Status sędziego

Sędzia, osoba mająca prawo rozstrzygania spraw i wymierzania sprawiedliwości. W Polsce sędzia jest niezawisły (podlega wyłącznie ustawie). Sędzia penitencjarny sprawuje nadzór nad przebiegiem wykonania kary pozbawienia wolności, sędzia polubowny (arbiter) to członek kolegium powołanego do rozstrzygnięcia sporu majątkowego (na mocy umowy między stronami), sędzia śledczy prowadzi śledztwo w sprawach karnych (w prawie polskim nie istnieje ten urząd)), sędzia pokoju (Wielka Brytania, USA, Francja) to samodzielny sędzia niezawodowy decydujący w sprawach drobniejszych.
Najistotniejszy aspekt niezawisłości sądownictwa stanowi osobista niezawisłość sędziów. Niezawisłość sędziowska ma dwojaki charakter pozytywny i negatywny. Pozytywny sprowadza się do podejmowania bezstronnych orzeczeń na podstawie kryteriów niezależnych do subiektywnych ocen sędziego podejmuje decyzje, na podstawie prawa, zgodnie z wewnętrznym przekonaniem sędziego podejmującego decyzje, na podstawie prawa, zgodnie z wewnętrznym przekonaniem sędziego. Negatywny przejaw niezawisłości polega na uwolnieniu sędziego od wszelkich nacisków z zewnętrz. Zapewnianiu tych dwóch elementów służą gwarancje niezawisłości. Do gwarancji niezawisłości sędziowskiej należą zarówno czynniki materialne, jako formalne. Do gwarancji materialnych niezawisłości należy zaliczyć cechy osobowości sędziego oraz kulturę polityczna i prawna społeczeństwa, w ty przede wszystkim elit rządzących. Cechy osobowości sędziego oraz jego poziom moralny uznane są zarówno przez ustawodawcę, ja i doktrynę. Wysoki poziom etyczny, doświadczenie zawodowe i kultura polityczna sędziego stanowią obok organizacyjnych przepisów procesowych najlepsze gwarancje bezstronności. Za najważniejsza przesłankę niezawisłości uznać należy sposób obsadzenia, a w szczególności sposób opróżniania stanowiska sędziowskiego. Zgodnie z art. 42 Małej Konstytucji sędziów powołuje Prezydent na wniosek Rady Sądownictwa. Kandydatów na stanowiska sędziów przedstawiają Krajowej Radzie Sądownictwa zgromadzenie ogólne sędziów w sądach w podwójnej liczbie do nie obsadzonych stanowisk. Na stanowiska sędziego w sądach powszechnych może być powołana osoba, która:
· Posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich.
· Jest nieskazitelnego charakteru
· Ukończyła wyższe studia prawnicze
· Odbyła aplikacje sądową lub prokuratorską
· Złożyła egzamin sędziowski lub prokuratorski
· Pracowała w charakterze asesora sądowego lub prokuratorskiego przynajmniej rok
· Ukończyła 26 lat
Do uzyskania stanowiska sędziego sądu apelacyjnego wymagany jest pięcioletni staż sędziowski. Na stanowisko sędziego Sądu Najwyższego może być powołana osoba, która posiada kwalifikacje wymagane do objęcia stanowiska sędziego w sądach powszechnych a ponadto wyróżnia się wysokim poziomem wiedzy prawniczej oraz doświadczeniem zawodowym oraz wykazuje co najmniej 10 okresem pracy lub służby na stanowisku sędziego, prokuratora, arbitra, radcy prawnego albo wykonywania zawodu adwokata lub pracy na samodzielnym stanowisku w organach administracji państwowej, z którym związana była praktyka prawniczą, zwłaszcza w udział w orzekaniu. Do sprawowania funkcji sędziego dopuszczeni zostali profesorowie i doktorzy habilitowani nauk prawnych. Funkcje sędziego w Izbie Wojskowej Sądu Najwyższego mogą pełnić wyłącznie oficerowie zawodowi.
Odwołać sędziego może Prezydent wyłącznie w przypadkach gdy:
· Zrzekł się on ze swojego stanowiska
· Stał się na trwale niezdolny do wykonywania obowiązków w skutek choroby lub ułomności
· Przekroczył 65 lat życia, chyba że Krajowa Rada Sądownictwa wyrazi zgodę na dalsze pełnienie tej funkcji sędziowskich, nie dłużej jednak niż do ukończenia 70 lat
· Zawarł związek małżeński z osoba, która wykonuje zawód adwokata, a osoba tanie zaprzestała go wykonywać w terminie 3 miesięcy od zawarcia związku małżeńskiego.
Utrata stanowiska sędziego następuje także z mocy prawa w wypadku orzeczenia sądu dyscyplinarnego o wydaleniu ze służby lub skazania przez sad na karę pozbawienia praw publicznych. Podobną rolę gwarancyjna jak nieodwołalność sędziego spełnia ograniczenie możliwości administracyjnych i arbitralnych form przeniesienia sędziego na inne stanowisko niekoniecznie w tym samym sadzie. Może to się odbyć za zgoda sędziego, a bez zgody po wyrażeniu stanowiska Krajowej Rady Sądownictwa.
Ważna gwarancja niezawisłości jest zakaz przynależności sędziów do partii politycznych i zakaz prowadzenia przez nich działalności politycznej. Zakaz ten nie dotyczy jednak sędziów piastujących mandaty posłów lub senatorów.
Z odpolitycznieniem dotychczasowej roli sędziów wiąże się zmiany roty ślubowania i eliminacja z niej wszelkich zwrotów o zabarwieniu politycznym. Zasada niezawisłości zagwarantowana jest także przez immunitet sędziowski, który chroni sędziów przed możliwością nieuzasadnionego pociągnięcia ich do odpowiedzialności karnej. Sędzia nie może być zatrzymany ani pociągnięty do odpowiedzialności karnej, zarówno sadowej i administracyjnej, bez zezwolenia właściwego sądu a za wykroczenie odpowiada jedynie dyscyplinarnie. Niezawisły status sędziów został poważnie wzmocniony poprzez zwiększenie uprawnień samorządu sędziowskiego, który uzyskał zasadniczy wpływ na sprawy osobowe i organizacyjne sądów. Znalazło to wyraz zwłaszcza w składzie i kompetencji Krajowej Rady Sadownictwa. Należy zaznaczyć, że niezawisłość sądownictwa umacniają i uzupełniają wszystkie pozostałe konstytucyjne zasady organizacji i funkcjonowania sądów.