Światy i ich mieszkańcy kreowani przez literature science-fiction i fantasy. Omów specyfikę gatunku na wybranych przykładach.

Science fiction(z angielskiego science- nauka i fiction- fikcja) odmiana prozy narracyjnej, w której świat przedstawiony umieszczony jest w przyszłości w stosunku do czasu napisania utworu i oparty na naukowych prognozach, dotyczących przyszłego rozwoju techniki i cywilizacji. Tradycje literatury fantastycznonaukowej sięgają początków XIX w.
Fantasy jest jedną z odmian literatury fantastycznej, rozwijająca się w XX w., choć nawiązująca do literatury dawniejszej. Radykalnie odrzuca obowiązujące poczucie realności i konwencje realistyczne. Buduje własną rzeczywistość, w której dominują dziwność, fantastyka, magia. Powieści z gatunku fantasy mają bogatą akcję, pełną niezwykłych zdarzeń, logicznie skonstruowaną. Ich autorzy nawiązują do baśni, legend, mitów. Tworzą odrębne światy i ich geografię, mitologię, religię, plemiona je zamieszkujące, języki, świat roślin i zwierząt.

Bajki robotów są zbiorem opowiadań science-fiction Stanisława Lema wydanym w roku 1964.
Akcja bajek rozgrywa się w kosmosie lub na odległych i różnych od siebie planetach. Np. w “Trzech elektryrycerzach” planeta pokryta jest w całości zamarzniętym oceanem, w “Dwóch potworach” planeta zbudowana jest ze skał ogniowych i posiada jaspisowe niebo, Argena z “Białej śmierci” jest zaś planetą rozbudowaną do wewnątrz i opasana jest przez swojego władcę Metametryka, który chronił planetę przed kosmicznym wtargnięciem. Niektóre planety nie wyróżniają się niczym szczególnym i przypominają Ziemię(jak w “Przyjacielu Automateusza”, gdzie główny bohater płynął przez ocean i wylądował na bezludnej wyspie). Planetami często zarządzają roboty, którzy pełnią rolę feudalnych monarchów.
Bohaterowie zamieszkujący planety to wysoko zaawansowane w rozwoju roboty. Posiadają one świadomość i wolną wolę. Odznaczają się inteligencją(chociaż nie wszystkie np. trzejelektrorycerze). Niekiedy potrzebują snu(Murdas) albo nakręcenia rozumu(Elektrina, córka króla Boludara z “Jak Erg Samowzbudnik Bladawca pokonał”). Roboty mogą dowolnie zmieniać swoje formy, np. Murdas(Bajka o królu Murdasie), który powiększa się do rozmiarów miasta, czy Dioptryk(Doradcy króla Hydropsa), który się pomniejszał. Posiadają ludzkie uczucia- boją się, cieszą, śmieją, szukają zabawy i emocji.
Zajęciem robotów jest między innymi konstruowanie nowych maszyn i robotów, zarządzanie planetami, płodzenie następców tronu(Doradcy króla Hydropsa), dręczą poddanych podatkami(Uranowe uszy), lękają się spisku na swe życie i strącenia z tronu(Uranowe uszy, Bajka o królu Murdasie), poza tym zwykle się nudzą, co popycha ich w różne uciążliwe dla poddanych, a czasem i dla nich samych niebezpieczne przedsięwzięcia np. w “Bajce o maszynie cyfrowej, co ze smokiem walczyla” król z nudów rozgrywał boje z wrogami, których stwarzali dla niego inżynierowie, co niemal skończyło się dla niego tragicznie, ponieważ stworzył smoka, którego nie mógł pokonać.
Poziom rozwoju techniki w “Bajkach robotów” stoi na bardzo wysokim poziomie. Roboty przenoszą się bez większych trudności z planety na planetę, z galaktyki na galaktykę, a przy tym wykazują niezwykłe zdolności konstruktorskie: z łatwością budują skomplikowane maszyny cyfrowe(np. Trurl zbudował maszynę, która mogła tworzyć wszystkie rzeczy na litere n), potrafią umieścić sztuczną inteligencję nawet w paciorku mieszczącym się w uchu(“Przyjaciel Automateusza”), nie stwarza im większych trudności wytwarzanie dowolnych pierwiastków chemicznych.

