego i menstruacja. Zauważona zostaje rola rodziny w tym procesie oraz ich stosunek do dorastającej osoby. Dojrzewanie pojawia się u dziewczynek zazwyczaj szybciej, trwa krócej i ma mniej burzliwy przebieg, niż u chłopców. Podejście młodego człowieka do zmian, które w nim zachodzą może być różne: jedni cieszą się ze zmian, dostrzegają uroki, inni wprost przeciwnie-są tym faktem załamani. U dziewcząt pojawia się tzw. kompleks Diany - dziewczynka nie chce być kobietą, ubiera się jak chłopiec, preferuje chłopięce zabawy. Chłopcy na przykład martwią się wypryskami, załamującym się głosem i ginekomastią (obrzmienie sutków). Miewają oni także okresy pewnej niezręczności ruchowej. Występuje zjawisko deceleracji - opóźnienie rozwoju, do czego przyczynia się złe odżywianie, choroby a także stres. Po zakończeniu dojrzewania w zasadzie kończy się wzrastanie. Chłopcy rosną do ok. 18 a dziewczynki 16 roku życia. Po zakończeniu skoku pokwitaniowego przyrost jest niewielki. Wczesne lub późne dojrzewanie może wywierać wpływ na wewnętrzne przeżycia i zachowanie się młodzieży. Dziewczęta, które szybko dojrzewają , są czasem skrępowane kobiecą sylwetką ciała, wstydzą się piersi są zakłopotane menstruacją i częstymi pytaniami wolniej dojrzewających koleżanek dziewczyna taka może przyjmować pochyloną postawę ciała unikać i starać się nie zwracać na siebie uwagi, źle znosi uwagi dorosłych, szczególnie nauczycieli. Jej samopoczucie zależy od wielu okoliczności. Ważny jest stosunek rodzeństwa i rodziców do jej dorastania. Kolejny problem, który dotyka wcześniej dojrzewające dziewczęta polega na podejmowaniu przez nie wcześniejszej aktywności seksualnej. W przeciwieństwie do dziewcząt chłopcy, którzy się wolniej rozwijają są tym bardzo zaniepokojeni. Często mniej dojrzali fizycznie nadrabiają braki w różny sposób. Wykazują oni silniejszą potrzebę więzów społecznych oraz większą agresywność w zachowaniu.

III. Rozwój seksualny
Seksualizm człowieka nie zaczyna się już w okresie dorastania. Jednak dopiero teraz, na podłożu dojrzewania płciowego, rozwija się potrzeba seksualna. Po okresie dziecięcych zabaw i braku skrępowania w stosunkach między chłopcami i dziewczynkami można zaobserwować pewne oddalenie, polegające na preferowaniu kontaktów z osobami własnej płci. Trwa to krócej lub dłużej i może mieć różny stopień nasilenia. Niekiedy szczególnie u chłopców przyjmuje formę tzw. Antagonizmu płci może być on prawdziwy(rzadko, niechęć do dziewcząt) lub pozorny. Stopniowo jednak poszczególni chłopcy wyłamują się i zaczynają okazywać sympatie jednej wybranej dziewczynie. W tej fazie dziewczęta zakochują się często i gwałtownie. Wyróżnić możemy trzy fazy miłości: szczenięcą, cielęcą, romantyczną. W tym wieku pojawiają się charakterystyczne formy aktywności seksualnej: masturbacja, necking, petting. Masturbacja- polega na wywołaniu podniecenia seksualnego z orgazmem włącznie za pomocą podejmowanych przez siebie czynności dotykowych. Liczni badacze wskazują na jej nieszkodliwość , o ile nie towarzyszą jej lęki, poczucie winy, silne zdenerwowanie. Negatywnymi skutkami mogą okazać się między innymi: łatwość zaspokajania popędu płciowego bez drugiej osoby oraz pewna samowystarczalność w tym zakresie; fantazje erotyczne, często nadmiernie rozbudowane, mogące wpływać na przyszłe zachowania seksualne; może ona występować zbyt często; zespołowe uprawianie masturbacji, przeważnie w grupach jednopłciowych, stwarzają pewne niebezpieczeństwo, gdyż bardzo często to właśnie tak rozpoczynają się kontakty homoseksualne. Problem masturbacji dotyka także dziewcząt. Jej przyczyny to najczęściej przypadkowe odkrycie przyjemności, (jaką daje dotyk własnych organów płciowych), poczucie osamotnienia, smutek itp. Necking- polega na pieszczotach miłosnych obejmujących ciało zarówno partnerki jak i partnera tylko od pasa w górę, bez orgazmu. Petting- polega na pieszczotach obejmujących także narządy płciowe. Orgazm jest z reguły jego celem. Ma on swoje negatywne strony: istnieje możliwość utrwalenia się u kobiet przeżywania orgazmu tylko w czasie pieszczot, sprzyja wczesnej inicjacji seksualnej.
Chłopcy skupiają swoje zainteresowania seksualne wokół ciała i odczuwanej przez nie przyjemności, podczas gdy u dziewcząt jest to przeżycie bardziej psychiczne, wyraża się w uczuciach i zainteresowaniu osobowością chłopca. Czas inicjacji jest zróżnicowany i coraz częściej przypada na okres dorastania. Wyróżniamy trzy nastawienia wobec seksu 1. podejście hedonistyczne(wspaniała zabawa ), 2. podejście wulgarne(niekontrolowany popęd, łączący się z przemocą i agresją), 3. świadoma powściągliwość różnie uzasadniana.

IV. Rozwój umysłowy
Rozwój umysłowy wpływa nie tylko na rozwój i kontrole uczuć, moralność, ale wyznacza światopogląd oraz poszukiwanie własnej tożsamości. Wpływa na społeczną aktywność dorastających jej przebieg i kierunek. Procesy psychiczne zostały podzielone na dwie grupy: pierwsza: spostrzeganie, uwaga i pamięć;
Druga: myślenie, wyobraźnie i twórczość. Warto zaznaczyć, że zmysły dorastających oraz poszczególne analizatory uzyskują w tym okresie najwyższy stopień sprawności. Ważną rolę ma smak, potem zapach. W okresie dorastania dużą rolę w spostrzeganiu zaczyna odgrywać nastawienie(względnie trwałe, selektywne spostrzeganie) oraz doświadczenie. Pamięć w tym okresie doskonali się w różnych parametrach. Pamięć bezpośrednią cechuje najwyższa sprawność, trwałą to, że staje się pojemniejsza. Rozwija się także pamięć dowolna oraz logiczna. Wahania w spostrzeganiu, uwadze i pamięci są głównie wynikiem zakłóconych procesów emocjonalnych oraz niestabilnej motywacji. Druga grupa procesów służy przede wszystkim przetwarzaniu świata zarówno wewnętrznego jak i zewnętrznego. Następuje rozwój myślenia abstrakcyjnego, co prowadzi do wzrostu refleksyjności i krytycyzmu a także do uniezależniania się od sądów innych ludzi i formułowania własnych ocen w stosunku do ludzi i zdarzeń. Młodzież zaczyna dostrzegać wady słabości dorosłych, chętni dyskutuje, posługując się dedukcją. Intensywnie w tum czasie rozwija się wyobraźnia( przejawy w życiu codziennym, marzeniach i twórczości: wiersze, listy, pamiętniki). Młodzież zmienia styl ubioru, sposób żywienia oraz fryzury.
