Monarchia feudalna w średniowiecznej Polsce.

Temat: Monarchia feudalna w średniowieczu ( w Polsce)

Feudalizm to system społeczno-polityczny oparty na zależnościach pomiędzy poszczególnymi szczeblami drabiny feudalnej, wywodzący się z prawa książęcego. Głównymi jego elementami były różnego rodzaju daniny ściągane od gospodarstwa rolnych (w bydle lub owcach), stacje, czyli obowiązek goszczenia władcy i jego dworu, rozmaite posługi – od początku XIIw.- zamieniane na pieniądze, dochody z monopoli władcy (dochód od bicia monety, prawo do łowów) oraz sieć osad służebnych. Osady służebne były to setki wsi wyspecjalizowane w wielu specjalnościach głównie za sprawą Bolesława Chrobrego. Ustrój prawa książęcego znajdował swe główne oparcie w sieci grodów, która nadal rozbudowywała się dając początek miastom. Rewolucja „miejska” przyczyniła się do rozwoju stosunków towarowo pieniężnych w kraju.
Jednym z czynników przygotowujących rozkład systemu prawa książęcego był właśnie rozwój miast i gospodarki pieniężnej. Drugim był rozwój wielkiej własności, czyli po prostu wielkiego sektora gospodarki rolnej kierowanego przez wykształcającą się klasę szlachecką, co oznaczało dalszy postęp w rozwoju stosunków feudalnych. Klasa ta stanowiła na razie zbiór warstw o niezbyt sprecyzowanych prawach usytuowanych w strukturze społecznej między panującym i jego rodziną a drobnymi rolnikami. Najwyższą pozycję zajmowali nobile-możni znajdujący się w bezpośredniej orbicie dworu książęcego (czy królewskiego), za nimi szli możni niżsi rangą i drobni rycerze (tzw. włodycy).
Początkowo główną formą własności rycerskiej (dziedzicznej oraz pochodzącej z nadań panującego) był oparty na pracy niewolnych samowystarczalny folwarczek (praedium). Ludność nierycerska wolna podlegała bezpośrednio księciu (państwu), dostarczając różnych środków, z których korzystali również możni stopniowo skupiający w swym ręku coraz więcej ziemi (na początku XIII w. znany jest Piotr Włostowic, który na śląsku sam ufundował kilka kościołów). Ogólnie można powiedzieć, że w XI-XIII w. następował z jednej strony proces kształtowania się klasy szlacheckiej, a z drugiej klasy uzależnionych chłopów feudalnych (poddanych) zobowiązanych do różnego rodzaju świadczeń (renty feudalnej) na rzecz nie państwa lecz panów prywatnych.
Obok państwa największym właścicielem ziemskim był Kościół bogato przez państwo wyposażony. Z bulli Innocentego II z 1136 r. wynika, że dobra arcybiskupstwa gnieźnieńskiego na początku XII w. liczyły około 150 osad. Dobra te, drogą immunitetu, były wyłączone spod prawa książęcego a aparat państwowy wspomagany był przez kościelny. Dużą rolę w administracji państwowej odegrały parafie, zastępujące dawny system opoli. Państwo dzieliło się na prowincje, a te na okręgi grodowe zarządzame przez komesów (kasztelanów). Ściągali oni daniny, organizowali prace publiczne, obronę i nadzorowali osady służebne oraz spełniali inne funkcje wynikające z władzy cywilnej i wojskowej.
Komesowi przyporządkowani byli urzędnicy niżsi (np. komornicy). Osobną hierarchię tworzyli urzędnicy dworscy, czyli centralni. Byli to zarządcy pałacowi, kanclerz, skarbnik, mincerz i prawdopodobnie jeszcze inni.
Państwo prowadziło ożywioną działalność inwestycyjną. Do tego typu działalności należały liczne fundacje klasztorów, początkowo przede wszystkim benedyktyńskie. Był to nie tyle wyraz pobożności fundatora, ile chęć włączenia do sieci ognisk kulturowych w państwie nowych elementów.
Okres rozbicia dzielnicowego w Polsce to okres, w którym coraz większa grupa osób dążyła do władzy i znaczenia, chcąc swój rosnący wraz ze wzrostem gospodarczym potencjał majątkowy powiązać z odpowiednim prestiżem społecznym i politycznym. Oznaczało to pogłębienie się stosunków feudalnych, dla których w sferze politycznej ważna jest decentralizacja władzy.System feudalny ogarniał też inne sfery życia. Przede wszytskim wzmacniała się własność feudalna. Była ona odrębnym typem własności, dla której charakterystyczna była z jednej strony dominująca własność państwa (panującego), a z drugiej własność indywidualna rolników powstała w wyniku rozkładu wspólnot, nad którą państwo sprawowało zwierzchność. Na ziemiach polskich proces kształtowania się własności feudalnej polegał na prywatyzacji własności kosztem zwierzchności państwa, uważającego się za właściciela wszytskich ziem, co w praktyce oznaczało z jednej strony uformowanie się indywidualnej i pełnej wartości szlacheckiej w postaci mniejszych czy większych dóbr ziemskich (stanowiących łącznie wielką całośc feudalną), a z drugiej włączenie w jej ramy indywidualnej własności drobnych rolników, którzy stawali się poddanymi. Własność szlachecka nie była obciążona żadnymi świadczeniami czy posługami na rzecz państwa bądź feudałów wypłwywającymi z hierarchii feudalnej; szlachta polska bowiem wykształcała się jako klasa ludzi formalnie równych. Jedynie uzależniani chłopi stojący na dole drabiny feudalnej (która w Polsce miała formalnie tylko dwa szczeble obejmujące całą szlachtę i chłopów), zobowiązani byli w zamian ze dzierżawienie ziemi do renty feudalnej na rzecz właścicieli szlacheckich. W sumie więc procesy zachodzące na terenie Polski były w pewnym sensie odwrotne aniżeli te, które miały miejsce w Europie zachodniej, lecz- jeśli chodzi o wykształcenie się klasy właścicieli szlacheckich i drobnych rolników świadczących rentę feudalną- spotykały się tu i tam w podobnym punkcie. W Europie zachodniej własność feudalna wykształciła się na bazie rozkładu niepodzielnej własności „rzymskiej”, na ziemiach polskich ewolucja dotyczyła własności państwowej oraz indywidualnych własności drobnych rolników- obu form powstałych w efekcie rozkładu wspólnoty władania ziemią przez społeczeństwo.