Solaris jest jedną z najbardziej znanych powieści Stanisława Lema. Książka została wydana w 1961r.
Akcja utworu rozgrywa się na planecie Solaris. Planeta krąży wokół dwóch słońc- czerwonego i niebieskiego. Powierzchnia planety niemal w całości pokryta jest oceanem i nielicznie wznoszącymi się nad jego poziom płaskowyżami. Atmosfera pozbawiona jest tlenu i ma trujące właściwości dla ludzi. Na planetach takich jak Solaris panują nieprzyjazne warunki do rozwoju życia dlatego sądzono, że na Solaris również nie mogło ono powstac.
Ocean pokrywający planetę początkowo uważano za twór martwy i niemający wpływu na planetę. Wraz z rozwojem badań nad planetą wysunęła się teoria o świadomości oceanu, który potrafi zmieniać kształtowanie orbity planetarnej. Na powierzchni oceanu tworzone są formy powierzchniowe, którym w ziemskiej przyrodzie nic nie odpowiada. Ludzie nadali im nazwy m.in. mimoidy, długonie, symetriady, asymetriady, chyże. Plazma potrafi odtworzyć wszystkie kształty, które znajduję się w odległości nie przekraczającej 8-9 mil np. samolot, który lata nad oceanem powstaje na powierzchni plazmy i jest to tzw. mimoid. Zjawiska te odbywają się na wielką skalę, często przybierają rozmiary większe niż ziemskie miasta. Plazma oceanu ma także zdolność do zmieniania swojej konsystencji- od galaretowatej cieczy po przypominającą pumeks, na której można spokojnie stanąć. Kolejnym wytworem oceanu są tzw. twory F, które pojawiły się na stacji badawczej. Twory F- istoty, będące żywymi odbitkami najbardziej sekretnych lęków, pragnień i przeżyć ludzi, studiujących planetę, np. zmarła żona Kelvina Harey, która pojawiła się na stacji wkrótce po jego przybyciu. Twory są nieśmiertelne i posiadają neutrinową budowę czyli zbudowane są z cząstek mniejszych niż znane nam atomy. Pojawienie się tworów na stacji badawczej ma tragiczny skutek dla badaczy. Jeden z nich, Gibarian popełnia samobójstwo, a reszta bliska jest obłedu. Nie wiadomo dlaczego ocean podsyła ludziom twory F. Możliwe, że jest to jego sposób na nawiązanie kontaktu z badaczami. Ostatecznie dla solarystów jest to potwierdzeniem żywej natury oceanu.
Oprócz myślącego oceanu na Solaris są również ludzie zamieszkującą stację badawczą. Kelvin, Snaut i Santorius. Głównym ich zadaniem jest nawiązanie kontaktu z oceanem i odpowiedzenie na pytania zadawane przez ludzkość. Po pojawieniu się tworów F ich uwaga skupia się na poznaniu ich natury oraz na unicestwieniu ich. Poza tym badacze wykonują czynności jak wszyscy ludzie- muszą spać, jeść i załatwiać swoje potrzeby.
Charakterystyczny w Solaris jest poziom rozwoju techniki. W stacji badawczej znajduje się wiele specjalistycznych i zaawansowanych technicznie maszyn, np. anihilator, który wytwarza antypole neutrinowe zdolne do zniszczenia tworów F, samoloty przystosowane do latania nad oceanem, bardzo dokładne mikroskopy. Ludzie osiągnęli taki stopień rozwoju techniki, że wysyłanie sygnałów miedzy planetami i pozdróże międzyplanetarne stały się możliwe, na co dowodem jest prowadzenie badań na Solaris, wysyłanie tam badaczy i ich komunikacja z Ziemią.

Hobbit, czyli tam i z powrotem został wydany w 1937r.
Akcja utworu rozgrywa się w Śródziemiu, na głównym kontynencie świata stworzonego przez Tolkiena- Ardy. Śródziemie swoją topografią przypomina Ziemię. Są tam łańcuchy górskie, puszcze, rzeki, jeziora przypominające Ziemskie.