V. Rozwój emocjonalny
W rozwoju emocjonalnym wyróżniamy emocje przyjemne i przykre. Mogą one wybiegać w przyszłość dotyczyć nie tylko działań i relacji, ale także pragnień i zamiarów. Pobudzenie emocjonalne w okresie dojrzewania jest nasilone. W początkowej fazie można obserwować jej dużą labilność. Znak emocji ulega częstej zmianie. Gdy labilność zanika pojawia się skłonność do występowania nastrojów( nasilone stany emocjonalne, o dodatnim lub ujemnym znaku i nieokreślonej treści uczuciowej. Uczucia są związane z procesami umysłowymi i dzielimy je na proste( smutek, radość, gniew) i złożone(poczucie winy, żal, tęsknota, uczucia estetyczne, moralne, patriotyczne). Charakterystyczne dla dorastających są uczucia przeciw stawne( ambiwalentne), rozwój uczuć społecznych np. altruizm. Tworzą się paczki, grupy lub związki przyjaźni. Występują lęki społeczne np. nieśmiałość, lęk przed niepowodzeniem, odpowiedzialnością czy przyszłością. Specyficzne są lęki szkolne, których źródłem są głównie interakcje nauczyciel-uczeń. Często występuje gniew, który może wyzwalać zachowania agresywne. Źródłem gniewu mogą być różnego rodzaju trudności i udaremnienia w realizowaniu dążeń, postępowanie rodziców. Cechą charakterystyczną jest również romantyzm w przeżywaniu świata. Rozwój uczuć zmierza w kierunku uzyskania dojrzałości uczuciowej, którą charakteryzuje przejście od zależności uczuciowej do niezależności. Dojrzałość ta przejawia się w zdolności do odraczania reakcji, powściągliwości, czasem nawet rezygnacji. Jej pełnej dojrzałości nie osiąga się w tym okresie, lecz w latach dalszych.

VI. Rozwój moralny
Intensywność rozwoju moralnego wyraża się we wzroście zainteresowań problemami natury moralnej, moralnym ocenianiu postępowania cudzego, a także własnego. Wyróżniamy fazy rozwoju moralnego: stadium realizmu( obowiązek narzucony z zewnątrz), autonomii moralnej( postępowanie uniezależnia się od opinii otoczenia). Kohlberg wyróżnił tzw. konwencjonalny poziom rozwoju moralnego, w którym wyróżniamy dwa stadia: 1. ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej, ważna jest aprobata rówieśników 2. ocena zachowania jest oparta na prawie i porządku, odczuwany jest szacunek dla autorytetów. Wskazany zostaje również okres anomii charakteryzujący się chaosem moralnym, gdzie młodzi są pozbawieni drogowskazów, czują się zagubieni, opuszczeni, a czasem oszukani. Tak, więc obok zagubionych w nowych warunkach młodych ludzi, uciekających w alkohol, narkotyki, seks, czy nerwice, coraz więcej młodzieży szuka miejsca dla siebie w nowym życiu, podejmuje dodatkowe kształcenie się uczestniczy w akcjach charytatywnych, przyjmuje moralne zobowiązania, nie boi się ryzyka trudów. Według Kohlberga w dalszym przebiegu dorastania występuje postkonwencjonalny poziom rozwoju moralnego( autonomiczne ujmowane zasad moralnych, niezależnie od autorytetu osób czy grup). Muszyński natomiast wyróżnia następujące stadia rozwoju moralnego 1. konwencjonalizmu( dziecko postępuje zgodnie z wzorami zewnętrznymi), 2. pryncypializmu(zewnętrzne wzory zostają uwewnętrznione), 3. racjonalizmu( dziecko wnika w sens uprzedni zaakceptowanych norm, wie, dlaczego powinna ona być przestrzegana i jakim wartościom służy), 4. ideowości( orientacja na cele społeczne, świadomy i refleksyjny stosunek do spraw moralnych). Często rozważając zagadnienia rozwoju moralnego spotykamy się z określeniem konformizm młodzieży. Jest to podporządkowanie się gotowym wzorom schematom postępowania dostosowywanie się do grupy i opinii większości. Obok tego zjawiska występuje rygoryzm moralny młodzieży to jest ujmowanie określonych powinności jako bezwyjątkowych, od których nigdy nie wolno odstępować. Najwyższy poziom rygoryzmu cechuje dzieci w wieku wczesnoszkolnym (7-11 r.ż.) oraz ludzi dorosłych. Gołąb wyróżnia dwie odmiany rygoryzmu: dziecięcy( wyraz dosłownego przyswajania sobie przez dziecko pouczeń osób dorosłych, z czasem słabnie) i dojrzały( trzy kryteria: stabilność uznawanych standardów, zdolność ich uzasadniania i ich wpływ na zachowanie). W okresie dorastania, ale nie tylko jednostki przejawiają różny stopień rygoryzmu. Bywa też tak, że nie wykształci się on. Rozbieżności między standardami a zachowaniem mogą być przyczyna dwóch zjawisk. 1. powstaje wówczas, gdy człowiek świadomie lub nieświadomie czerpie korzyści z werbalnych deklaracji, usprawiedliwiając odstępstwa od nich trudnością w ich realizacji. 2. powstaje w wyniki sztywnego, bezwzględnego funkcjonowania standardów, których naruszenie daje tak negatywna samoocenę, że z czasem wysiłek dalszego postępowania zgodnego z nimi staje się nieopłacalny i następuje rezygnacja z ich przestrzegania.

VII. Rozwój światopoglądu
Pojęcie światopoglądu obejmuje przekonania człowieka, to, co dla niego ważne, a także znaczące dla kultury. Kształtuje się on z rozwojem zdobywanej wiedzy oraz doświadczeniem, jakiego nabiera człowiek w trakcie życia. Reykowski wyróżnił siedem funkcji światopoglądu: 1.mobilizuje do podejmowania zadań i trudności, 2. funkcja wartościująca,3. f. kontroli własnego postępowania,4. f. wyjaśniająca, 5.f.integracyjna, 6.f. obronna, 7.f. ofensywna. Światopogląd rozpatruje się najczęściej na podstawie: intensywności, powszechności i stabilności. Intensywność światopoglądu łączy się z jego funkcją ofensywną, powszechność może stanowić oparcie dla pojedynczego człowieka a stabilność jest oceniana pozytywnie. Światopogląd rozwija się według kolejnych faz: identyfikacji, fazy kosmicznej i dojrzałego sensu życia. Najbardziej wyraziste postawy ś. to idealizm młodzieńczy, nihilizm i cynizm. Idealizm młodzieńczy to silnie zabarwiona emocjonalnie potrzeba dobra. Pragnienia, które się tu pojawiają mają cechy doskonałości. Fazy idealizmu: poszukiwania wzorca idealnego (kult bohatera, adoracja u dziewcząt),koncepcja doskonałej rzeczywistości (bez konkretnych wzorów). Postawa idealizmu przekształca się w późniejszym czasie w postawę realizmu. Szuman wyróżnił trzy fazy idealizmu: idealizm antycypacyjny (oczekiwanie dobra), idealizm kompensacyjny (po złych doświadczeniach, jako protest i ucieczka od rzeczywistości) i idealizm normatywny-praktyczny (wynik osiągnięcia pewnego poziomu dojrzałości-norma postępowania). Nihilizm - polega na zaprzeczaniu sensowi ludzkiego istnienia, w tym także własnego. Może występować pod wpływem pojedynczego przeżycia lub ciężkich zdarzeń. W skrajnym przypadku prowadzi do samobójstwa, prowadzi też do łączenia się w grupy np. satanizm. Cynizm jest to rozbieżność między głoszonymi przekonaniami a ich realizacją. Występuje w kilku postaciach: c. ukryty (głoszone przekonania są aprobowane przez środowisko a pod tą osłoną sprzeczne są z werbalizowaną treścią działania-mogą nie być zauważane), c. jawny (werbalizowanie własnej motywacji, która rzadko przechodzi w konkretne działania),c. pozorny (werbalizowane poglądy i działania są wprawdzie zgodne, ale przeciwstawne wartościom akceptowanym w środowisku, do którego się należy). Cynizm świadczy o wewnętrznym uporze a nihilizm o rezygnacji. Czasem w okresie dorastania obserwuje się silny wybuch religijności mający odzwierciedleni w przynależności do różnych grup, zainteresowaniem sprawami duchowymi, wewnętrznymi. Przejawem rozpadu wartości na świecie jest anarchizm, który głosi idee wolności jednostki, która jest dla młodzieży bardzo pociągająca.

