I. "Tajemniczy Ogród" jako powieść
Powieść jest to obszerny utwór pisany prozą, w którym wiele postaci (pierwszoplanowe: Mary Lennox, Colin Craven, Dick Sowerby, drugoplanowi: Marta i Zuzanna Sowerby, ogrodnik Ben) i przynajmniej kilka wątków, czyli ciągów zdarzeń rozgrywających się wokół danej postaci lub zagadnienia. Wątkiem głównym jest "powrót do życia" ogrodu, Mary i Colina. Poznajemy losy dzieci od momentu narodzin aż do chwili, kiedy Colin odzyskuje ojca. Obserwujemy, jak dwoje złych i nieszczęśliwych młodych ludzi odzyskuje radość życia, uczy się cieszyć każdym drobiazgiem z otaczającego świata, poznaje smak przyjaźni i siłę uśmiechu. Jednocześnie widzimy, jak po dziesięciu latach zamknięcia budzi się ogród nieżyjącej pani Craven.
Oprócz tego możemy również śledzić wątki poboczne: przyjaźń Dicka, Mary i Colina, znajomość dzieci ze starym ogrodnikiem Benem, przyjaźń Mary z gilem.
Akcja powieści (wydarzenia powiązane ze sobą związkiem przyczynowo-skutkowym) zaczyna się, gdy osierocona Mary Lennox przybywa do Anglii do swojego jedynego krewnego, wuja Archibalda Cravena. Pojawienie się nowego mieszkańca w ponurym domu na wrzosowisku jest przyczyną wszystkich następnych wydarzeń (odkrycie tajemniczego ogrodu, przyjaźń Mary, Dicka i Colina, zmiany zachodzące w dzieciach, odnowienie zamkniętego przez dziesięć lat ogrodu, powrót do zdrowia młodego panicza Cravena). Przyjazd Archibalda Cravena do Misselthwaite Manor i spotkanie ze zdrowym synem jest punktem kulminacyjnym akcji.
Fabuła akcji (wszystkie wydarzenia w utworze) rozpoczyna się od urodzeń Mary. Poznajemy jej życie w Indiach. Dowiadujemy się, że brak miłości rodziców był przyczyną nieznośnego charakteru dziewczynki. Ukazane są również losy Colina przed pojawieniem się Mary w Misselthwaite Manor. Przeświadczenie o kalectwie i szybkiej śmierci, brak matki i miłości ojca sprawiły, że Colin wyrastał na despotycznego samoluba.
II. Symbolika i realizm w powieści
W powieści bardzo wyraźnie zarysowują się dwie przeplatające się ze sobą warstwy: realistyczna i symboliczna.
Realizm (kreowanie świata prawdopodobnego, rzeczywistego):
- historia Mary Lennox i Colina Cravena,
- opisy przyrody (ogród, wrzosowiska, pejzaż typowy dla Yorkshire),
- sposób opisu przeżyć bohaterów (wściekłość Colina, radość Mary na widok rozkwitającego ogrodu).
Symbolika (znaczenie symboliczne):
- Mary, Colin i Archibald Craven to symbol zwykłych ludzi borykających się z wielkimi problemami,
- tajemniczy ogród to symbol najskrytszych myśli ludzkich, do których nikt nie ma dostępu,
- zamknięty przez dziesięć lat ogród to także symbol trwania w zapomnieniu i powrotu do życia, wali życia ze śmiercią,
- tajemniczy ogród to również symbol całego świata, którego nieodłącznymi elementami są samotność, zapomnienie, odrzucenie, miłość, radość, życie i śmierć.