Sródziemie zamieszkuje wiele ras i stworzeń, m.in. hobbici, ludzie, elfy, trole, gobliny, smoki, magowie, wielkie pająki potrafiące mówić.
Najbardziej charakterystyczną rasą są hobbici wymyśleni przez Tolkiena. Hobbici to niziołki, które mieszkają w starannie utrzymanych norach. Kochają pokój, harmonię i ład, najchętniej mieszkają w schludnych wsiach, pośród starannie uprawianych pól. Posiadają zdolność bezszelestnego poruszania się dzięki czemu unikają kłopotów. Przedstawicielem hobbitów jest Bilbo Baggins.
Następną rasą zamieszkującą Śródziemie są krasnoludy. Są niewielkiego wzrostu, ale charakteryzują się dużą siłą i wytrzymałością. Zazwyczaj żyją w kopalniach, najlepiej złota. Pilnie strzegą swojej własności i sekretów. Cechuje je chciwość i chęć posiadania jak największej ilości skarbów. Są również wspaniałymi kowalami i rzemieślnikami. Przykładem jest Thorin, przywódca krasnoludów, który pragnie odzyskać zagrabione bogactwa i zabić smoka Smauga.
Elfy są jedną z najpotężniejszych ras Śródziemia. Nie starzeją się, cenią piękno – zajmują się poezją i śpiewem. Cechą charakterystyczną elfów są spiczasto zakończone uszy. Posiadają zdolności magiczne i potrafią wyrabiać przedmioty mające magiczne właściwości(np. Żądło, którym posługuje się Bilbo świeci gdy w pobliżu znajdują się orkowie lub gobliny).
Gandalf jest przedstawicielem czarodziejów zamieszkujących Śródziemie. Czarodzieje zajmują się magią, posiadają niezwykłą i potężną moc. Gandalf trudnił się głównie pomocom ludziom i walką ze złem.
Śródziemie zamieszkują również ludzie, nie posiadający żadnych nadzwyczajnych mocy. Są najliczniejszą rasą. Zajmują się najzwyklejszymi pracami.
Oprócz wymienionych ras Śródziemie zamieszkują jeszcze trole, które charakteryzują się wielkimi, grubo ciosanymi twarzami. Są bezmyślni i mówią prostackim językiem. Najchętniej jadają ludzi, ale nie gardzą też innym mięsem. Mieszkają pod ziemią i boją się światła, bo od promieni słonecznych zmieniają się w kamień.
Gobliny, czyli orkowie są to okrutne i złe istoty, nienawidzące elfów oraz wszelkich szczęśliwych stworzeń. Zamieszkują jaskinie i pieczary, gdyż nie znoszą światła dziennego. Potrafią być świetnymi budowniczymi, ale nie potrafią wytwarzać pięknych przedmiotów. Zajmują się wyrabianiem broni: młotów, siekier, narzędzi tortur. Często sprzymierzają się z wargami i walczą ramię w ramię.
Charakterystycznym mieszkańcem jest Beorn, który potrafi przybierać postać niedźwiedzia.
Magia jest wszechobecna w Śródziemiu i odgrywa ważną rolę, jednak nie determinuje życia jego mieszkańców, którzy potrafią sobie radzić bez niej.

Kolor Magii Terrego Prachetta jest pierwszą częścią wieloksięgu o Świecie Dysku.
Akcja toczy się na świecie o kształcie dysku, spoczywającego na grzbietach czterech słoni: Berilii, Tubula, Wielkiego T’Phona i Jerakeena, stojących na skorupie A’Tuina – wielkiego żółwia płynącego przez wszechświat. Na Dysku rozróżnia się dwa podstawowe kierunki: osiowy i krawędziowy oraz dwa powstające w wyniku szybkiego obrotu dysku: obrotowy i opaczny. Świat zakończony jest Krawędzią, z której opadają na dół wody Oceanu Krawędziowego. Wokół dysku krąży malutkie słońce, oświetlając mocno boki i nigdy nie dogrzewając osi. W Świecie Dysku rok składa się z 8 pór roku, tydzień z ośmiu dni, a w widmie światła występuje osiem kolorów(ósmy kolor to oktaryna, która związana jest z energią magiczną). Przez Dysk przepływa jedyna rzeka Ankh, której wodę można kroić nożem.