VIII. Rozwój tożsamości
W okresie dojrzewania zaczynają pojawiać się pytania dotyczące sensu istnienia, kim jestem? Czego oczekuje ode mnie życie? Od wczesnego dzieciństwa rozwija się samoświadomość i ocena samego siebie. W czasie dorastania ważne miejsce zaczyna zajmować poczucie własnej odrębności psychicznej, przekonania o ciągłości życia niezależnie od zmian, środowiska oraz pełnionej w nim roli. Sposoby poszukiwania tożsamości: 1) ciągłość istnienia (częstą formą jest sprawdzanie przez młodych niezawodności miłości rodziców); 2) próby zmieniania siebie, eksperymentowania z samym sobą (naśladownicze lub samodzielne); 3)sprawdzanie siebie (postanowienia); 4)podwójna ambiwalencja (dążenia rodziców i nastolatka są przeciwstawne). Według Erkisona na okres dojrzewania przypada kryzys tożsamości. Młody człowiek musi scalić całą wiedze o sobie, która jest zawarta w pełnionych przez niego rolach i uzyskać integracje swojej przeszłości z teraźniejszością i przyszłością. Według niego na formowanie się tożsamości wpływają trzy elementy: poczucie wewnętrznej identyczności i ciągłości, dostrzeganie ich przez osoby z otoczenia oraz potwierdzenie autopercepcji dorastającego w jego doświadczeniach. U niektórych dorastających powstaje opozycja w stosunku do przypisanych im ról, prowadząca do poczucia depersonalizacji i alienacji, które są przeżywane jako tzw. Negatywna tożsamość. Typy orientacji społecznej charakteryzujące polską młodzież: konformizm, autorytaryzm, patriotyzm, optymizm, orientacja proreformatorska, poczucie deprywacji, roszczeniowy egalitaryzm, przedsiębiorczy pragmatyzm. Młodzież stoi przed dylematem, gdyż z jednej strony pragnie aby wybory, których dokonuje były rzeczywiście jej wyborami, z drugiej może odczuwać lęk przed często nie odwracalnymi konsekwencjami swoich decyzji.

IX. Rozwój motywacji
W okresie dorastania motywacja i działalność, która z niej wynika mają swoje charakterystyczne cechy w tym okresie młody człowiek wysuwa sobie pewne odległe cele, którym podporządkowane są jego działania. Wszystko jest zaplanowane i zorganizowane. Wielu badaczy sądzi, że takie cele mogą być podejmowane dopiero po ukończeniu siedemnastego roku życia. Zdolność ich stawiania wiąże się z wydłużaniem i poszerzaniem perspektyw życia. Ważnym czynnikiem okazuje się tu być kształcenie inną specyficzną właściwością tego okresu życia jest poszerzanie się zakresu motywacji i działalności wskutek wchodzenia w nowe środowiska społeczne, poznawania nowych obszarów wiedzy i np. wytworów artystycznych człowieka. Kolejną właściwością motywacji i działalności jest ich kierunek. Następuje zwrot ku światu wewnętrznemu, następnie ku zagadnieniom społecznym. Następną właściwością jest romantyzm. Młodzież chce doznać przeżyć pełnych piękna i wzruszeń. Stąd zafascynowanie poezją, teatrem, czy wędrówkami. Należy jednak pamiętać o zróżnicowaniu młodzieży i ich warunków życia, gdyż młody człowiek obciążony ciężką pracą czy samodzielnie zarabiający na utrzymanie za zwyczaj nie uczestniczy w tzw. Kulturze wyższej. Wystarcza mu telewizja czy dyskoteka. Dorastająca młodzież lubi też ryzyko i tajemniczość. Dotyczy to zwłaszcza chłopców, którzy nie przejdą obojętni obok jaskini, zaczną się wspinać, gdy ujrzą skałę, skoczą do wody, nie zbadawszy gruntu. Ta ciekawość jest powodem wielu skaleczeń a nawet trwałych urazów fizycznych. Jeszcze inną właściwością jest negatywizm, który często przybiera postać uporu nieposłuszeństwa, arogancji, ale może przebiegać też łagodnie. Jednak najbardziej widoczna właściwością motywacji i działalności młodzieży jest intensywność. Dorastający włącza się do działania całym sobą. Całkowicie oddaje się akceptowanej idei często nie zwracając uwagi na trudy fizyczne. Jest to cecha szczególna, ale idea powinna mieć wewnętrzna akceptacje. Owa intensywność wiąże się z potrzebą czynu, która w tym okresie jest pragnieniem czynów nadzwyczajnych, można powiedzieć- wyczynów. Wyczynów jej podstaw leży potrzeba rozładowania napięcia emocjonalnego, poprzez dostarczenie silnych wrażeń, wzbudzanie podziwu innych, czy znajdywanie uznania w oczach kolegów i własnych. Z potrzebą wielkich czynów współwystępuje często zobojętnienie na czyny drobne, codzienne, pożyteczne. Dorastająca młodzież w czasie wolnym od nauki podejmuje różne formy aktywności zarówno indywidualnej jak i zespołowej. Lubi patrzeć i eksperymentować. Angażuje się w różne ruchy np. proekologiczne. Jednak coraz liczniejsza część młodzieży skupia swoje zainteresowania wokół komputera. Młodzi ludzie zazwyczaj są pełni pomysłów, na których realizacje brak im czasu. Zdarzają się jednak wyjątki, gdy siedzą sami, znudzeni, nie wiedzą, co robić, czekają na propozycje z zewnątrz. Poprzez zespołowe formy aktywności młodzież zaspakaja swoje potrzeby psychiczne, przede wszystkim potrzebę kontaktu emocjonalnego, która wyraża się także w erotyzmie. Wyrażać się on może np. w tańcu, poprzez ruchy ciała. Ważny jest także sport, który jest zabawa, sprawia przyjemność, może pełnić rolę wychowawczą. Młody człowiek uczy się współdziałania, dzielenia się czy ofiarności. Dorastający poprzez aktywność realizuje nie tylko swoje pragnienia. Społeczna aktywność młodych może mieć miejsce w kółkach zainteresowań, klubach, czy organizacjach młodzieżowych. Po burzliwym okresie zainteresowania młodzieży stopniowo stabilizują się. Rozwija się umiejętność dokonywania wyborów, kierunek aktywności pokrywa się w coraz większym stopniu z uzdolnieniami. Kształtuje się psychiczna dojrzałość młodego człowieka. Młodzież zaczyna współpracować z dorosłymi i stopniowo podporządkowuje swoja aktywność świadomie wybranej przez siebie ideologii.