Rozwój wielkiej własności feudalnej dającej możnym i rycerstwu środki do życia godne ich stanu szedł w parze ze stopniowym traceniem na znaczeniu silnego wcześniej państwowego sektora gospodarki oraz związanego z nim systemu fiskalnego.
Na przełomie XIV i XV w. szlachta niechętnie patrzała na bogacących się sołtysów i mieszczan w wyniku wzrostu cen, co spowodowane było dużym zapotrzebowaniem na towary. Dlatego próbowała przez tzw. taksy wojewodzińskie wpływać z korzyścią dla siebie na ruch cen. Mieszczaństwo odczuło tego skutki, dlatego w tym okresie pojawia się większe zainteresowanie polityką i walka o ulgi podatkowe. Natomiast od drugiej połowy XV w. szlachta poszerza folwarki wykupując sołectwa, ziemię nieuprawianą (po chłopach, którzy wyruszyli do miast) a nawet kosztem usuwania kmieci z gruntów. Spowodowało to zwiększenie się robocizn chłopskich, choć nadal największym obciążeniem były czynsze pieniężne i daniny w naturze.
Stan szlachecki w XIV-XV wieku był jeszcze dość słabo zamknięty. Początkowo, by być uznawanym za szlachcica trzeba było posiadać ziemię na prawie rycerskim (tzn. pełną własność feudalną nieobciążoną powinnościami na rzecz osób prywatnych), z czasem jednak zaczęto domagać się również pochodzenia szlacheckiego. W rezultacie w końcu średniowiecza znalazło się mnóstwo drobnej szlachty, często nie żyjącej inaczej niż drobni chłopi.
Szlachta dążyła do kontroli rzemiosła i handlu tak, by obniżyć ceny na produkty miejskie, których coraz więcej potrzebowała. Wiele z jej postulatów przybierających moc prawa miało szkodliwy charakter dla miast (taksy, całkowita wolność handlu, zniesienie cechów). Starała się też ograniczyć dostęp do urzędów i godności duchownych dla przedstawicieli innych stanów (w 1496 roku przeforsowała zakaz nabywania dóbr ziemskich dla nieszlachty), ograniczali samorząd miejski a często stosowali pospolity wyzysk.
Stan mieszczański tymczasem rósł liczebnie, tak że w końcu średniowiecza liczył około 20% ogółu mieszkańców, równocześnie dzięki rozwojowi prawa miejskiego zyskał określoną odrębność.
W XIV i XV w. nadano w Polsce prawa miejskie około 330 miastom, co stanowiło 2/3 ogólnej liczby istniejących w całym kraju osiedli miejskich. Miasta przyciągały ludność wiejską i ze względu na częste zarazy nie mogłby bez tego napływu istnieć. Możliwośc przejścia do miast a zarazem stałe konktakty chłopów z rynkiem w praktyce osłabiały zależnośc poddańczą i przywiązanie do ziemi chłopów. Stawali się oni ludźmi wolnymi, mogącymi udawać się do sądów państwowych, mającymi dostęp do różnego rodzaju szkolnictwa. Ich charakter feudalny przejawiałby się jedynie poprzez obciążenia na rzecz właściciela feudalnego. Jednak tego rodzaju ewolucja została szybko zahamowana najpierw dzięki ustawom, potem w praktyce. W efekcie poddaństwo chłopów polskich nie uległo w tej formie rozkładowi do końca XVI w.
Podsumowując: feudalizm pomimo wielu przemian związanych z postępem cywilizacji do końca zachował swoje podstawowe założenie czyli zależność między poziomami drabiny feudalnej, której głownym założeniem było świadczenie renty feudalnej. Bezsprzecznie w wyniku jego rozwoju doszło do zaciśnienia stosunków pomiędzy poszczególnymi elementami społeczeństwa, co podtrzymywało jego jedność nawet w czasach rozbicnia dzielnicowego. System ten stanowił podstawę dla gospodarki polskiej czyniąc ją wystarczająco silną, by umożliwić wymianę wielu rodzajów towarów nie tylko w obrębie kraju ale i poza jego granicami. Dzięki temu państwo polskie było dość stabilne, żeby kontynuować rozwój nie tylko w dziedzinie gospodarki ale i na wielu płaszczyznach społeczno-ekonomicznych.