Świat dysku zamieszkuje wiele różnych stworzeń i ras m.in. ludzie, magowie, Śmierć, bogowie, trole.
Ludzie zamieszkujący Ankh-Morpork w większości pozbawieni są zasad moralnych. Kradną, wszczynają bójki, zabijają i czekają tylko na okazję by się wzbogacić.
Świat Dysku zamieszkują również magowie. Jednym z nich Rincewind, który nie ukończył Niewidocznego Uniwersytetu. Zna tylko jedno zaklęcie, które wyskoczyło ze strony Księgi Zaklęć Stwórcy i wkopało się głęboko w jego umysł. Nikt nie wie do końca jakie to zaklęcie i jaką ma moc. Od tamtej pory, gdy Rincewind czuje się zagrożony zaklęcie pcha się mu na usta. Magowie w Świecie Dysku, dzięki ośmiokątom na siatkówce, mogą widzieć ósmy kolor tęczy czyli oktarynę- kolor magii i wyobraźni(oprócz nich widzą ten kolor jeszcze koty). Poza tym magowie przeważnie są homoseksualistami i nie mogą wypowiadać liczby 8.
Świat Dysku zamieszkuje również Śmierć, który nazywa siebie antropomorficzną personifikacją, wygląda jak kościotrup z kosą. Przeprowadza ludzi na tamtą stronę, kosą odcinając ostatnie więzy łączące ich ze światem doczesnym. Jest dla nich widoczny tylko wtedy, gdy chce być zauważony, czyli w dość jednoznacznych okolicznościach. Jego wypowiedzi są pisane wyłącznie WIELKIMI LITERAMI (symbolizującymi głuchy i pusty głos, który trafia bezpośrednio do umysłu, a nie przez fale dźwiękowe).
Na Dysku można spotkać również trolle stworzone z kamienia, które myślą tak wolno, że o własnej śmierci dowiadują się po jakimś czasie, driady żyjące na drzewach, smoki i wiele innych stworzeń.
Magia ma duży wpływ na życie mieszkańców Świata Dysku. Np. wyrzucane księgi zaklęć poza Krawędź Dysku sprawiały, że w wodach pojawiały się niewidzialne ryby albo telepatyczne małże. Świat Dysku jest przesiąknięty magią do tego stopnia, ze nie dziwne są tu mówiące miecze(Kring) czy chodzące kufry. Na życie mieszkańców wpływają również bogowie, którzy grają w grę planszową, a za pionki służą im figury, które są odpowiednikami mieszkańców Dysku. W ten sposób decydują o ich losach, a sobie zapewniają rozrywkę.

Cechą specyficzną science-fiction jest umiejscowienie akcji w przyszłości i odległych galaktykach czy planetach. W Bajkach robotów dzieje się to na wielu planetach, a w “Solaris” na planecie znajdującej się w innym układzie słonecznym. Zarówno planety z “Bajek” jak i Solaris to wymysły autora, które nie mają odpowiedników w rzeczywistym świecie.
Science fiction cechuje również wysoki poziom rozwoju nauki i techniki, co pozwala na konstruowanie skomplikowanych maszyn, myślących robotów, zbudowanie stacji badawczej na bardzo odległej planecie.
Jednym z wątków tego gatunku jest nawiązanie kontaktu z obcą cywilizacją, co determinuje działania bohaterów oraz przewidzenie kierunku rozwoju techniki i cywilizacji, zwłaszcza rozwoju sztucznej inteligencji.
Specyfiką fantasy najczęściej jest umiejscowione akcji w fikcyjnym świecie, w którym poza zwykłymi prawami fizyki i biologii działa też magia oraz inne nadnaturalne moce. Do świata przedstawionego należy przeważnie rozległy zestaw rekwizytów swobodnie zaczerpniętych ze średniowiecza i starożytności. Charakterystyczne jest także występowanie obok gatunku ludzkiego innych ras oraz gatunków istot mitycznych lub baśniowych, takich jak: elfy, trolle, gobliny, smoki, driady.
Oba gatunki łączy to, że fabuła nie jest możliwa do rozegrania w warunkach rzeczywistości. Odbiega od realiów i jest wytworem wyobraźni.