X. Problemy szkolne młodzieży
Czas nauki szkolnej daje możliwość na powolne i stopniowe dojrzewanie zarówno umysłu, jak i uczuć młodego człowieka. Daje też rozwój życia społecznego, jakże ważnego dla każdej jednostki. Jednak programy nauczania nie są atrakcyjne, ani często przydatne dla młodzieży. Niezadowolenie nauczycieli i nadmiar wiedzy, którą muszą przyswoić uczniowie powoduje coraz więcej problemów szkolnych. Trudności te można sklasyfikować w trzech grupach: 1) związana z wymaganiami dotyczącymi nauki szkolnej( oceny, mają charakter społeczny, dlatego mają rolę jako silne wzmocnienia), 2) łączy współżycie i współdziałanie społeczne na terenie szkoły, 3) wewnętrzne przeżycia ucznia, jego konflikty wewnętrzne, gł. światopoglądowe. Niepowodzenie możemy podzielić na obiektywne, polegające na uzyskiwaniu ocen niedostatecznych, niedostatecznych subiektywne, polegające na uzyskiwaniu ocen poniżej aspiracji ucznia. Przyczyny niepowodzeń tkwią w środowisku rodzinnym, szkolnym i w samym uczniu. Warunki bytowe mogą mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na naukę młodzieży. Bezpośredni polega na złym odżywianiu, braku miejsca do odrabiania zadań.. Pośredni to wyzwalanie poczucia odmienności, pokrzywdzenia czy bycia gorszym. Warto pamiętać, że złe warunki bytowe mogą mieć kompensacyjny wpływ, mogą zwiększać motywację do działania i polepszyć swoje dalsze życie. Można przypuszczać, że warunki kulturowe mogą mieć większy jednak wpływ dla nauki szkolnej. Wyznaczone są przez wykształcenie rodziców, ich zawód oraz potrzeby kulturowe. Można zaliczyć tu: książki, czasopisma, techniczne środki, np. radio, telewizor, magnetofon, wideo, komputer oraz umiejętność posługiwania się nimi i umiejętność odpowiedniego wyszukania i przetworzenia informacji. Duże znaczenie w tym zakresie ma komputer, gdyż dobre programy mogą nie tylko uzupełniać, ale i pogłębiać naukę szkolną. Jednak posiada on również swoje wady. Poza przedmiotami i środkami przekazu kultury do warunków kulturowych zalicza się także uczestnictwo w imprezach, np. koncerty, wystawy, przedstawienia teatralne. Młodzież uczestniczy często w takich imprezach we własnym gronie, używając przy tym swojego specyficznego języka. Spośród wielu czynników zaliczanych do warunków wychowania, szczególną rolę pełnią więzi emocjonalne między członkami rodziny, gdyż może ona kompensować inne braki a nie rzadko także trudności bytowe. Ogólna atmosfera domowa sprzyjająca lub nie pracy ucznia, wymagania, jakie się mu stawia, zachęty, a czasem nagany, stosunek rodziców do osiągnięć dziecka, a także do szkoły- to warunki wychowania w rodzinie mające wpływ na naukę szkolną. Często uczniowie mówią, że szkoła dobrze ich przygotowuje do życia, gdyż niegdzie nie panuje taka niesprawiedliwość. Jednak nie o takie przygotowanie chodzi. Praca zawodowa matek i struktura rodziny w zależności od stopnia, w jakim występuje, także może oddziaływać negatywnie na emocjonalny i społeczny rozwój ucznia. Duży wpływ na niepowodzenia szkolne maja także warunki środowiska szkolnego. Wyróżnić tu można warunki zależne i niezależne od nauczyciela. Niezależne są związane z programem nauczania, metodami nauczania¸ formami oddziaływania, czynnikami natury organizacyjnej i finansowej. Do negatywnych cech programu nauczania należy jego przeładowanie, rozkład na poszczególnych poziomach i dobór treści. Treści są często przestarzałe i nie dające uczniowi poczucia ważności i przyjemności, nie przybliżają ważnych problemów. Przez metody nauczania uczeń często jest traktowany przedmiotowo. Nauczyciel odwołuje się do pamięci i percepcji ucznia a nie jego wyobraźni i aktywności. Nauka jest nieciekawa, konkuruje z telewizją i niestety często przegrywa. Wielu uczniów nudzi się na lekcjach. Jeżeli chodzi o formy oddziaływania na motywację, należy wskazać na mało zróżnicowany system kar i nagród, przy czym przeważ system kar, który budzi lęk i niechęć do szkoły. Ważne są także czynniki natury organizacyjnej, tj. liczba uczniów w klasie, rozkład lekcji. Odnoszą się one w szczególności do uczniów słabszych intelektualnie i nerwowo. W czynnikach natury finansowej wyszukują usprawiedliwienie nauczyciele i instytucje, czyli szkoły. Zależnymi od nauczyciela warunkami środowiska szkolnego są jego cechy osobowości. Mają one wpływ na powodzenie szkolne uczniów. Są to m. in. Właściwości poznawcze (inteligencja, zainteresowania, płynność werbalna), umiejętności pedagogiczne (sposób przekazywania wiedzy, umiejętność słuchania), właściwości charakteru (sprawiedliwość w ocenianiu, życzliwy stosunek do ucznia, takt, empatia), właściwości zachowania (umiejętność nawiązania kontaktu), odporność na stres, pogodne usposobienie i optymistyczna postawa, (bo jest on modelem, a jego postawa wpływa na stosunek uczniów do samych siebie, obowiązków). Kolejną grupą czynników, które są częściowo zależne od nauczyciela a częściowo nie to czynniki związane z klasą szkolną jako grupą. Istotne znaczenie ma tu atmosfera i pozycja ucznia w klasie, która w znaczący sposób wpływa na stosunek ucznia do nauki. Są to czynniki związane ze współżyciem na terenie szkoły. Obok czynników środowiska rodzinnego i szkolnego niepowodzenia szkolne zależą także od warunków biopsychicznych młodzieży, gdzie istotne znaczenie mają czynniki biologiczne takie jak: sprawność analizatorów, sprawność motoryki, przebieg dojrzewania, stan zdrowia. Obniżają one sprawność ogólną i dynamikę rozwoju. Czynniki natury częściowo biologicznej, częściowo psychicznej to: uzdolnienia i inteligencja ucznia, nadpobudliwość nerwowa, przede wszystkim sfery emocjonalnej i motorycznej (zaburzenia uwagi, trudność w zapamiętywaniu), właściwości osobowości: introwersja i ekstrawersja. Czynniki natury psychicznej to: motywacja (wiara o pożytku nauki i znaczeniu jej w dalszym życiu), dojrzałość społeczna (pracowitość, dokładność, sumienność), zainteresowania pozaszkolne (pogłębiają lub odciągają od nauki), intensywne przeżycia osobiste (przykre i radosne, które mogą odwracać uwagę od nauki szkolnej, np. pierwsza miłość). Zjawisko motywacji jest bardzo złożone. Często mamy do czynienia z układem polimotywacyjnym, tzn. równocześnie oddziałują różne motywy: poznawczy, ambicyjny, praktyczny. Motywacja jest zmienna. Zależy od faz rozwoju dziecka i kierunku oddziaływania domu i szkoły. Szczególną rolę mają motywy lękowe, charakterystyczne dla uczniów mających niepowodzenia szkolne. Niektórzy nauczyciele błędnie twierdzą, że lęk mobilizuje. Owszem, ale tylko do pewnego stopnia, potem hamuje działania. Uczenie się ma, więc charakter działania obronnego, wymuszonego przez zagrożenie. Motywem działania staje się redukcja napięcia lękowego. Psychologiczne skutki niepowodzeń są różnorodne i zależą od ich częstości. Pojawiają się reakcje obronne: kłamstwo, wagarowanie, przyłączenie do grup dewiacyjnych czy próby samobójcze. Ważny w niepowodzeniach okazuje się stosunek rodziców do nich. Warto zaznaczyć, że pomimo sporej niechęci do nauki szkolnej młodzież często podejmuje wysiłek pozaszkolny dokształcając się np. z technik komputerowych czy języków obcych. Charakterystyczne jest zjawisko spadku wyników w nauce podczas okresu dojrzewania, szczególnie w 1. –szej fazie. Funkcje umysłowe w tym czasie ulęgają szybkiemu rozwojowi, ale mogą występować różne trudności w skupieniu uwagi, czy nadmiernie szybkim zapominaniu. Pewną rolę odgrywają też zainteresowania mogące pochłaniać uczniów, którzy zapominają o nauce. Rozwija się też wtedy zdolność do różnicowania spraw na ważne i mniej ważne.
