Rzeczpospolita jako państwo wielonarodowościowe

Pod koniec XVI. wieku zakończyło się ostateczne formowanie nowego potężnego państwa , w środkowej Europie, powstałego w wyniku unii Polski i Litwy w 1569 roku-Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Był to kraj o specyficznym ustroju politycznym, opierającym się na władzy szlachty, a także państwo wielonarodowościowe zamieszkane nie tylko przez Polaków i Litwinów ale i przez Rusinów, Ormian, Żydów, Niemców, Tatarów i przez tzw. ludność napływową czyli Włochów, Szkotów, Holendrów czy nawet Francuzów. Przez ponad dwa wieki te wszystkie grupy narodowościowe budowały wielkie kilkumilionowe państwo.
. Na początku warto sobie zadać pytanie skąd taka różnorodność w dziedzinie narodowości zamieszkujących Rzeczpospolitą. O ile problem zamieszkiwania na tych terenach Litwinów i Rusinów jest rzeczą prostą bo przecież był to naturalny skutek unii lubelskiej to występowanie tu Włochów, Szkotów, Holendrów czy Francuzów jest rzeczą ciekawszą i wymagającą bliższego zapoznania się z tematem. Otóż już w XVI wieku obserwujemy proces napływu do Polski ludności krajów zachodnich. Łączy się to ze szczytowym rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w naszym kraju a co za tym idzie bogaceniem się szlachty i wykształceniem spośród niej najbogatszej grupy-magnaterii. To właśnie oni zapraszają na swoje dwory artystów, żołnierzy pochodzących z Włoch czy Szkocji. Najjaśniejszym tego przykładem jest chociażby familia Radziwiłłów zafascynowanych zachodem. Znany Janusz Radziwił posiadał ponoć kilka regimentów wojsk zaciężnych w którym służyli prawie wyłącznie Szkoci.. Najznamienitsze perły polskiej architektury baroku wyszły z pod ręki włoskich architektów (zamek w Krasiczynie czy Krzyżtopór). Wprowadzili oni również wiele nowinek militarnych. Jak duży wpływ na rozwój polskiej armii mieli przybysze z zachodu świadczy może stworzenie tzw. cudzoziemskiego autoramentu. Cudzoziemcy z zachodu przybywali również wraz z orszakami małżonek królów polskich. Warto wspomnieć o ogromnej gościnności jakiej przybysz mógł zaznać od szlachty polskiej.
Obok wspomnianych przeze mnie Włochów, Szkotów czy też Francuzów dużą grupę cudzoziemców stanowili Niemcy. Zamieszkiwali oni głównie duże miasta w Prusach Królewskich i w lennach Rzeczpospolitej. Najliczniejsza grupa Niemców mieszkała w największym polskim mieście-Gdańsku. Byli oni zazwyczaj dość dobrze sytuowanymi rzemieślnikami zajmującymi się murarką, czy ludwisarstwem.
Oprócz Niemców w miastach duży odsetek ludności stanowili Żydzi. Byli oni zazwyczaj właścicielami karczm co zresztą utkwiło w kulturze polskiej. W połowie XVII w. Otrzymują oni wyłączność na prowadzenie tego typu działalności. Jak duża była społeczność żydowska w Rzeczpospolitej świadczyć mogą liczne synagogi rozmieszczone w całej Polsce (m.in. synagoga w Lesku). Były one nie tylko miejscem modlitwy ale i miejscem spotkań, zebrań Żydów.
