Działalność lądolodów i lodowców górskich

Skutki działania lodowców górskich i lądolodów widać dopiero po ich ustąpieniu. Lodowiec górski eroduje, transportuje i osadza rozdrobniony materiał.
Do erozyjnych form polodowcowych należą:
– cyrk (kar) lodowcowy – nieckowate zagłębienie otoczone z trzech stron stromymi zboczami, a z czwartej wygładzonym progiem skalnym. Cyrk powstaje w miejscu dawnego pola firnowego – intensywne wietrzenie mrozowe. Po ustąpieniu lodowca zagłębienie może wypełnić się wodą – jezioro cyrkowe;
– rysa lodowcowa – zadrapanie na powierzchni skał w dnie i zboczach dolin, spowodowane żłobieniem podłoża przez materiał skalny wtopiony w lodowiec;
– wygład lodowcowy (baraniec, muton) – powierzchnie litej skały wyszlifowane przez przesuwający się lód;
– dolina U-kształtna – dolina o płaskim, szerokim dnie i prawie pionowych stokach wyrzeźbiona przez jęzor lodowcowy, zwana inaczej doliną żłobową. Powstała z przekształcenia górskiej doliny rzecznej V-kształtnej w wyniku intensywnego wietrzenia mrozowego;
– dolina wisząca (zawieszona) – boczna dolina o dnie położonym na wyższym poziomie niż dno głównej doliny polodowcowej.
Podstawową formą akumulacji lodowcowej jest morena – wzniesienie zbudowane z materiału niszczonego podłoża i zboczy gór, wtopionego w lód i przemieszczanego pod jego naciskiem. Wyróżnia się kilka typów moren:
– boczna – wał położony wzdłuż bocznych krawędzi jęzora lodowcowego zbudowany z ostrokrawędzistych okruchów pochodzących z niszczenia zboczy górskich;
– środkowa – powstaje w wyniku połączenia moren bocznych dwóch łączących się jęzorów lodowcowych;
- denna – lekko faliste wzniesienie zbudowane z okruchów skalnych wtopionych w dno lodowca i osadzonych na dnie doliny;
– czołowa – wzniesienia powstające u czoła jęzora lodowcowego, bardzo szybko rozmywane przez wody topniejącego jęzora.
W rzeźbotwórczej działalności lądolodów zmiany zachodzą w wyniku działania samego lądolodu oraz wód pochodzących z jego topnienia, tzw. fluwioglacjalnych.
Najbardziej charakterystycznymi formami ukształtowania powstałymi w wyniku erozyjnej działalności wód lodowcowych są:
– rynna – długie i wąskie obniżenie wyrzeźbione w podłożu przez rzeki podlodowcowe płynące pod ciśnieniem; po stopieniu lądolodu tworzą się jeziora rynnowe.
– pradolina – bardzo szeroka dolina o płaskim, często zabagnionym dnie, utworzona przez wody roztopowe i wody rzeczne obszarów, które nie były pokryte lodem. Tworzy się na przedpolu lądolodu, równolegle do jego czoła.
Działalność akumulacyjna lądolodu i wód polodowcowych doprowadziła do powstania następujących form:
– morena denna – zbudowana z tzw. gliny zwałowej (morenowej), czyli mieszaniny iłów, piasków, żwirów i głazów. Tworzy faliste równiny;
– morena czołowa – powstaje przed czołem lądolodu w czasie jego dłuższego postoju. Gdy czoło lądolodu przesuwa się do przodu po powstaniu wału morenowego, materiał morenowy jest spychany i piętrzony – powstaje morena spiętrzona;
– głazy narzutowe (eratyki) – głaz o średnicy do kilkudziesięciu metrów przetransportowany w lodowcu i osadzony po stopieniu lodu;
– drumlin – wydłużone wzgórze dochodzące do 50 m wysokości, zbudowane z gliny lub osadów fluwioglacjalnych z pokrywą gliniastą;
– kem – pagórek o wysokości od kilku do kilkudziesięciu metrów, zbudowany z piasków i żwirów, który powstał w otwartej szczelinie w czasie zatrzymania
lądolodu lub gdy lądolód rozpadał się na odosobnione bryły, tzw. bryły martwego lodu;
– oz – długi do kilkudziesięciu kilometrów wał zbudowany z piasków i żwirów, zwykle kręty, osadzony przez wody podlodowcowe płynące w szczelinie lądolodu;
– sandr – rozległy stożek napływowy zbudowany z piasków i żwirów na przedpolu lodowca przez wypływające spod lądolodu wody.
Obszary pokryte w przeszłości lądolodem charakteryzują się specyficznym typem krajobrazu. Ze względu na znaczne różnice wyróżniamy krajobraz o rzeźbie:
– młodoglacjalnej – charakteryzujący się dużą różnorodnością form akumulacyjnych (morena czołowa, ozy, kemy, drumliny i sandry) oraz obecnością licznych jezior polodowcowych różnego typu;
– staroglacjalnej – charakteryzujący się mniejszymi różnicami wysokości względnych wzgórz morenowych i zazwyczaj łagodniejszymi formami akumulacyjnymi (bardziej zniszczonymi) oraz brakiem jezior polodowcowych.