Wiele uwagi poświęcono problemom relacji uczeń- uczeń, które są niekiedy powodem trudności szkolnych. Wymieniane powody to: wyśmiewanie się z ucznia, ironiczne uwagi podczas jego wypowiedzi oraz rywalizacja o stopnie. Obecnie dochodzą do tego napięcia frustracyjne, będące wynikiem zróżnicowania pod względem materialnym. W zakresie tym mamy do czynienia z nowym zjawiskiem, jakim jest „dorabianie” pieniędzy zarówno przez dziewczęta, jak i chłopców. Rodzice często mają pozytywny stosunek do zaradności swych dzieci, ale gdy zaczynają się problemy w szkole stawiają sprawę dość jasno. Skrajnym przykładem zakłócenia stosunków pomiędzy uczniami jest odrzucenie. Przyczyny tego zjawiska mogą być różne: odmienność fizyczna i psychiczna (pożądana jak i niepożądana), jakiś jeden konkretny czynnik, atmosfera panująca w klasie. Dzieci odrzucane w domu, są też często odrzucane w środowisku szkolnym. Można to tłumaczyć tym, że emocjonalne odrzucenie przez bliskich powoduje wykształcenie społecznie niekorzystnych zachowań, np. niepewność siebie, unikanie kontaktów, agresywność. Kolejnym nowym zjawiskiem, które pojawiło się w stosunkach między uczniami jest dręczenie uczniów przez uczniów, przy czym niekiedy zachowanie to bywa tak okrutne, że może zostać przyjęte jako przestępcze. Jakie są przyczyny przenikania tego typu zachowań do szkoły jeszcze nie wiadomo. Bardzo interesujące są również relacje nauczyciel- uczeń. Czynnikiem stresującym mogą być tu wypowiedzi nauczycieli obniżające wartość i godność uczniów. Często wynika to z wrogiego stosunku nauczyciela do uczniów, niechęci do nich, niskiego poziomu kultury. Niewłaściwy kontakt na linii nauczyciel- uczeń szczególnie silnie traumatyzuje uczniów nerwowych, gdyż oddziaływania ze strony nauczyciela pogłębiają zazwyczaj chwiejne u tych uczniów poczucie wartości, pogarszają ich kontakty społeczne. W relacjach między uczniami i nauczycielami pojawiło się nowe, nieznane do tej pory zjawisko: lęk nauczycieli przed uczniami. Wzrosła, bowiem agresywność uczniów, która nie omija nawet nauczycieli. Zdarzają się przypadki wulgarnego odnoszenia się do nich, próby pobicia a nawet gwałtu. Badacze usiłują przedstawić stosunki panujące między nauczycielem i uczniami. Marchand wyróżnił trzy typy stosunków: bezpostaciowe (nauczyciel jest zainteresowany swoją postacią i karierą, mniej zajmuje się uczniami), napięte (nauczyciel chce podporządkować sobie uczniów) uczniów harmonijne (nauczyciel pragnie zrozumieć uczniów i wpłynąć na ich rozwój). H.H. Anderson wyróżnia dwa typy kontaktów: dominujący i integrujący. W dominującym wyróżnia trzy podtypy: dominujący z wyraźnymi konfliktami z uczniami, dominujący bez dostrzegalnych konfliktów i dominujący z tendencją do współpracy. W typie integrującym wyróżnia podtypy: integrujący bez widocznej współpracy z uczniami i integrujący z wyraźną tendencją do współdziałania. Aby kontakty były prawidłowe muszą występować obydwa typy kontaktów.
Do trzeciej grupy problemów szkolnych należy zaliczyć konflikty światopoglądowe. Mogą one wynikać z rozbieżności światopoglądowych, którymi styka się młodzież. Czasem konflikty tego typu są wynikiem postawy antyrealizmu moralnego. Pomyślnym wyjściem z tego konfliktu jest rozwiązanie go w wyniku rozwoju własnych poglądów i ich konsekwentnej realizacji.
Różne rodzaje problemów, które zostały omówione przeżywane są rozmaicie. Mogą wyrażać się poprzez stresy szkolne, kryzysy czy fobie. Stresy są powszechnie przeżywane przez młodzież. Jest to zespół procesów systemie nerwowym i całym organizmie, które są reakcją na działanie bodźców lub różnych sytuacji trudnych, przykrych, bolesnych, zagrażających. Te czynniki, które wyzwalają stres nazwane zostały stresorami. Wyróżnia się stres: fizjologiczny i psychiczny, przy czym są one ze sobą powiązane. Przebieg reakcji stresu jest następujący: pod wpływem stresorów następuje wzrost aktywacji ośrodkowego układu nerwowego- wzrost czujności, występuje szybsze reagowanie, przyspieszony odbiór i przetwarzanie informacji w układzie nerwowym. Równolegle występują procesy emocjonalne, często o dużym nasileniu. Charakterystyczne są reakcje obronne: strach i gniew. Poznano już wpływ stresu na sprawność umysłową. Opisują ją dwa prawa Yerkesa- Dodsona. Pierwsze mówi, że przy wzroście pobudzenia emocjonalnego sprawność umysłowa początkowo wzrasta, a następnie maleje, przy czym spadek ten jest często bardzo gwałtowny. Drugie głosi, że im trudniejsze i bardziej złożone jest zadanie, tym niższy poziom pobudzenia emocjonalnego jest optymalny, więc tym łatwiej może wystąpić zaburzenie sprawności. Zaburzenia sprawności pod wpływem emocji noszą nazwę deterioracji emocjonalnej. Często obserwuje się współwystępowanie objawów neurowegetatywnych, takich jak drżenie rąk, pocenie się, przyspieszone bicie serca, bóle brzucha lub głowy, mdłości. Typowymi stresorami są klasówki, egzaminy, sprawdziany, odpytywanie na środku klasy, sytuacje rywalizacji między uczniami. Istnieją też różne inne bardziej indywidualne stresy, np. ćwiczenia gimnastyczne, zbyt szybkie tępo pracy. Zazwyczaj osoby gadatliwe, ożywione w sytuacjach stresowych lepiej radzą sobie z nim niż pozornie spokojne. Zdolność do sprawnego działania pomimo silnych emocji nazywa się odpornością na stres emocjonalny. Zjawisko to zwiększa się wraz z wiekiem, w miarę zdobywania doświadczenia. Można więc powiedzieć, że problem stresu nie dotyka tylko i wyłącznie osób indywidualnych, ale także całej grupy, jaką jest klasa. Kryzysy szkolne występują już tylko u poszczególnych uczniów. Powstają często wskutek chronicznego niepowodzenia szkolnego, narastając wraz z nim, a bezpośrednim czynnikiem wyzwalającym je są konsekwencje niepowodzenia w nauce, np. powtarzanie klasy, wydalenie ze szkoły. Jest to efekt kumulowania się emocji negatywnych, aż do ich gwałtownego rozładowania się. Obraz psychicznego załamania się może być różny: izolowanie się, milczenie, długotrwały płacz, odmawianie jedzenia, krzyk, wybuchy złości, niszczenie przedmiotów, nawet samookaleczenie. Skrajną postacią kryzysu jest próba samobójcza. Nie należy, zatem ignorować nawet niewielkiego psychicznego załamania się młodego człowieka. Ważne jest też pielęgnowanie więzi rodzinnych, które bardzo często pomagają dziecku do powrotu do równowagi psychicznej. Rodzice powinni być, więc ostrożni, taktowni, ale i stanowczy w swoim postępowaniu. Nie należy narzucać się ze swoją troską czy nadopiekuńczością, ale pozwolić na odreagowanie. Po kryzysie lub jeszcze w jego trakcie pożądana jest kilkudniowa zmiana otoczenia i spokojna rozmowa z osobą, która go przeżywała. W zakres psychopatologii wchodzą nie tylko kryzysy, ale także fobie szkolne. Fobia jest lękiem silnym i nie do opanowania. Występuje w różnej postaci. W okresie dorastania fobia może przyjąć dwojaką postać:
1) fobia może przejawiać się w lęku przed szkoła, wynikającym z kumulowania się niepowodzeń szkolnych, 2) może występować u szkolnych prymusów i polega wtedy na silnym lęku przed utratą dotychczasowej, wyróżnionej pozycji. Pojawia się tu zawężenie zainteresowań tylko do nauki szkolnej i niezdolność do odprężenia się. Cechuje uczniów nieśmiałych z wysokimi ambicjami. Ambicjami uczniów w okresie dorastania obserwuje się też logofobię. Jest to lęk przed mówieniem, który w sytuacjach szkolnych powoduje zamilknięcie lub cząstkowe, poplątane, nieadekwatne do jego rzeczywistej wiedzy wypowiedzi. Problemy szkolne są tak różnorodne w stosunku do sposobu ich wyrażania, treści i nasilenia, że zarówno rodzice jak i wychowawcy powinni zwracać uwagę na właściwości dorastającej dziewczyny czy chłopaka.