Do najważniejszych i największych grup narodowościowych w Rzeczpospolitej zaliczyć możemy ludność litewską i ruską, zamieszkującą ponad połowę państwa. Przez cały XVII wiek obserwujemy w przypadku tych dwóch grup proces wzmożonej polonizacji. Rozwijają się tam tradycje polskie, religia katolicka i język. O ile Litwa łatwo poddaje się tym procesom o tyle trudniej następuje to na terenach zamieszkanych przez Rusinów zwanych Ukrainą. Wypływ na to ma wyznawanie przez mieszkańców tamtych terenów religii prawosławnej a co za tym idzie innych tradycji. Nie mały wpływ na słabszą niż na Litwie polonizację ma status społeczności ruskiej jakże inny niż Litwinów. Rusini byli w zdecydowanej większości zwykłymi chłopami pańszczyźnianymi. Szlachty wybitnie ruskiej bardzo mało. Potężne latyfundia jakie istniały na Ukrainie były własnością magnaterii których przodkowie byli średnią szlachtą polską a następnie w wyniku akcji kolonizacyjnej osiedlili się tutaj i niebawem dorobili ogromnych majątków. Magnaci prowadzili jednak zgubną w skutkach politykę ucisku wobec społeczności ruskiej doprowadzając do powstania organizacji Kozaczyzny skupiającej chłopów zbiegłych z pod ręki panów, kryminalistów i ludzi żądnych przygód. Kozacy w szczególności podkreślali swe ruskie korzenie i odrębność narodowościową.. Od początku swego istnienia byli „drzazgą w oku” szlachty. Była to społeczność nie uznająca poddaństwa, występująca przeciwko próbą wprowadzenia na Ruś katolicyzmu, broniąca prawosławia. Z czasem panowie polscy zdali sobie sprawę, że utrzymanie Kozaków na wodzy będzie rzeczą trudną. Postanowiono więc stworzyć tzw. rejestr kozacki. W czasie wojen mogła się do niego wpisywać pewna liczba kozaków tworzą pewnego rodzaju płatne wojsko. Niestety to nie wystarczyło ciągły ucisk chłopów na Ukrainie, częste nie uznawanie praw kozaków doprowadzało do buntów ludności ruskiej. Największe powstanie Kozackie w 1648 roku zwane powstaniem Chmielnickiego ukazało słabość Rzeczypospolitej i było jej początkiem końca. Zemściła się bierność i ignorancja szlachty polskiej wobec Rusinów. Próbowano uratować całość Rzeczypospolitej w 1658 roku w Hadziaczu gdzie zaproponowano coś w rodzaju unii lubelskiej uznając ludność ruską za równą Polakom i Litwinom. Niestety sejm nie ratyfikował umowy Hadziackiej. Wielu historyków uważa dziś, że było to najgorsze posunięcie sejmu.
Powstania kozackie były oczywiście jednym ze skutków wielonarodowościowej formy państwa jakim była Rzeczpospolita. W państwie zawierającym taką ilość różnych grup musiało dojść do tarć pomiędzy nimi tak jak będzie to miało miejsce w XIX w. W Monarchii Habsburskiej. Ponadto wiele grup narodowościowych to różne religie. Spotkać więc możemy kilka wyznań protestanckich (kalwini, luteranie, arianie), prawosławie, katolicyzm, judaizm, islam. W XVI mamy do czynienia z tolerancją religijną natomiast już wiek XVII to okres nietolerancji i wzrostu znaczenia religii katolickiej spowodowany licznymi wojnami z Turcją, Rosją, czy też z protestancką Szwecją. Przyczyniło się to do przywiązania Rzeczpospolitej do obozu katolickiego.
Oczywiście wielonarodowe państwo miało też swoje pozytywy zwłaszcza w dziedzinie kultury. Po pierwsze dzięki kontaktom z zachodnimi artystami, architektami w Polsce powstawały znakomite budowle takie jak wspomniany przeze mnie zamek Krzyżtopór czy wiele innych. Oprócz tego w XVII wieku obserwujemy proces mieszania się kultur zachodniej ze wschodnią w wyniku czego powstaje sarmatyzm.
Rzeczpospolita XVII wieku to niewątpliwie ewenement w podzielonej Europie. Państwo gdzie mieszały się języki, narody, kultury. O ile w pierwszej połowie tego wieku kraj charakteryzował się tolerancją i był wzorem współżycia to druga połowa ukazała słabość i błędy wewnętrzne w państwie. Niewątpliwie konflikty narodowościowe, które wtedy zaczęły występować, walnie przyczyniły się do upadku Rzeczypospolitej.