XI. Problemowe zachowania młodzieży
Czynniki natury biologicznej i psychicznej sprawiają, że psychiczne właściwości dorastających nabierają pewnej wyrazistości i ostrości. To czy wzbudzą one niepokój dorosłych zależy od ich właściwości i tolerancji na określone zachowanie. Wrażliwość wychowawcza polega na dostrzeżeniu konkretnego zachowania w konkretnej sytuacji, umiejętności przyporządkowania tego zachowania określonej klasie zachowań i na zrozumieniu jego uwarunkowań. Bez czynność, która często występuje może wynikać z trudności w nauce, niemożności skupienia uwagi, nieśmiałości, rozczarowania lub choroby. Rodzice różnią się między sobą pod względem wrażliwości wychowawczej. Istotne jest nastawienie alocentryczne- ku innym ludziom. Tolerancja na określone zachowanie dziecka jest zróżnicowana indywidualnie. Zależna jest od przynależności do określonej grupy społecznej, struktury rodziny, oraz indywidualnych doświadczeń życiowych. Wrażliwość wychowawcza rodziców polega, więc na spostrzeganiu i rozumieniu określonego zachowania dziecka. Poziom tolerancji przyczynia się do tego, że określone zachowania będą traktowali jako pożądane lub nie. Możemy mówić o indywidualnym obszarze tolerancji każdego z rodziców. Występuje jednak pewna granica, powyżej i poniżej której budzi się troska rodziców. Gdy zachowanie dziecka przekroczy próg tolerancji rodziców, staje się zachowaniem problemowym, a więc takim, do którego należy się ustosunkować i rozwiązać. Ważne jest poznanie własnej tolerancji, jej granic i zróżnicowania wobec różnych zachowań dla świadomego oddziaływania wychowawczego. Często rodzice twierdzą, że denerwują ich u dzieci te zachowania, które u siebie oceniają jako negatywne. Ważnym problemem są granice społecznej tolerancji w stosunku do zjawisk i zachowań nietypowych i występujących rzadko. W każdym społeczeństwie należy stworzyć miejsce dla ludzi odmiennych, ale są potrzebne wyraźne granice dla ich oddziaływania na dzieci i młodzież. Należy być świadomym, czego konkretnie nasza tolerancja lub nietolerancja dotyczy. Istnieje nadmiernie duża tolerancja wobec osób agresywnych i pijaków, natomiast zbyt mała wobec ludzi fizycznie lub psychicznie ograniczonych przez chorobę czy odmiennych rasowo, etnicznie, wyznaniowo czy seksualnie. Bardzo często występują zachowania sygnałowe to znaczy takie za pomocą, których dziecko świadomie lub nie świadomie sygnalizuje swoje niezaspokojone potrzeby. Większość zachowań człowieka coś sygnalizuje. Sygnały te są czytelne w zależności od sytuacji i zastępują albo wzmacniają słowa. Inaczej się przedstawia sprawa zachowań problemowych, których nie rozumiemy i które budzą nasz niepokój. Stawianie sobie pytań co sygnalizuje dane zachowanie pozwala rodzicom na zrozumienie zachowań dziecka z punktu widzenia ich znaczenia dla niego. W różnych okresach te same sygnały mogą mieć inne znaczenie, a to samo znaczenie mogą zawierać różne sygnały. Dorastający z pomocą swojego zachowania osiąga różnorodne korzyści psychologiczne np. samodzielność, zwrócenie na siebie uwagi, przewagi, uzyskanie pomocy i wsparcia, ukrycia się czy pozbycia się poczucia winy. Korzyści te mogą stać się celami neurotycznymi. Zostają im podporządkowane wszystkie działania jednostki. Wiele z pośród zachowań młodzieży jest zachowaniami sygnałowymi wyrażającymi bezradność i oczekiwanie na pomoc. Zachowanie może stać się dwuwarstwowe. Warstwa zewnętrzna zderza się z otoczeniem, prowokuje, przeciwstawia się, a zarazem chroni warstwę wewnętrzną, wrażliwą, zawierającą Ja-idealne, której dorastający często się wstydzi. Zachowania sygnałowe cechują się pewną przesadą, nadmiarem, lub odwrotnie, nadmiernym wyciszeniem. Istnieją dwa wymiary akceptacja- brak akceptacji, oraz aktywność- bierność. Z ich wzajemnego krzyżowania powstają cztery grupy zachowań 1. akceptacja+ aktywność= uczestniczenie 2.akceptacja+ bierność= uleganie 3. brak akceptacji+ aktywność= przeciwstawianie się 4. brak akceptacji+ bierność= unikanie. Patologizacji może ulec każde zachowanie. Cechuje je wtedy: znaczne nasilenie, długotrwałość, nieadekwatność do sytuacji i mała podatność na zmianę. Kierunek jej może być różny przeciw sobie i przeciw innym, co najczęściej występuje łączne. Zachowana typu uczestniczenie: a) „ bycie prymusem”- zachowania pozytywne, społecznie cenione związane z wysoką motywacją osiągnięć, dążenie do pierwszeństwa. Prymus chce uzyskać najlepsze oceny, uczy się dla nich, podporządkowuje się im psychicznie. Częściej rolę te przyjmują dziewczęta niż chłopcy. Osoba taka jest chwalona, nieobarczana codziennymi obowiązkami domowymi. Kontakty koleżeńskie mogą mieć charakter instrumentalny a zainteresowania są zawężone. b) „ bycie maskotką”, obejmuje postępowanie pełne wdzięku, przymilności, pochlebstwa. Sytuacja taka dotyczy przede wszystkim dzieci urodziwych. Osoby takie często nie są traktowane poważnie. c) „ bycie błaznem” zwraca uwagę wyrazistym, rozśmieszającym innych zachowaniem. Zaspokaja tak swoje dążenie do wyróżnienia się i autonomii. Rolę tę przejmują przede wszystkim chłopcy przyczyna takiego zachowania tkwi zazwyczaj w poczuciu mniejszej wartości lub niskiej społecznej atrakcyjności. Występują najczęściej w szkole, grupie rówieśniczej, rzadko w domu.
Zachowania typu uleganie: pozytywnie przyjmowane jako wyraz uległości wobec autorytetu dorosłych a) pedantyzm- nadmierna skrupulatność nastawienie na drobiazgi, poszukiwanie, „ dziury w całym” b) „ niewinny grzesznik- dziecko dąży do okazania swojej dojrzałości i odpowiedzialności moralnej: „ jestem niedobry, ale skoro to widzę, to w istocie jestem dobry”. Osoba taka przeżywa wyrzuty sumienia wtedy, gdy są one nieuzasadnione. W życiu dojrzałym może dojść do przesunięcia funkcji sumienia. c) nieśmiałość charakteryzuje zewnętrzne zahamowanie, wycofywanie się czy wręcz unikanie kontaktu z ludźmi, stanem zmożonego napięcia, połączonego często z symptomami neurowegetatywnymi. Osoby nieśmiałe nie doceniają swoich możliwości, nastawione są z góry na niepowodzenia, dlatego są mało aktywne, ale pragną włączyć się w działanie.
Zachowania typu przeciwstawianie się- są wyrazem aktywności i zarazem braku akceptacji. a) przekora- typowy sposób walki o własna pozycje i tożsamość. Jest często sposobem sprawdzania cierpliwości, wytrzymałości, a właściwie miłości rodziców. b) złość- jest to następstwo przeciwstawiania się rodziców przekorze ich dorastającego dziecka. U jej podstaw leży najczęściej dążenie do autonomii, pokazania własnej woli i mocy. Ważne jest by nie reagować na złość złością. Należy spokojnie wyjaśnić sprawę. W ówczesnych czasach obserwuje się mniej zachowań w wyrażaniu złości czy gniewu oraz częste ich uzewnętrzniane w zachowaniach agresywnych. Nasila się agresja instrumentalna: zimna i racjonalna.
c) zarozumiałość- dziewczyna czy chłopak w sposób aktywny przeciwstawiają siebie innym, sygnalizują przewagą, odrębność. d) zachowania hedonistyczne- dorastający poszukują zabawy tam , gdzie jest i tam, gdzie jej nie ma, nie uwzględniając okoliczności. Zachowania te mogą być różnego rodzaju: dyskoteki, rockowisko, seks, przebywanie w klubach, pubach. Pragnienie bawienia się może być wypaczone, jeśli zabawa staje się najbardziej pożądanym i niekiedy jedynym godnym wysiłku celem. Takie postępowanie może być wywołane postępowaniem rodziców, wzorami ich stosunku do pracy, sytuacji społecznej.
e) kradzież- ma swoją formę i różną motywację. Kradnący kierują się chęcią łatwego zdobycia czegoś, czego sami nie posiadają. f) kleptomania- obejmuje impulsywne przywłaszczenie sobie czyjejś własności, często bezwartościowej. Ma podłoże popędowe i rozładowuje wewnętrzne napięcie.
Zachowanie typu unikanie- są bardziej oporne, trudniej je spostrzec i wychowawczo ująć. A) fajtłapa- nie podejmuj wysiłku dla pokonania trudności. W skrajnych przypadkach zachowania takie prowadzą do nieuspołecznieni, wyrażającego się w lenistwie i wygodnictwie. B) lenistwo- niechętny stosunek do wymagań i braku aktywności własnej. Często wynika z utraty celu. Powinno być odnoszone do motywacji.. C) próżniactwo- jego istotą jest bezcelowe działanie. Czasem występują marzenia dzienne, polegające na luźnym, swobodnym biegu myśli o charakterze życzeniowym. Przy braku jakichkolwiek kroków wychowawczych lenistwo i próżniactwo mogą się patologicznie nasilać, przyjmując postać abulii, będącej długotrwałą niezdolnością do podejmowania decyzji i działań. D) powolność działań- może być swoistym brakiem przekory. E) pozorowanie działań- jest to wyraz rezygnacji dziecka wobec nacisku ze strony rodziców, przy kontynuowaniu mocowania się z nimi. Polega na udawaniu czynności i przez pewien czas skuteczne. Im jednak dłużej trwa, tym większa jest moralna szkoda. F) roztrzepanie- cechuje brak koncentracji i wytrwałości w działaniu. G) ucieczka w sen. H) kłamstwa- prowadzi do niego lęk przed konsekwencjami, chęci unikania wysiłku, nieraz żeby uniknąć długiego wyjaśniania. I) pseudologia fantastyczna- zmyślanie zdarzeń, najczęściej w celu zwrócenia na siebie uwagi. J) jadłowstręt- stanowi zagrożenie dla zdrowia a nawet życia młodego człowieka.
Aby rozwiązywać różnego rodzaju konflikty należy przestrzegać kilka zasad: zbliżanie się zamiast oddalania, dzielenie się uczuciami zamiast skrywania ich, rozmawianie zamiast milczenia.

XII. Autodestrukcyjne zachowania młodzieży
Do zachowań tych zaliczamy: palenie papierosów, picie alkoholu, używanie środków odurzających. Zagrażają one zdrowiu a niejednokrotnie życiu dorastających. Wyniki badań wskazują na wzrastanie liczby i obniżanie się wieku młodzieży skłonnej do wejścia na drogę prowadzącą do autodestrukcji. Sprzyja temu rozchwianie norm, zmiana hierarchii wartości oraz nasilenie lęków i bezradności. Szkodliwe dla zdrowia skutki, gdy wydłużają się w czasie, są często lekceważone nie tylko przez młodzież, ale także rodziców. Od nawyku do nałogu tylko jeden krok. Powstaje psychiczna zależność od określonego środka. Jest to złożony emocjonalnie nawyk i polega na uzyskaniu danego środka. Z czasem prowadzi do zwiększonego dawkowania. Może doprowadzić do zależności fizycznej. Wtedy najważniejsze staje się uzyskanie danego środka. Do jego zdobycia nie istnieją ani granice moralne ani prawne. Siła nałogu dominuje nad wszystkimi innymi potrzebami. Skutki stają się społeczne. Wiążą się z całkowitą lub częściowo utratą zdolności do pracy a także do pełnienia innych ról, jak również z koniecznością z korzystania z leczenia i innych świadczeń społecznych. Nikotyna- skutki zatrucia nie są bezpośrednio uchwytne i bywają lekceważone. Zatrucie dymem upośledza czynności układu nerwowego- powoduje nerwobóle, zaburzenia wzroku, słuchu, pamięci, obniż wrażliwość smakową i węchową, zmniejsza odporność na choroby infekcyjne. U młodych dziewcząt prowadzi di zwyrodnienia gruczołów wydzielania wewnętrznego, zwłaszcza do zaburzeń czynności gruczołów płciowych. Kobiety palące podczas ciąży rodzą mniejsze i słabsze dzieci, bardziej podatne na choroby. Często występują też nowotwory krtani, oskrzeli i płuc. Organizmy żeńskie są bardziej wrażliwe na nikotynę oraz na inne trucizny niż organizmy męski. Dlatego powinny być szczególnie chronione przed tym nałogiem. Istotny wpływ na zdrowie ma także palenie bierne. Alkoholizowanie się- obniża się wiek młodzieży pijącej. Badania wskazują na zależność pomiędzy upijaniem się młodzieży a nad używaniem alkoholu w środowisku rodzinnym. Po alkohol sięga znacznie więcej chłopców niż dziewcząt. Wynika to z tradycji „ oblewania” różnych wydarzeń, wydarzeń sytuacjach frustracji i bezradności. Alkohol zmniejsza lub likwiduje nieśmiałość, chwilowo podnosi samoocenę i nastrój, przyczynia się więc do łatwego kontaktowania się w grupie rówieśniczej, a także zbliżeń seksualnych. Spożywany nawet w małych dawkach wpływa negatywnie na czynności psychiczne, między innymi na czas reakcji i sprawność intelektualną. Przy małych dawkach zaburza krytycyzm. Rodzice powinni przeciwstawiać się modelowi picia napojów alkoholowych wysokoprocentowych i w dużych ilościach. Narkotyki zażywane są w celu złagodzenia złego samopoczucia, uzyskania stanu euforii lub innych przeżyć. Do silnego zatrucia a nawet śmierci może dojść już przy pierwszym użyciu narkotyku. Mogą być one zażywane doustnie, poprzez wdychanie, wcieranie, iniekcję. Dzielimy je na miękkie (marihuana, haszysz, LSD, grzyby halucynogenne) i twarde (amfetamina, kokaina, heroina, opium, morfina, tzw. Kompot). Niektóre z nich można bardzo łatwo uzyskać. Nienależny lekceważyć uzależnienia się młodzieży od leków nasennych, uspokajających i przeciw bólowych. Dla uzyskania odurzenia stosuje się także kleje i lakiery syntetyczne, środki piorące, czyszczące, rozpuszczalniki a nawet pastę do butów. Młodzież taka często wagaruje a niekiedy ucieka z domu. Wdychanie substancji trujących powoduje nieodwracalne zmiany w mózgu. Powstają halucynacje, które mogą doprowadzić do halucynozy, w której człowiek całkowicie traci kontrole nad sobą. Dają one poczucie swobody i odmienności wrażeń. Z pośród młodzieży eksperymentującej część wpada w nałóg. Pierwsze sygnały zażywania przez młodzież narkotyków bywają różne, gdyż mają one indywidualne działanie. Wyróżniamy czynniki natury biologicznej, psychologicznej i społecznej. Do zewnętrznych okoliczności sięgnięcia po środki odurzające należy wpływ kolegów: ich namowa lub emocjonalne odrzucenie. Narkotyki staja się modą i stylem bycia. Często jest to samodzielnie podjęta decyzja. Do motywów ucieczkowych zaliczamy osobiste trudności, nudę, monotonię. Występuje często syndrom spadłego liścia- młodzież czuje się niepotrzebna, czeka, aż zostanie zmieciona przez los. Do motywów ucieczkowych należy też motyw konformizmu- przejmowanie wzorców panujących w grupie rówieśniczej. Motywy egzystencjalne( bezsens życia, załamanie się wartości) można spotkać dopiero pod koniec okresu dorastania. Często występują też aktywne motywy poszukiwania np. ciekawości, hedonistyczne, prestiżowe, snobistyczne. Chcąc wyrwać młodzież z uzależnień należy wskazywać nie na zagrożenia zdrowotne, ale na ograniczenie autonomii, zniewolenie czy stanie się łupem przestępczych handlarzy. U podstaw sięgania po środki odurzające leży potrzeba automodyfikacji. Gdy załamaniu ulegają warunki egzystencji psychicznej, fizycznej lub ich obu może dojść do prób samobójczych. Ich największa liczba występuje w środowiskach o dużym bezrobociu, wiejskich oraz wśród uczniów. Obniża się wiek osób, które targnęły się na życie. Głównymi motywami prób samobójczych są konflikty rodzinne oraz niepowodzenia szkolne, ambicje czy odczucie niesprawiedliwości. Rodzice nie powinni lekceważyć u swoich dzieci sygnałów myśli samobójczych. Szczególnej troski wymagają dziewczęta i chłopcy przejawiający nastrój depresyjny. Należy dbać, aby nie znaleźli się wśród rówieśników z podobnymi problemami, gdyż myśli samobójcze mogą być wtedy indukowane. Sygnałami zagrożenia samobójstwem mogą być: zawężenie życia psychicznego, skierowana przeciwko sobie agresja, fantazjowanie na tematy samobójcze. Próby samobójcze pełnią zazwyczaj funkcję wołania o pomoc i mają na celu zwrócenie uwagi otoczenia. Sygnały zagrożenia wymagają interwencji kryzysowej. Często okazja lub zbieg okoliczności wpływają na występowanie zachowań autodestrukcyjnych. Do zachowań tych zaliczmy także przyjmowane przez chłopców anabolików- leki, które zatrzymują w organizmie sole mineralne, wskutek czego wzrasta masa ciała niektórych narządów, przede wszystkim mięśni, kości i wątroby. Pobudzają one także do agresji.
Jednym z najtragiczniejszym ze skutków narkomanii jest AIDS. Bardzo ważne jest uświadamianie młodzieży przyczyn i skutków tej choroby: HIV atakuje system obronny organizmu, niszcząc jego zdolność do przeciwstawiania się chorobom. Organizm pozbawiony obrony z czasem umiera. Edukacja młodzieży pełni tu istotną rolę.

XIII. Postępowanie wychowawcze wobec dorastających
Rodzice muszą sobie postawić pytanie: jak postępować z dorastającymi dziećmi. Odpowiedź na nie nie jest prosta. Każdy człowiek wymaga innego traktowania, dostosowanego do jego indywidualnych cech osobowościowych. Wiek, w jakim znajdują się rodzice dorastającego to ok. 40 lat. Jest to, tzw. Kryzys wieku średniego. Spada tężyzna fizyczna i gaśnie młodość. Pojawiają się objawy przekwitania. Pojawiają się różnego rodzaju choroby, np. wieńcowa, narządów rodnych u kobiet. Jest to czas, gdy nadchodzi moment pożegnania się z własnymi rodzicami. Pozycja w społeczeństwie jest ustalona, grono przyjaciół jest stałe, zabawy i rozrywki odchodzą na dalszy plan. Dla młodzieży obserwowanie rodziców jest śmieszne. Są oni bardzo krytycznie nastawieni do swoich rodziców, rodziców tym większym stopniu, im bardziej ich kochają. Należy ukazać też relacje dorastających z dziadkami. Na tej linii często występuje tzw. Konflikt pokoleń. Jednak dziadkowie dają możliwość do poznania tradycji, dostarczają cennych doświadczeń, niejednokrotnie opiekują się wnukami pomagając swoim dzieciom. Sytuacja młodzieży w rodzinie jest zróżnicowana i zależy od pozycji (kolejność), różnicy wieku pomiędzy rodzeństwem i jego liczba. Ważne jest, aby rodzice nie porównywali swoich dzieci, nie tylko z rodzeństwem, ale i z kolegami czy z samym sobą. Rodzice nie powinni też wypominać dzieciom jak ciężko pracują na ich utrzymanie. Kolejnym błędem jest nadmierne krytykowanie, a tym samym naruszanie poczucia wartości dziecka. Inny problem to niekonsekwentne postępowanie rodziców. Wprowadza ono zamieszanie w i tak już rozchwiane życie młodzieży. Odmienny błąd rodziców to podejmowanie kłótni z dziećmi i wchodzenie w utarczki. Prawie zawsze rodzice są tu skazani na klęskę. Skrajne przeżywanie emocji, przeskoki z jednego krańca na drugi to charakterystyczna cecha dorastających. Czasem utrwala się motywacja bliska- charakteryzująca się podejmowaniem bliskich a niepodejmowaniem dalekich zadań życiowych. Zdolność do perspektywicznego myślenia i stawiania planów na przyszłość występuje ok. 17. r.ż. słuchanie i rozmowa z dorastającym, często pomagają w ocenie, czy wypowiada on swoje poglądy, czy to tylko prowokacja. Gdy dorastające dziecko dobrze czuje się w domu, podejmuje rozmowę z rodzicami na różne tematy na pewno nie utknie w martwym punkcie. Często jednak zdarza się ucieczka od rzeczywistości, którą jako przykład podajemy: ucieczkę w marzenia, fantazje erotyczne, niebezpieczne formy zachowań, ucieczkę os rozczarowania, lęków, niezrozumienia świata itp. Przy swoim głębokim nasileniu może zbliżyć się nawet do patologii. Warto zwrócić uwagą na ucieczkę w chorobę, która jest wybierana przez jednostki psychicznie słabe.
Każde dorastające dziecko jest poddane jakby konfliktowi: z jednej strony jest bezpieczne pod opieką rodziców a z drugiej chce być niezależne i samodzielne. Zdrowy i silny młody człowiek poradzi sobie z tym konfliktem. Dorastających należy szanować i akceptować pomimo ich drobnych błędów, potknięć i problemów, z jakimi się stykają. Zasady, według których powinni postępować rodzice ze swoimi dorastającymi dziećmi to: zasada akceptacji, wiarygodności, poszanowania intymności, równych zobowiązań, stabilności, prośby, konsekwencji, otwartości na informacje, humoru i współdecydowania.
W naszym społeczeństwie rzadko mówi się o sprawach osobistych. Chociaż żyjemy tak blisko siebie nie mówimy o tym, co ważne. Nie wiemy nic o sobie. Wielu z nas nie potrafi się nawet czasem wypowiedzieć, co czuje. A to przecież takie ważne.